2010 جىلى «جاستار» شاعىن اۋدانى اۋماعىنداعى كونە مۇسىلمان زيراتىنا استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قاۋلىسىمەن قالا قۇرىلىسى جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشى مارتەبەسى بەرىلدى. مادەنيەت باسقارماسى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جونىندەگى ءبولىمنىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن قويىلعان «قاراوتكەل» اتاۋىن قالالىق كوميسسيا قولدادى. ال, 2011 جىلى ءماسليحاتتىڭ شەشىمىمەن قورعاۋ ايماعى مەن قۇرىلىستى رەتتەۋ ايماعىنىڭ شەكارالارى بەكىتىلىپ, «قاراوتكەل» زيراتى ماڭىنا «قورعاۋ تاقتاسى» ورناتىلدى.
اتالعان مۇسىلمان زيراتىن كەشەندى زەرتتەۋ بارىسىندا 1609-1962 جىلدار ارالىعىن قامتيتىنى انىقتالىپ, قالا تاريحى تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتى.
قورىمنىڭ توپوگرافياسى انىقتالدى, وندا ورنالاسقان بار قۇلپىتاستار كارتادا بەلگىلەندى. قۇلپىتاستاردىڭ جاسالعان ماتەريالى, فورماسى, ساقتالۋ قالپى انىقتالدى, ەپيتافيالار (جازۋلارى) زەرتتەلدى, اۋدارمالار مەن تالداۋلار جاسالدى, فوتوسۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ەسكەرتكىش-قورىمدى ەسەپكە الۋ بارىسىندا ساقتالىپ قالعان 2169 قۇلپىتاستىڭ ءارقايسىسىنا تىركەۋ قۇجاتى جاسالدى. ءار قۇجاتتا ەسەپكە الۋ كارتوچكاسى, سيپاتتاماسى, ءولشەمدەرى, جازۋلارى, قورىم اۋماعىنداعى كارتا-جوسپاردا وبەكتىنىڭ ورنالاسقان سىزباسى, توپوگرافيالىق ءنومىرى, 15ح20 سم كولەمدەگى جالپى كورىنىسىنىڭ جانە فراگمەنتىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى بار. ءارينە, بۇل وتە ۇلكەن اقپارات.
بۇل كەشەندى قۇجاتتاردىڭ بارلىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» زاڭى مەن ۇكىمەتتىڭ 2007 جىلعى 2 قاراشاداعى №1032 قاۋلىسىنا ءسايكەس رەسىمدەلدى.
وسىلايشا, قالامىزداعى كونە زيراتتىڭ تاريحى تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ, تاريحي-مادەني قوردىڭ ەسەبىنە الىندى.
سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا 10 مىڭ ادامنىڭ جەرلەنگەنى بەلگىلى بولسا, سونىڭ 400-گە جۋىعىنىڭ اتى-ءجونى انىقتالدى. وكىنىشكە قاراي, مۇجىلگەن, سىنعان, جازۋلارى ءوشكەن كۇيىندە بۇگىنگى كۇنگە تەك 2169 قۇلپىتاس جەتىپ وتىر.
بۇل قورىمدا ەل اۋزىندا ايتىلىپ كەلگەن, ەسىل قالاسىن سالعان تاۋكە حاننىڭ ۇرپاقتارى بەلگىبايۇلى تاۋكە قاجى (1861-1957), دوسقوجاۇلى كۇشىك قاجى (1810 -1894), قۇدايمەندين قوڭىرقۇلجادان كەيىن اقمولانىڭ اعا سۇلتانى بولعان جايىقبايدىڭ ىبىرايىنىڭ بالاسى, اتاقتى دارىگەر جايىقباەۆ ءداندۋ راحىمجانۇلى (1903 -1956 ), جاناسبايۇلى ءسۇيىرباي قاجى (1878 -1953), ەسىم حاننىڭ ۇرپاقتارى – بەگالى قوڭىرقۇلجا بولىستىڭ ۇلى مەيرام, بۇحار, قازان قالالارىنان كەلگەن ءدىنى مۇسىلمان بەلگىلى قايراتكەرلەر ناگيم-بەك-وگلى ابدۋلدجاببار (1870 -1909), ناجمۋددين ومار (1910 -?), نىگمەتجان وگلى مۋحامماد ومار, فازلاللاح ۇلى ابدال-باري (1866-1920), حۋسەين وگلى ابدۋلحاليك (1843-1910), يامۋل ۋالي-دين مۋحاممەد حۋسنۋددين (1860-1913 ), وسپان ماۋسىمباي ۇلى (188?-1945), وسپان ءابدىراحمانۇلى (1894-1945), ماقىش دوسقاجاۇلى (1904-1962), س.سەيفۋلليننىڭ ارىپتەستەرى جاقيا اينابەكۇلى, ابدۋللا باتىربەكوۆ جانە باسقالار جەرلەنگەن.
ولكەتانۋشى مارقۇم كلارا ءامىرقىزى 2002 جىلى شىققان «اتاقونىس امانات» كىتابىندا اقمولانىڭ اتاقتى باي كوپەسى ب.قوسشىعۇلوۆتىڭ 1918 جىلى وبا اۋرۋىنان قايتىس بولىپ, وسى زيراتقا جەرلەنگەنىن اڭگىمەلەيدى. وبا ءىندەتىنىڭ اقمولاعا وسى جىلدارى كەلگەنى تۋرالى س.سەيفۋللين دە «تار جول تايعاق كەشۋ» رومانىندا جازعان ەدى.
ولكەتانۋشى مارقۇم كلارا ءامىرقىزى 2002 جىلى شىققان «اتاقونىس امانات» كىتابىندا اقمولانىڭ اتاقتى باي كوپەسى ب.قوسشىعۇلوۆتىڭ 1918 جىلى وبا اۋرۋىنان قايتىس بولىپ, وسى زيراتقا جەرلەنگەنىن اڭگىمەلەيدى. وبا ءىندەتىنىڭ اقمولاعا وسى جىلدارى كەلگەنى تۋرالى س.سەيفۋللين دە «تار جول تايعاق كەشۋ» رومانىندا جازعان ەدى.
عالىم ديحان قامزابەكۇلىنىڭ جازۋىنشا, ەل ءىشى ساكەن قالپە اتايتىن سادۋاقاس عىلمانيعا (1890-1972) رۋحاني ارىپتەس بولعان, كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءبىراز قۇقايىن كورگەن اقمولا ءوڭىرىنىڭ قالپەلەرى – توقان قازىرەت پەن اقتاماق, اكبار, اقتان, شاحمان, اقاجاندار شەشۋشى ساتتەردە ەلدىكتىڭ التىن ارقاۋىن ساقتاپ قالعانى ءجونىندە ءولكەتانۋشىلار تالعات جانايدارۇلى, سايلاۋ بايبوسىن, جانات تۇگەلباي, بەكسۇلتان سمايىل, قايروللا توقتىبايدىڭ ەستەلىكتەرىندە كەزدەسەدى.
اقتان قالپە الدابەرگەنۇلى قۇرمانعاليدىڭ (1881-1953) وسى قورىمدا جەرلەنگەنى انىقتالىپ وتىر. سادۋاقاس (ساكەن) قالپەنىڭ ءبايبىشەسى مەن ەكى بالاسى وسى زيراتتا جاتىر.
№63 توپوگرافيالىق تىزىمدە ساقتالعان مىنانداي جازۋلار بار: «ە.قايتتى. شومىش كو…ميت قىزى.اينابەك كەلىنى 62 (؟ )…»
اينابەكوۆتەر وتباسى اقمولادا 1940 جىلى سامان كىرپىشتەن ءۇي سالعان. قايىپ, جايىق, زىكاريا, سالىق, نازكەن, گۇلباحرام – اينابەكتىڭ بالالارى. وسى ۇيدە ءۇش وتباسى, بارلىعى 20 ادام, ءۇش كەلىن اتا-ەنەلەرىمەن بىرگە تۇرعان. ولار-ناعيپا, ءشامىش, قازكەن. قۇلپىتاستا كورسەتىلگەن شومىش – ء(شامىش ) زىكاريانىڭ ورتانشى ۇلىنىڭ زايىبى.
№1139 توپوگرافيالىق ءتىزىمدەگى – مەيرام بەگالىۇلى. اكەسى بەگالى قوڭىرقۇلجا – ەسىم حاننىڭ ۇرپاقتارىنان. بەگالى قوڭىرقۇلجا 1832-1847 جىلدارى قارەكە-التاي, ايتقوجا-قارپىق بولىستارىن باسقارعان.
№ 64 توپوگرافيالىق ءتىزىم بويىنشا تولىق ماتىننەن ساقتالىپ قالعان ءۇزىندى مىناداي: مانتەنقىزى اينا…
اقمولا قالاسىنداعى تانىمال ءىرى كوپەستەردىڭ ءبىرى مانتەن نۇرپەيىسوۆتىڭ قىزى – ناعيپا مانتەنقىزى. 1917 جىلى اكەسىنىڭ قالاۋىمەن جاقيا اينابەكۇلىنا تۇرمىسقا شىعادى. كەڭەس ۇكىمەتى اكەسىنىڭ بار بايلىعىن تارتىپ الىپ, ءوزىن ءتۇرمەگە وتىرعىزادى. 1938 جىلى وتباسىمەن جەر اۋدارادى. جاقيا اينابەكوۆتىڭ ايەلى ناعيپا 11 بالا تۋعان, ءتىرى قالعاندارى ءتورتەۋ. 1940 جىلى 28 جەلتوقساندا كۇيەۋى جايىق اينابەكوۆ ويلاماعان جەردەن قايتىس بولادى. سەگىز جىلدان كەيىن ءدال وسى كۇنى, 28 جەلتوقساندا ناعيپا قايتىس بولادى, ول كۇيەۋىنىڭ جانىنا جەرلەنگەن. زيراتتى بۇزادى دەگەن حابارلار ءورشىپ تۇرعان كەزدە قىزى نازكەن: «سۇيەكتەرىن جيناپ الىپ كەتەمىن, كەيىن ءوزىمنىڭ جانىمدا بولادى» دەپ جىلاعان ەكەن. (3.م.راحىمبەكوۆا «تاينستۆو جيزني», الماتى: «ەۆەرو» 2005 ج.).
№ 64 توپوگرافيالىق ءتىزىم بويىنشا قۇلپىتاستا: 1940 قايتتى جاقيا اينابەكۇلى 54 جاسىندا رۋى قۇلىمبەت دەپ جازىلعان.
1907 جىلى اقمولادا مەدرەسەنىڭ جانىنان العاشقى رەت 27 وقۋشىلاردان قۇرالعان قازاق-تاتار باستاۋىش مەكتەبى اشىلادى. كەيىننەن ول جامبىل اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىنە اينالدى. ال وتىرار كوشەسىندەگى ەسكەرتكىش مارتەبەسىندەگى وسى ەكى اعاش ۇيدە ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ قويىلىم تسەحتارى ورنالاسقان. بۇل مەكتەپتىڭ العاشقى مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىرى, ودان كەيىن مەڭگەرۋشىسى عالىمجان شاكىرجانۇلى قۇرماشەۆ بولدى. ول قازان قالاسىنداعى «مۇحامەديا» مەدرەسەسىن جانە 1907 جىلى ورىنبور قالاسىنداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريانى تامامداعان.
1937-38 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن, وقۋشىسىنىڭ الدىن الا ەسكەرتۋىمەن, ماسكەۋگە بارىپ, كەڭەس ۇكىمەتىنە ادالدىعىن دالەلدەپ بارىپ قۇتىلادى. 1940 جىلى 28 جەلتوقساندا, 54 جاسىندا قايتىس بولادى. جاقيا اينابەكوۆتىڭ قارىنداسى گۇلباحرام – ساكەن سەيفۋلليننىڭ ايەلى.
ەل اراسىنداعى جۇرگىزىلگەن ەتنوالەۋمەتتىك ساۋالنامالاردان اشارشىلىق پەن سوعىس جىلدارى تۋعان-تۋىستارى كوز جۇمعاندا باسىنا تاس ورناتپاق تۇگىل, جەرلەيتىن ەر ادامنىڭ بولماۋىنان كەيبىر جاعدايلاردا بالالارى اتا-انالارىنىڭ اياق جاعىنا جەرلەنگەنىن, كەزىندە باسىندا بەلگى بولعانىمەن, ول كەيىننەن تابىلماعانىن, زيرات رەسمي جابىلعاننان كەيىن ءتۇن ورتاسىندا ۇرلانىپ جەرلەۋگە تۋرا كەلگەنى بەلگىلى بولدى.
قورىمدا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن قاتار ءبىر كەزەڭدە قۇرىلىس جۇمىستارى ءجۇردى. استانا قالاسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسى جانە «تاكەجانوۆ م.ر» جەكە كاسىپكەرلىگى قۇرىلىس ۇيىمىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىمشارتتىڭ نەگىزىندە قورىمعا جاڭادان قورشاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ەسكى قورشاۋى تولىعىمەن جاڭا ماتەريالدارمەن الماستىرىلدى. قورىمنىڭ اۋماعى اباتتاندىرىلىپ, اعاش وتىرعىزىلدى, ىشىنە سوقپاق جولدار سالىندى. وسى جۇمىستاردىڭ بارلىعىن استانا قالاسى اكىمىنىڭ باستاماسىمەن «رۋس» مۇناي كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى, اتاقتى بيزنەسمەن, ساياساتكەر م.س.گۋتساريەۆ جەكە قاراجاتىنا اتقاردى. قاراوتكەل قورىمىنىڭ گۋتساريەۆتەر وتباسى ءۇشىن ورنى ەرەكشە بولىپ كەلەدى. بۇل قورىمدا اتالارى سااد يۋتيەۆيچ گۋتساريەۆ (1882-1949) جەرلەنگەن. ميحايل گۋتساريەۆتىڭ ءوزى اقمولادا تۋعان, ونىڭ اكەسى سافاربەك اقمولا وبلىستىق نكۆد باسقارماسىنىڭ اعا تەرگەۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن, 1948 جىلى 25 جىلعا سوتتالىپ,1955 جىلى اقتالىپ شىعادى. اتالارى سااد گۋتساريەۆتىڭ جانىندا ميحايلدىڭ ءسابي كەزىندە قايتىس بولعان ەكى باۋىرى – سۋلۋمبەك جانە چينگيسحان جەرلەنگەن.
قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ سوڭىندا ەسكەرتكىش قورىمدى قابىلداپ العان مادەنيەت باسقارماسى رەسەيگە, م.س.گۋتساريەۆكە استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ اتىنان العىس ايتىپ, حات جولدادى.
كاميلا قوقىموۆا,
استانا قالاسى مادەنيەت باسقارماسى باسشىسىنىڭ كەڭەسشىسى
