وسىدان تۋرا 15 جىل بۇرىن, دالىرەك ايتساق, 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ جۇمىس كۇنىن العاش رەت ەسىلدىڭ بويىنا قونعان ەلوردادا باستادى. ءدال وسى كۇنى ەلىمىزدىڭ رامىزدەرىن الماتىدان جاڭا استاناعا كوشىرۋدىڭ سالتاناتتى ءراسىمى وتەدى. ورتالىق الاڭدا, قالىڭ كوپشىلىكتىڭ الدىندا جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالار تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ قولىنا قالانىڭ كىلتىن تابىستاپ, اق باتالارىن بەرەدى. وسىناۋ تاريحي ءساتتى كوزىمەن كورگەندەر حالىق ءالى كۇنگە دەيىن العان اسەرلەرىن جىر قىلىپ ايتىپ ءجۇر.
ەل ورداسى – استانا
مەملەكەت باسقارۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ەل اعالارى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى استانا اۋىستىرماق تۇگiلi, استىڭداعى اتىڭنان اۋىپ قالماۋدى ويلايتىن زامان ەدi دەپ ەسكە الادى ول كەزدى. 1994 جىلى 6 شىلدە كۇنگى جوعارعى كەڭەستiڭ كەزەكتەن تىس جالپى وتىرىسىنداعى ەلباسىنىڭ استانا اۋىستىرۋ تۋرالى توسىن ءارi باتىل باستاماسىنا كوپشىلىگىنىڭ كۇمانمەن قاراۋى دا سودان ەدى.
بىراق, اقىرى تالاس-تارتىسقا, كۇبiر-سىبىرعا ۇلاسقان وتىرىستىڭ سوڭىندا قاۋلى ماقۇلدانادى.
بولاشاق استانانىڭ تۋى تۋرالى كۋالiگiنە ءمور باسىلادى.
1995 جىلى 15 قىركۇيەكتە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى تۋرالى” زاڭ كۇشى بار جارلىعى جاريالانادى.
پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن 1997 جىلعى 10 جەلتوقساندا اقمولا قالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولىپ تانىلادى.
1998 جىلى 6 مامىر كۇنى پرەزيدەنت جارلىعىمەن اقمولا قالاسىنىڭ اتى استانا بولىپ وزگەرتiلىپ, وسى جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە قالانىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى رەتiندەگi رەسمي تۇساۋكەسەرi وتەدى.
مiنە, وسىلايشا, جەر شارىنىڭ كارتاسىندا «استانا» اتتى جاڭا قالا ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن الدى.
ەلباسى ءوزiنiڭ «ەۋرازيا ءجۇرەگiندە» اتتى ەڭبەگiندە: «استانانى كوشiرۋ يدەياسىنا بەلدi بiرجولا بەكەم بۋا تۇرىپ, مەن ورتاعا ءبارiن سالاتىنىمدى, ياعني, ءوزiمنiڭ ساياسي مانسابىمدى, تiپتi, مۇمكiن, ءومiرiمدi بايگەگە تiگەتiنiمدi, ءسوز جوق ءتۇسiندiم…» دەپ جازادى.
ال, استانا اتاۋىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحىن وسى ەڭبەگiندە بىلاي دەپ كەلتiرەدi: «شىندىعىنا كەلەر بولساق, ەلوردانىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى مەن كوپ ويلادىم. بiر كۇنi… تۇنگi ساعات ەكiدە استانا دەپ اتاساق قالاي بولادى دەگەن وي كەلدi. استانانىڭ اتى استانا. قازاق تiلiندە ادەمi ەستiلەدi. ورىس تiلiندە دە, اعىلشىن تiلiندە دە سولاي ايتىلادى. بiزدiڭ ورتاق كوڭiل-كۇيiمiز بەن ەلوردانى كوشiرۋدەگi بiزدiڭ ءۇمiتiمiزدi بەينەلەگەندەي…»
الەم مويىنداعان استانا
قازاقتا «ون ۇشتە وتاۋ يەسi» دەگەن ءسوز بار. بiر مۇشەلدi ارتقا تاستاعان استانا, ەلباسىنىڭ ءسوزiمەن ايتقاندا, ۇلت كەلبەتiنە اينالىپ ۇلگەردi.
قازاق ەلiنiڭ استاناسى دەگەندە, تiلدiڭ ۇشىنا ارمان قالا, ارۋ قالا, اجارلى قالا تiركەستەرiمەن قوسا, استانا سامميتi, ەۋروپاداعى قاۋiپسiزدiك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى, اق ازيادا, شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى, يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى دەگەن جالىندى سوزدەر قوسا ورالادى. دەمەك, قازاقتىڭ ەلورداسى الەمدiك دەڭگەيدەگi ساياسي iرi ورتالىققا اينالىپ ۇلگەردi دەگەن ءسوز.
جاھاندىق, وتاندىق ماسەلەلەر استانادا تالقىلانادى. استانادا شەشiمiن تابادى. وسى جىلدار iشىندە تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ استاناسى بارشا الەم تانىعان ەۋرازيالىق ەلوردا اتاندى
تاتۋلىقتىڭ تۇعىرىنا اينالعان استانا
دۇنيەجۇزىلىك تاريحقا استانا قالاسى الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن باسىلارىنىڭ العاشقى سەزىنىڭ وتكەن جەرى رەتىندە ەنگىزىلدى. مۇنداي باسقوسۋلار 2003 جىلدان بەرى استانادا ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى.
تاريحقا جۇگىنسەك, الەمدە بىردە-ءبىر مەملەكەتتىڭ استاناسى ءتورت رەت الەم دىندەرى كوشباسشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ القالى جيىن وتكىزگەن ەمەس.
2001 جىلى استاناعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن ريم پاپاسى يوانن پاۆەل ءىى وزىنە ۇسىنعان قازاق توپىراعىن ءسۇيىپ تۇرىپ: «سىزدەردىڭ مەملەكەتتەرىڭىزدى كورۋ كوپتەن بەرگى ارمانىم ەدى. ءمىنە, ءبۇگىن سول ارمانىما جەتىپ, وسى جەردىڭ توپىراعىن باسىپ تۇرمىن. مەن قازاقستانداعى ءوزارا دوستىق قارىم-قاتىناسىن ساقتاعان ءدىن وكىلدەرىنە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. ەۋروپا مەن ازيانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان وسىنداي قوناقجاي, كەڭپەيىل ەلدىڭ باس قالاسى — استانانى كورۋدى جازعان قۇدايعا مىڭ دا ءبىر العىسىمدى ايتامىن» دەگەن ەدى تەبىرەنىپ.
رۋحى اسقاقتاعان استانا
تىڭ يگەرۋ دۇرمەگi تسەلينوگراد قالاسىنىڭ الەۋمەتتiك-ساياسي, مادەني-رۋحاني بولمىسىنا ايتارلىقتاي وزگەرiستەر اكەلگەنi بەلگiلi.
قالادا وزگە ۇلتتاردىڭ رۋحى ءۇستەمدiك قۇردى. كوشەلەرگە ءسۇرەڭسiز اتتاردى قويۋ قالىپتى جاعدايعا اينالادى. «ۆاگوننايا», «پيۆنايا», «شانحاي», «سوۆحوزنايا», «پەرۆوتسەليننيكوۆ», «سەۆەرنايا», «يۋجنايا», «ۆوكزالنايا», «ۆسترەچا», «لەتني», «ەنەرگەتيك», «ۆاگونورەمونتنايا», «دەپوۆسكايا», «زاۆودسكايا», «لوكوموتيۆنايا», «ماشينيستوۆ», «پەرۆايا كارەرنايا», «ەلەۆاتورنايا», «ەلەكتروۆوزنايا», «سكلادسكايا», «كيرپيچنايا», «رەمونتنايا», «بەزىمياننايا» سياقتى قاپتاعان ءمان-ماعىناسىز اتاۋلار سول جىلدارى پايدا بولىپ ەدى. ەڭ سوراقىسى, مۇنداي اتاۋلار قالا جۇرتشىلىعىنىڭ تالعامىن تىم تۇرپايىلاندىرىپ جىبەردى.
«ەۋرازيا جۇرەگiندە» اتتى ەڭبەگiندە ەلباسى: «مەن استانانى كوشiرۋ تۋرالى شەشىمىمدى سەلقوس قابىلداعان وبلىس اكiمi ا.براۋندى اۋىستىرۋدى ۇيعاردىم. وبلىس اكiمدiگiنە قالانى جانە وسى ءوڭiردi جاقسى بiلەتiن جانiبەك كارiبجانوۆ تاعايىندالدى. وعان شارۋاشىلىق مiندەتتەرمەن قوسا, وزiندiك بiر «توپونوميكالىق تاپسىرما» دا جۇكتەلدi. كوشەلەردiڭ جانە اۋداننىڭ اتاۋلارىن وزگەرتۋ كەرەك ەدi. بۇل جەر «وكتيابر, كراسنوزنامەن, سوۆەت, لەنين» دەگەن سياقتى وتكەن زامان اتاۋلارىنىڭ تۇنىپ تۇرعان قورى دەسە دە بولعانداي-تىن. ول مەنiڭ كوپتەگەن تاپسىرمامدى, سونىڭ iشiندە وسىنى دا ءتاپ-ءتاۋiر ورىنداپ شىقتى» دەپ جازعان ەكەن.
العاشقى جىلدارى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تiكەلەي تاپسىرماسىمەن قالاداعى 30-دان استام كوشە اتاۋلارى وزگەرتiلدi.
تسەليننىي داڭعىلى – رەسپۋبليكا, ستۋدەنچەسكايا داڭعىلى – ابىلاي حان, كارل ماركس كوشەسi – كەنەسارى, «پياتيلەتكا» – بوگەنباي باتىر, «پەرۆومايسكي» – قاراساي باتىر,
«سماكوتين» – جانiبەك تارحان, «سوتسياليستيچەسكي» – مۇحاممەد حايدار دۋلاتي كوشەسi بولىپ وزگەرتiلدi.
كوشەلەرمەن قوسا مىڭنان استام ايالداما اتاۋلارى قازاقشالاندى. جەكە نىساندار اتاۋلارىنىڭ قازاقىلانۋى ەستiر قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرا ءتۇستi.
قازiرگi كۇنi قالاداعى كوشە اتاۋلارىنىڭ 90 پايىزدان استامى قازاقى اتاۋلار.
ساۋلەتى كەلىسكەن استانا
بولاشاق باس قالانىڭ باس جوسپارىن جاساۋعا جاريالانعان حالىقارالىق بايقاۋعا الەمدiك ءساۋلەت ونەرiنiڭ سۇڭعىلالارى تۇگەل قاتىسادى.
«كونكۋرسقا ايتۋلى ساۋلەت دەرجاۆالارىنان جانە بۇل تۇرعىدا الەمگە جايىلعان اتاقتارى بار: جاپونيا, اقش, اۆستراليا, يتاليا, فرانتسيا, گەرمانيا, رەسەي, فينليانديا, كورەيا, بولگاريا, پاكiستان, پولشا, چەحيا, ۋكراينا, وزبەكستان, قىرعىزستان جانە لاتۆيا سياقتى ەلدەردەن 50-دەن استام جوبا ءتۇستi. ۇسىنىستار توپتاماسىنىڭ ىشiنەن حالىقارالىق كونكۋرستىڭ شارتتارى مەن تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن 27 جوبالىق ازiرلەمە بەدەلدi قازىلار القاسىنىڭ قاراۋىنا iرiكتەلدi. ءسويتiپ, كونكۋرس قورىتىندىسى بويىنشا, قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسىن سالۋدىڭ باس جوسپارى رەتiندە زامانىمىزدىڭ اسا كورنەكتi ساۋلەتشiلەردiڭ بiرi – جاپون كونتسەپتۋاليسi كيسە كۋروكاۆانىڭ (شىن اتى نورياكي دەپ بiرشاما باسقاشا اتالادى) جوباسى قابىلداندى» دەپ جازادى ەلباسى «ەۋرازيا جۇرەگiندە» كiتابىندا.
استانانى سالۋدا جانە ونى قايتا جاڭارتۋدا الەمنىڭ وزىق ءتاجىريبەلەرى مەن ءداستۇرلى جەتىستىكتەرى قولدانىلدى.
استانانىڭ باس جوسپارىن جاپوندىق ساۋلەتشi كيسە كۋروكاۆا جاساسا, عاسىر عاجايىپتارى قاتارىنان كورiنگەن «پيراميدا» مەن «حان شاتىر» ساۋدا جانە ويىن-ساۋىق ورتالىق تارى – اتاقتى اعىلشىن ارحيتەكتورى نورمان فوستەر ەڭبەگiنiڭ جەمiسi. ال, ساۋلەتi مەن ءسانi جاراسقان «قازاقستان» كينوكونتسەرت زالى – يتاليالىق ساۋلەتشi مانفرەدي نيكولەتتيدiڭ قولتاڭباسى.
جاھاندانۋ ءداۋiرi بەلەڭ العان ححI عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن قالا بولعاندىقتان, ونىڭ ءون-بويىندا الەمدiك ءساۋلەت ونەرiندەگi جاڭا قالالىق ستيل باسىم بولاتىنى ءتۇسiنiكتi.
استانا شىعىس پەن باتىستىڭ ايشىقتارىن قاتار قابىستىرعان قالا بولۋىمەن ەرەكشە.
P.S. جەلماياسىن جەلدىرتىپ حالقىنا قۇتتى قونىس بولاتىن جەرۇيىق ىزدەۋمەن وتكەن اسان قايعى ەسىلدىڭ تۇسىنان وتكەندە: «مىناۋ التى كۇندە ات سەمىرتىپ مىنەتىن جەر ەكەن» دەپ باعا بەرگەن دەسەدى.
ودان بەرى ارادا التى عاسىر ءوتتى. سول ەسىلدىڭ جاعاسىنان بارشا قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان استانا بوي كوتەردى. قالىڭ ەل قونىستاندى. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان ورنادى.
عاسىرلار بويى اڭىزداردا ايتىلىپ جۇرگەن اسان قايعى ارمانىنىڭ اقيقاتقا اينالعان كەزى وسى شىعار, بالكىم.
شىنار دوسان
