ەرلان رىسقالي, ءداستۇرلى ءانشى: ونەرگە ءوز ءىزىمدى قالدىرۋ ءۇشىن كەلدىم
مولدابايدىڭ ءانىن وزىندىك ورىنداۋ مانەرىمەن ەرەكشەلەپ, ءاندى جاڭا ءبىر قىرىنان اشقان ەرلان رىسقاليدى حالىق اندەرىن قۇرمەتتەيتىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. ونىڭ ورىنداۋىنداعى نياز سەرىنىڭ «بالقۋرايى», جاياۋ مۇسانىڭ «اق سيساسى», ءۋايىس شوندىبايۇلىنىڭ «بوزقاراعانى» جانە باسقا اندەر تىڭدارمانداردى تالاي مارتە سۇيسىندىرگەن. مەكتەپ قابىرعاسىنان-اق مۋزىكالىق ءبىلىم الىپ, كەيىن كونسەرۆاتوريانى تامامداعان ول ءداستۇرلى اندەردىڭ دارابوز ورىنداۋشىسىنا اينالدى. ءبىزدىڭ انشىمەن اراداعى اڭگىمەمىز ونەرگە ادالدىق, ۇلتتىق قۇندىلىق سياقتى كيەلى ۇعىمدار جايىندا وربىگەن ەدى.
ۇلتتىڭ مۇددەسى بارىنەن بيىك
– ءسىزدىڭ وزىمىزدەگى ءداستۇرلى انشىلەر اراسىندا دا, ءتىپتى رەسەيدە وتكەن حالىقارالىق كونكۋرستا دا باس بايگەنى جەڭىپ العانىڭىزدى بىلەمىز. ءوزىڭىز ءار جەردە ايتىپ جۇرگەندەي, ونەردى قابىلداۋدا, تانۋدا تالعامسىزدىقتىڭ جايلاپ بارا جاتقانى راس. ەندى وسى جاعدايدى وزگەرتە الامىز با؟
– شىنىنا كەلگەندە, جۇرتتىڭ تالعامىن بۇزاتىن ماردىمسىز دۇنيەلەر سوڭعى كەزدە تەلەديدارلاردان ءجيى بەرىلەتىن بولدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىشىندە حالىقتىڭ رۋحانياتىن, ۇلتتىق مۇراسىن ناسيحاتتاۋدا «كوك جاشىكتىڭ» الار ورنى ەرەكشە. ءبىز سونى قازاقتىڭ مۇددەسىنە ءتيىمدى پايدالانا الماي وتىرمىز. كەرىسىنشە قازاقتىڭ تالعامىن بۇزىپ, ونى تۇما باستاۋىنان, ۇلتتىق تامىرىنان اجىراتۋعا پايدالانىپ جاتىرمىز. ال نەگىزىندە, تەلەارنالار قازاقتىڭ رۋحانياتىن جاڭعىرتىپ, وشكەنىن جاندىرىپ, جوعالتقانىن تاۋىپ بەرەتىن ۇلتتىڭ جوقشىسى بولۋى ءتيىس قوي. «ونەردەگى وسىنداي جاعدايدى وزگەرتە الامىز با؟» دەيسىز, تۋراسىن ايتايىن, تالعامسىزدىقپەن كۇرەستە مەنىڭ, نە بولماسا مەن سياقتى بىرەن-ساران انشىلەردىڭ تۇس-تۇستان ايقايلاعانى جەتكىلىكسىز, ول ەشتەڭە دە شەشپەيدى. قازاق اتامىز «جۇمىلىپ كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەيدى, بۇل ىستە ۇلتتىق سانا-سەزىمى جوعارى, بويىندا «مەن قازاقپىن!» دەگەن قانى بار ازاماتتار بىرىگىپ, ەل بولىپ كۇرەسۋ كەرەك. تەلەارنالارعا تالاپ قويىلۋى قاجەت, ول جەردە باسشىلىقتا وتىرعان ازاماتتار دا, قاتارداعى جۋرناليستەر دە – ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەرىمىز, بوتەن ەمەس. ولار ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ, ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا سىزات تۇسپەۋىنە جاناشىرلىق تانىتسا دەيمىن. بۇعان, سونداي-اق اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار جانە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى سەكىلدى قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان قولداۋ قاجەتتىگى ءسوزسىز. بىرنەشە تاراپ بىرىگىپ, اقىلداسىپ جۇمىس جاساساق, «كەلىسىپ پىشكەن تونىمىز كەلتە بولماس» ەدى. سوندا عانا ءبىز قازىرگى جاھانداسۋ داۋىرىندە سىرتقى يدەولوگياعا, قازاقتىڭ تابيعاتىنا مۇلدەم جات, ءتىپتى وتە قاۋىپتى مادەنيەتتەرگە قارسى تۇرا الامىز. جاعدايدى رەتكە كەلتىرۋدىڭ باسقالاي جولى جوق. ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە بىرنەشە تاراپ بىرىگىپ, «ءبىر جاعادان باس, ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ» جۇمىس ىستەمەسەك, وسى كەتىپ بارا جاتقان باعىتىمىز وزگەرمەيدى. وكىنىشتىسى سول, قازىر تەلەارنالار رەيتينگ قۋالاپ كەتتى. ال وسى رەيتينگ قازاقتىڭ مۇددەسىنە كەرى جۇمىس جاساپ جاتىر. تانىمدىق, ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايتىن باعدارلامالاردىڭ ورنىنا جەڭىل-جەلپى, ءتانى عانا ەمەس, بار بولمىسى جالاڭاش دۇنيەلەر قاپتاپ كەتتى. جالاڭاش قىزداردى, قاتىنعا ۇقساعان جىگىتتەردى كوبىرەك بەرۋ – قازىرگى كەزدە رەيتينگ جيناۋدىڭ ەڭ باستى زاڭدىلىعى ەكەن. بىزدەگى وتاندىق تەلەارنالاردى حالىقارالىق ارەنادا سوندا عانا كوبىرەك كورەدى-ءمىس. سول سەبەپتەن تەلەارنا باسشىلىعى وسى باعىتقا قاتتى كوڭىل بولەدى. ال حالىقارالىق ەفيرگە قازاق جالاڭاشتانىپ بارسا, تۇبىندە ۇتىلاتىنىن ەشكىم ويلاپ جاتقان جوق. ادامزاتتىڭ رۋحانياتىنا, مادەنيەتىنە قازاق ۇلتتىق ونەرىمەن, قۇندىلىقتارىمەن عانا قوسىلا الادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ جولىندا قۇربان بولعان الاشتىڭ ءاربىر قايراتكەرى, قازاقتىڭ رۋحانياتىنا جانىن سالىپ ەڭبەك ەتكەن ءاليحان, احمەت, مىرجاقىپ اعالارىمىزدىڭ ومىرلەرىن دارىپتەيتىن دۇنيەلەر كوبىرەك بەرىلسە, بۇگىنگى ۇرپاق ۇلتىنىڭ ۇلى تۇلعالارىن تانىپ وسەر ەدى. قازىر ولار «سپانچ بوب» نەمەسە تاعى سونداي شەتەلدىك كەيىپكەرلەردى عانا جاقسى بىلەدى, سولاردى تانىپ وسەدى. وكىنىشتى مە؟ ارينە, وتە وكىنىشتى! تەلەارنالارداعى قاپتاعان وسىنداي دۇنيەلەردى قازاقىلاندىرماي, قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالۋى كۇماندى. مەن بايانولگەيدە, تۇركيادا, بىلايشا ايتقاندا, قازاقستاندىق تەلەارنالار كورسەتىلەتىن شەتەلدەردە كوپ بولدىم. ول جاقتاعى قازاق كورەرمەندەردىڭ تالعامى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى اعايىنداردان الدەقايدا جوعارى, رۋحانياتى بيىكتەۋ. ولار «ءبىزدىڭ قابانباي, بوگەنباي سياقتى باتىرلارىمىز قايدا, كەشەگى امىرەلەردىڭ ءىزىن باسقان ۇرپاعى قايدا؟ سولار نەگە كورسەتىلمەيدى؟» دەپ سۇرايدى. بىزدەر سوندا ايتار جاۋاپ تاپپاي قينالامىز.
التاي – ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى
– جۋىردا تۇركيا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىنا بارىپ كەلگەنىڭىزدەن حاباردارمىز, وسىنداي قۇرىلتايلاردىڭ ۇلتتىق مۇرانى ناسيحاتتاۋعا ءبىر پايداسى, ىقپالى بولا ما, الدە ات توبەلىندەي ازشىلىقتىڭ باس قوسۋى ما؟
– جەر-جەردەگى قازاقتارعا بارىپ قۇرىلتاي وتكىزىپ تۇرۋ, ءجيى باسقوسۋ – جاقسى باستاما. بۇل جانە وتە قاجەت دەپ ويلايمىن. ماسەلەن, تۇركيادا ات توبەلىندەي قازاق بار, سولارعا ءجيى بارىپ تۇرساق, ۇلت رەتىندە ساقتالۋىنا, ءتىلىن ۇمىتپاۋىنا سەپتەسەر ەدىك. مىنا سوڭعى بارعاندا بايقاعانىم, كوڭىلىمە قاياۋ تۇسىرگەن جاي – ول ەلدەگى قازاق جاستارى تولىقتاي تۇرىك تىلىنە دەن قويعان. ولارعا قازاق تىلىندە سۇراق قويسام, وتە قينالىپ, ءتىپتى تۇگەلگە دەرلىك تۇرىك تىلىندە جاۋاپ بەرەدى. بۇلارعا قازاق ءتىلىن مەڭگەرتۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن وقىتاتىن مەكتەپتەرگە ورنالاستىرۋ ازدىق ەتەدى, سونىمەن بىرگە قازاقتىڭ ءان-كۇيىن ناسيحاتتاسا, قازاقى ءداستۇردى سانالارىنا ءسىڭىرۋ باعىتىندا جۇمىس جاساساق, سوندا ولار باسقا ۇلتتىڭ بولمىسىنا جۇتىلىپ كەتپەس ەدى. وسى باسقوسۋدا جات جۇرتتاعى اعايىندار كادىمگىدەي ارقالانىپ, وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن سەزىنىپ, ءبىر جاساپ, رۋحتانىپ قالدى. مۇنداي جيىنداردى ءجيى وتكىزۋ قاجەتتىگى سوندا انىق بايقالدى. ءبىر قىنجىلتاتىن جاي, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە باسقا ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن, سالت-ءداستۇرىن دامىتۋعا ارنايى قارجى بولىنەدى. ال, شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ءتىلىن, ءدىلىن دامىتۋعا قارجى قاراستىرىلمايدى. شەتەلدەگى اعايىندار ول شارۋالاردىڭ ءبارىن ءوز قاراجاتتارىنا اتقارادى, ارينە, اۋقىمدى جۇمىستار جاساۋعا ول جەتكىلىكسىز. سوندىقتان, بۇل جايدى ەسكەرۋىمىز كەرەك سياقتى. بۇل باسقوسۋدا سول جاقتاعى اعايىندار ءتىل وقىتۋ ماسەلەسىن, قازاقتىڭ ءان-كۇيىن ناسيحاتتاۋ, ادەبي كىتاپتارمەن قامتىلۋ جايىن ايتىپ, ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز تاراپىنان قولداۋ بولسا دەگەن تىلەگىن جەتكىزىپ جاتىر. ولارعا وسى باعىتتا كوپ كومەك قاجەت. ماعان ارتقان نەگىزگى اماناتتارى – وسى.
– ال, ءوزىڭىز مۇشە بولعان «التاي مۇراسى» ەكسپەديتسياسىنان قانداي اسەرمەن ورالدىڭىز؟ التاي جاقتا ۇلتتىق مۋزىكاعا دەگەن قۇرمەت بولەك دەسەدى…
– «التاي مۇراسى» ەكسپەديتسياسى جاي ساپار ەمەس, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى مەن ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان اۋقىمدى شارا بولاتىن. ءبىزدىڭ ماۋسىم ايىنداعى ساپارىمىز مەملەكەتتىك رامىزدەر مەرەكەسىمەن سايكەس كەلدى. سوعان وراي, ەرلان سىدىقوۆ باستاعان ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا قۇرامىندا ەلتاڭبامىزدىڭ اۆتورى جانداربەك مالىبەكوۆ بولدى. ول كىسى وزىمەن بىرگە حالىقارالىق ستاندارتقا ساي قايتا وڭدەلىپ جاسالعان ەلتاڭبانى الىپ شىققان ەدى. ونى سول جاقتاعى اعايىندارعا ءوزىنىڭ قولتاڭباسىمەن تابىستاپ كەلدى. ەكسپەديتسيا قۇرامىندا ەلتاڭبا اۆتورىنىڭ ءوزى بولۋى – ءبىزدىڭ ساپارىمىزدىڭ ۇلكەن ەرەكشەلىگى ەدى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىل بولعان ەل رەتىندە ءوزىمىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىزدى پاش ەتتىك. ءبىز ءجۇرىپ وتكەن باعىتتاردا, دالىرەك ايتقاندا, استانادان قاراعاندىعا, ودان ءارى قارقارالىنىڭ ۇستىمەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي اۋدانى مەن سەمەي, ودان سوڭ رەسەيدىڭ بارناۋىل – تاۋلى التاي ءوڭىرى, قوساعاش جانە بىرقاتار اۋماقتاردى ارالاپ, بارناۋىلدا ەسەپ بەرۋ كونتسەرتىن وتكىزدىك. ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزدا قازاقتىڭ نەبىر ادەمى, شۇرايلى جەرلەرىن «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ جىگىتتەرى بەينەتاسپاعا تۇسىرگەن بولاتىن. قازىر وسى ساپار بويىنشا ارنايى فيلم دايىندالۋدا. ول بۇيىرتسا, ەلىمىزگە تۋريستەر تارتۋعا, جالپى ءتۋريزمدى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن فيلم بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. بەينەتاسپاعا ەلىمىزدەگى ادام اياعى تيمەگەن اسەم جەرلەر دە ىلىكتى. مۇنداي ولكەلەر, بىلە بىلسەڭىزدەر, الەمدە سيرەك كەزدەسەدى. ودان سوڭ تاۋلى التايدىڭ ايماعىن دا سول فيلمنەن تاماشالاۋعا بولادى. كەز كەلگەن قازاق ءبىلۋى ءتيىس, التايدىڭ ءتورت تاراپىنا دا تۇگەل قازاقتار قونىستانعان. التاي – جالعىز قازاقتىڭ, بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ عانا ەمەس, جالپى ادامزاتتىڭ التىن بەسىگى. التاي باۋىرىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان ەسكەرتكىشتەر, كونە مۇرالاردى ساراپتاي كەلە عالىمدار وسىنداي تۇجىرىم جاساعان. وسى ساپاردا مەن رەسەي اۋماعىنداعى التاي ءوڭىرىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ تابيعي بولمىسىن جاقىننان كورىپ, تانىپ, ءتانتى بولدىم. ولار ءوز بويىنداعى تابيعي تەكتىلىگىن, تابيعي تازالىعىن سول كۇيى ساقتاپ قالعان. دالانىڭ دارحاندىعىن, كوڭىلدەرىنىڭ شەكسىز كەڭدىگىن كورەسىڭ. قازاقتىڭ تۇما باستاۋىنداعى اقكوڭىل, ءمارت مىنەزدەرمەن قايتا قاۋىشقانداي اسەر الدىم. ويتكەنى وسى مىنەز, وسى بولمىستى, وكىنىشكە قاراي, وسىنداعى قازاقتاردىڭ بويىنان تابۋ وتە قيىن عوي. ءبىزدىڭ ۇلت بۇرىنعىسىنان كوپ وزگەردى. ونى التاي تاۋىنىڭ ءار جاعىندا تابيعات-انانىڭ قۇشاعىندا ءباز-باياعىسىنشا عۇمىر كەشىپ جاتقان ءوز قازاعىڭمەن كەزدەسكەندە انىق بايقايدى ەكەنسىڭ. ءبىر عانا كەمشىلىگى – ولار ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەن, تاريحىمىزدان الشاقتاپ قالعان. مەكتەپتە رەسەي تاريحىن, سولاردىڭ تۇلعالارىن وقىپ وسەدى. قازىر تىزگىندى ۇستاپ وتىرعان اقساقالداردىڭ ءوزى كەڭەس زامانىنىڭ تاربيەسىمەن قالىپتاسقاندار. ولار قازاقتىڭ ادەبي, باسقالاي وقۋلىقتارىنا وتە مۇقتاج. وسى باعىتتا ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ اعامىز كوپ كومەك كورسەتىپ جاتىر. ءاليحانداردىڭ, ماعجانداردىڭ, اباي اتامىزدىڭ جيناقتارىنان قۇرالعان كوپ كىتاپ قورىن اپارىپ بەردى. تاريحي كىتاپتاردى اۆتورلاردىڭ وزدەرى تارتۋ ەتتى. گەنەتيكا سالاسىنداعى عالىمدار دا وزدەرىنىڭ كىتاپتارىن سىيعا ۇسىندى. شىنى كەرەك, ول جاقتا كاسىبي تۇرعىدان ءبىزدىڭ ۇلتتىق ونەرىمىز دامىماي قالعان, تىڭ دۇنيەلەر جوق. ولارداعى جوعارى نەمەسە ارنايى ورتا وقۋ ورىندارى قازاقتىڭ ءان-كۇيىن وقىتپايدى. بۇلار قازاقستانعا عانا كەلىپ وقي الادى. وسى جاعىنان كەلگەندە دە ولارعا قولداۋ, كومەك جاسالسا, جاقسى بولار ەدى.
ۇلتتىق ونەردى وقىتاتىن باعدارلاما كەرەك
– وقۋ دەگەننەن شىعادى, بىزدە ۇلتتىق ونەردى وقىتاتىن وقۋ ورىندارىنىڭ وزىندە جۇيەلى وقۋ باعدارلاماسىنىڭ جوقتىعىن, ءاركىم ءارتۇرلى وقىتاتىندىعىن ايتقان ەدىڭىز, ءوز تاراپىڭىزدان قانداي ۇسىنىستارىڭىز بار؟
– مەن وقۋ باعدارلاماسى تۋرالى ايتقاندا كۇيشىلەرگە, جىرشىلارعا ەمەس, انشىلەرگە قاتىستى ايتتىم. ويتكەنى بىزدە ورتا ءبىلىم سالاسىنداعى كوللەدجدەردە, انشىلىك مەكتەپتەردە ساباق بەرەتىن ۇستازدار جوعارى وقۋ ورنىنا بارعاندا دا سول باعدارلامامەن ساباق بەرەدى. ياعني وقۋ باعدارلاماسى – ورتا بۋىنعا دا, جوعارى وقۋ ورىندارىنا دا بىردەي. بۇل – ءانشىنى قۇرتۋ, باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق, ءبىرىنشى سىنىپتا الىپپەنى جاڭا تانىپ جاتقان بالاعا «ون جەردەگى ون قانشا بولادى؟» دەپ سۇراق قويعانمەن تەڭ جاعداي عوي. نەمەسە كوللەدجدى جاڭا ءبىتىرىپ, ءبىرىنشى كۋرسقا كەلگەن ستۋدەنتكە اسەتتىڭ «قيسمەتىن», ءبىرجان سالدىڭ «ايتبايىن», سەيىتجان سالدىڭ «قاناتتالدىسىن», ءۋايىس شوندىبايۇلىنىڭ «بوزقاراعانى» مەن «پەرىۋايىمىن» بەرسە, ول الىپ كەتە الماۋى مۇمكىن. بۇلار قيىن شىعارمالار. سوندىقتان ءوسىپ كەلە جاتقان جاس تالانتتى ورتا جولدان ۇزبەس ءۇشىن ارنايى ماماندارمەن بىرلەسىپ وتىرىپ جوسپار جاساۋ كەرەك, باعدارلاما ازىرلەۋ قاجەت. وسى ءبىر قاراپايىم نارسەنى جاساۋ وتە قيىن. سەبەبى, قازىر ءبارى ءبىر-ءبىر «جۇلدىز», ءوزى عانا بىلەتىن باس بەرمەس مامان, ءبىر-ءبىرىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ تىڭداۋ جوق, اركىم وزىنىكىن دۇرىس سانايدى. بۇعان مينيسترلىكتىڭ ءوزى باس بولىپ, مامانداردى جيناپ, پىكىرلەرىن انىقتاماسا, ءبىر قوزعاۋ جاساماسا, وقۋ باعدارلاماسى ءبىر جۇيەگە كەلمەيدى. ال بىزگە ونى جۇيەلەۋ اسا ماڭىزدى, ونسىز بولمايدى. سودان كەيىن وقۋ ورىندارىندا داۋىس قويۋ ماسەلەسى وتە تومەن. مەنىڭ داۋىسىمدى كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەندە قازاق وپەرا ونەرىنىڭ جارتى عاسىرلىق جىلناماسى, كوپتەگەن ەلگە بەلگىلى بىرەگەي انشىلەردىڭ ۇستازى بەكەن جىلىسباەۆ اعامىز قويىپ بەرگەن بولاتىن. سودان كەيىن كونسەرۆاتوريادا قانات قۇلىمجانوۆ دەگەن اعامىز جاقسى داۋىس قوياتىن, ول كىسى زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىققان. ال قازىر داۋىس قويىپ جۇرگەندەر قازاقى دىبىس شىعارۋ مانەرىن تۇسىنبەيدى, وپەرا مانەرىن اكەلىپ تىقپالايدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق بوياۋىن قۇرتادى. قازاقتا «جەز تاڭداي», «كۇمىس كومەي» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار ەمەس پە؟! جەز تاڭداي ءانشى دەپ داۋىسى تاڭدايعا جينالعان ءانشىنى, ال كۇمىس كومەي دەپ داۋىسى كومەيىنەن كۇمبىرلەپ شىعاتىن ءانشىنى ايتادى عوي. وسىنى قازىر داۋىس قويىپ جۇرگەندەر تۇسىنبەيدى. سوسىن اكادەميالىق ءان ايتۋ ءۇردىسىن تىقپالاپ اۋرەگە تۇسەدى.
– استانالىق كورەرمەندەر ءاندى ۇندەمەي, وتە سابىرلى تىڭدايتىنى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەنىڭىزدى بىلەمىز, قازىرگى ويىڭىز قانداي؟
– ءبىر كەزدەرى ونەر ادامدارى استانا تۋرالى تەك بىرجاقتى پىكىر بىلدىرەتىن. بۇل جاقتىڭ اۋا رايىنا بايلانىستى ادامدارى دا سالقىنقاندى, سالماقتىراق دەگەندەي. ايتسە دە, استانا بۇرىنعىعا قاراعاندا كوپ وزگەردى. مۇنداعى حالىق تا دومبىرامەن ءان سالعاندا, دەلەبەسى قوزىپ وتىراتىن بولدى. جاقىندا استانا كۇنىنە بايلانىستى ءبىراز جەرلەرگە بارىپ, كونتسەرت بەردىك قوي. حالىقتىڭ ۇلتتىق ونەرگە دەگەن ىقىلاس-پەيىلى ارتا تۇسكەنىن كورىپ, قۋانىپ قالدىق. لايىم, وسىلاي جالعاسا بەرسىن!
– ونەردە جۇرگەنىڭىزگە دە ءبىراز جىل بولىپ قالدى, تاربيەلەپ جۇرگەن شاكىرتتەرىڭىز كوپ پە؟
– قازىر مەن بىرىڭعاي ساحنادا ءجۇرمىن, كەزىندە ساباق بەرگەنمىن, بىراق ونىڭ ماشاقاتى كوپ ەكەن. «ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس, ۇيرەتۋدەن بالاعا» دەيدى عوي اباي اتامىز. ۇستاز بولۋ ءۇشىن ادامعا قاجىرلىلىق, سابىرلىق, ەڭبەك پەن ءبىلىم كەرەك. ۇستاز الدىنا كەلگەن بالانىڭ كەم-كەتىگىن ءداپ باساتىن كورەگەندىلىكتەن دە كەندە بولمايدى. الدىڭا كەلگەن شاكىرتكە جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن دەر كەزىندە ايتپاساڭ, ول كەمتار بولىپ قالادى. بۇل – ونەرگە ءبىر مۇگەدەك قوسىلدى دەگەن ءسوز. سوسىن ول مۇگەدەك وزىنەن كەيىن تاعى ءبىر مۇگەدەكتى دايىندايدى. ءسويتىپ جالپى ونەردى مۇگەدەك جاعدايعا دۋشار ەتۋىمىز مۇمكىن. سول ءۇشىن بۇعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان ءجون. مەنىڭ ساباق بەرۋدەن كەتىپ قالعان سەبەبىم, بالاعا اسىقپاي ساباق بەرەتىن مۇمكىندىگىم بولعان جوق. وقۋ-جۇمىس باعدارلاماسىن جاساۋمەن كۇنىڭ وتەدى, ونى بەكىتۋ ودان دا ۇلكەن شارۋا, جىل – ون ەكى اي بويى تەك قاعاز تولتىرۋمەن جۇرەسىڭ. الدىڭا ءان ۇيرەنۋگە كەلگەن بالاعا دۇرىستاپ كوڭىل بولۋگە ۋاقىتىڭ دا قالمايدى. ءبىر جاعىنان سوعان اشىندىم, ەكىنشى جاعىنان وزىمە دەگەن, بالانىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى, ۇستازدىق جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەندىكتەن, بۇل جۇمىستى قويدىم. ساباق بەرىپ جۇرگەن ۋاقىتتا ءوز مىندەتىمدى مۇمكىندىگىم جەتكەنشە ادال اتقارۋعا تىرىستىم. قاعاز تولتىرىپ ۇلگەرە الماعان جاعدايدا, شاكىرتتەرىمدى جۇما, سەنبى, جەكسەنبى ءۇش كۇن ۇيىمە شاقىرىپ تاربيەلەدىم. قالاي بولعاندا دا مەن ولارعا بارىمدى بەرىپ كەتۋگە كۇش سالدىم. قىسقا ۋاقىت ىشىندە, قۇدايعا شۇكىر, ءبىراز شاكىرت تاربيەلەي الدىم. ونىڭ الدى الماتىداعى جامبىل مەملەكەتتىك فيلارمونياسىندا, قاسكەلەڭ, تالعار مادەنيەت ۇيىندە, بىرقاتارى وسى استانادا قىزمەت ەتىپ جاتىر.
تويعا كوپ شىعاتىن ءانشى توزادى
– قالاي دەسەك تە, ءسىزدىڭ كونتسەرت تۇگىلى تويدىڭ وزىندە ءاندى فونوگراممامەن ايتۋعا تىيىم سالدىرۋ كەرەك دەگەنىڭىز كوڭىلگە قوندى, جالپى ءداستۇرلى انشىلەردى تويعا ءجيى شاقىرا ما؟
– راس, بۇرىن ءداستۇرلى انشىلەر تويعا ونشالىقتى كوپ شاقىرىلمايتىن. سوڭعى بەس-التى جىل كولەمىندە ءجيى شاقىراتىن بولدى. قازىر دومبىراسىز توي كورمەيتىن بولدىق. بۇل, ارينە, جاقسى. نەگىزىندە ءانشىنىڭ شاقىرىلۋى, شاقىرىلماۋى وزىنە دە بايلانىستى. توي قۋعان, دۇنيەنىڭ ارتىندا جۇرگەن انشىلەر دە بار. ولار سولاي دۇنيەنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرە بەرەدى. ال ەندى ونەرگە ادال انشىلەر تويلارعا كوپ بارمايدى. مىسالعان نۇرجان جانپەيىسوۆ, ەركىن شۇكىمان توي تويلاپ ءجۇر دەگەندى مەن ەستىمەيمىن. ولار تويعا وتە سيرەك بارادى. مەن ءوزىم دە سولايمىن, ايىنا كوپ بولسا ءبىر-ەكى تويعا باراتىن شىعارمىن, بولىپ جاتقان جاعدايدا. نەگىزى تويعا كوپ شىعا بەرۋگە بولمايدى. ويتكەنى تويدىڭ ساحناسى, تويدىڭ ورتاسى بولەك, كاسىبي ساحنا ءبىر بولەك. كاسىبي ساحناداعى ادامنىڭ كورەرمەندەرمەن قارىم-قاتىناسىن تويداعىمەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى, ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. تويدا سەن قالاي بولسا سولاي, ەركىن جۇرەسىڭ, ويتكەنى ول كاسىبي ساحنا ەمەس قوي. ءان ايتىپ تۇرىپ, بىرەۋگە قولىڭدى كوتەرە سالۋىڭ دا عاجاپ ەمەس, نە بولماسا اقشاڭدى الىپ العاننان كەيىن ءبىر-ەكى ءاندى جۇرەكتى قوسپاي, جانىڭدى سالماي جاي انشەيىن بەر جاعىڭمەن ورىنداي سالۋىڭ مۇمكىن. ءبىر تويدان سولاي وتسەڭ, ەكىنشى تويدا دا ونى قايتالايسىڭ, تاعى ءبىر توي سولاي جالعاسادى. ءسويتىپ, بىرتىندەپ-بىرتىندەپ اقىرىن سول ادەت بويعا سىڭە بەرەدى. ول ادەتتىڭ ءون بويىڭدى جايلاپ العانى سونداي, اقىرىندا كاسىبي ساحنادا دا سەن سونداي كەيىپكە ەنەسىڭ. قازىر ەسترادا انشىلەرىنىڭ تويدا جۇرگەن بەينەسى مەن ەكرانداعى بەينەسىندە ەش ايىرماشىلىق جوق. كوپشىلىك ەكران الدىندا وتىرىپ الىپ تا داراقىلانىپ كۇلەدى, جارتىلاي جالاڭاش جۇرەدى, اڭگىمە ايتسا, كوپشىلىك تويدا جۇرگەندەي قولىن سىلتەلەپ, ەفيردىڭ ءماتىنىن بۇزادى. ەسترادا انشىلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى بەيادەپ ارەكەتكە ەتى ءولىپ كەتكەن, توي ولاردىڭ كاسىبيلىگىن قۇرتتى. كاسىبيلىك, مادەنيەت روزا رىمباەۆا, نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ سياقتى اعا بۋىن وكىلدەرىندە قالدى. ودان كەيىنگى بۋىندا مادەنيەتتىڭ ءيىسى دە جوق. ەفيرگە كەلىپ الىپ, تالتايىپ وتىراتىنداردى دا كورىپ ءجۇرمىز. قايتەسىڭ, تويدا تالتاڭداپ, تايراڭداپ ءجۇرىپ ۇيرەنىپ قالعان. كەڭەس زامانىندا تويدا جۇرەتىن انشىلەردى ەفيرگە شىعارمايتىن بولعان. قازىر كەرىسىنشە, كىم تويدا كوبىرەك ءجۇرىپ, مول اقشا جيناپ السا, وعان ەفيرگە جول اشىق. ونەردى وسىرمەيتىن, دامىتپايتىن وسىنداي جايلار. ال ونەر دامىماسا, حالىق قايدان العا جىلجيدى؟ سول سەبەپتەن حابارلاسۋشىلار كوپ بولسا دا, ءوزىم تويدان قاشامىن. ويتكەنى مەن كاسىبىمە ادالمىن, ونەرگە اقشا تابۋ ءۇشىن كەلگەن جوقپىن, ديپلومدى تويعا شىعۋ ءۇشىن العانىم جوق. ونەرگە قازاقتىڭ تاريحىندا ءبىرجان, اقاندار سياقتى اتىم قالسىن, حالىقتىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنە ازىق بولاتىن زاتىم, وسكەلەڭ ۇرپاققا ونەگە بولاتىن ءىزىم قالسىن دەپ كەلدىم. ەگەر مەن تويلارعا ءجيى بارىپ, اقشا جيناۋدى ماقسات ەتسەم, قازىرگىدەي استانادا ءتورت بالامەن پاتەر جالداپ جۇرمەس ەدىم. بىراق مەنىڭ ماقساتىم – قازاقتىڭ ونەرىنە قىزمەت ەتۋ, رۋحانياتىنا ۇلەس قوسۋ. قازاقتىڭ كيەلى قۇندىلىقتارىن كىر شالماسا ەكەن دەيمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
مەڭدوللا شامۇراتوۆ
