مادەنيەت

ەجەلگI تYركI دYنيەسI جاHارا تYسپەك

تۋركي

19-20 مامىر كۇندەرى استانادا «تۇركى جازۋى كۇنى» اتتى حالىقارالىق فورۋم ءوتتى. ەكى كۇنگە ۇلاسقان شارانى تۇركى اكادەمياسى ۇيىمداستىرىپ, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا­ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن تيكا حالىقارالىق ۇيىمى قولداۋ كورسەتتى.

العاشقى كۇنگى جيىنعا تۇركيا, ازەربايجان, قىرعىزستان, رەسەي جانە وزگە دە تۇركى تىلدەس ەلدەردەن كورنەكتى عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى, دەپۋتاتتار مەن ديپلوماتتار قاتىستى. باس قوسۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – بيىل العاش رەت مەرەكەلەنىپ وتىرعان وسى ايتۋلى كۇننىڭ ءمانىن ارتتىرۋ.

فورۋمعا قاتىسقان پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى گۇلشارا ابدىقالىقوۆا: «وسىناۋ اتاۋلى مەرەكەنى ءبىز تۇركى اكادەميا­سىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن العاش رەت حالىقارالىق فورۋم دەڭ­گەيىن­دە اتاپ وتكەلى وتىرمىز. ءبىز قازاقستاننىڭ تۇركى جازۋى كۇنىن بەلگىلەۋ تۋرالى باستاماسىن قولداپ, ونى بارشا تۇركى دۇنيەسىنىڭ مەرە­كە­سىنە اينالدىرۋدى ۇسىنعان تۇركى كەڭەسى باسشىلىعىنا زور ريزا­شى­لى­عىمىزدى بىلدىرەمىز» دەدى.

تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسى حاليل اكىنجىنىڭ ايتۋىنشا, قازاقستان تاريحي ءارى تاعىلىمدى شارانىڭ باستاماشىسى بولىپ وتىر. ول قازاقستاندا, جالپى, تۇركى الەمىندە العاش رەت تويلانىپ وتىرعان مەرەكەنىڭ بولاشاقتا كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ مەيرامىنا اينالارىنا سەنىمدى.
عالىمدار ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «تۇركى جازۋى: وتكەنى, بۇگىنى جانە بولاشاعى», «ورتاق تاريح: تەوريالىق-ادىستەمەلىك ماسەلەلەرى» سەكتسيالارى بويىنشا باياندامالار جاساپ, پىكىر الماستى.

از-كەم انىقتاما

تۇركى اكادەمياسىنىڭ نەگىزى 2009 جىلدىڭ 3 قازانىندا قالانعان. ول ۋاقىتتا ازەربايجان رەسپۋبلي­كا­سىنىڭ ناحيچىۆان قالاسىندا وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ توعىزىنشى ءسامميتى ءوتىپ, قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلىمىزدە تۇركىلەر دۇنيەسىن زەرتتەي­تىن حالىقارالىق عىلىمي ورتالىق قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. وسى يگى باس­تا­مانى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا 2010 جىلدىڭ 25 مامىرىندا ەلوردانىڭ «بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا» قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇيىم­داس­تىر­عان «تۇركى وركەنيەتى: داۋىرلەر جالعاس­تىعى» اتتى حالىقارالىق ەۋرازيالىق كونگرەسس ءوتتى. ونىڭ جۇمىسىنا تۇركيا پرەزيدەنتى ا.گۇلمەن قاتار قازاقستان, اقش, رەسەي, تاتارستان, باشقۇرتستان, چۋۆاش, ياكۋتيا, تۇركيا, وزبەكستان, قىرعىزستان, ۋكراينا ەلدەرىنەن تانىمال ءتۇر­كو­لوگ عالىمدار قاتىستى. كونگرەستە ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوزى بىرەگەي عىلىمي ورتالىق, ياعني, حالىقارالىق تۇركى اكادەميا­سى قۇرىل­عاندىعىن جاريا­لاپ, عالىم­دار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن قۇتتىقتادى. اكادەميا بۇگىنگى تاڭدا دۇنيە­جۇزىن­دەگى تۇركىلەرگە قاتىستى مالىمەتتەر مەن عىلىمي زەرتتەۋ­لەردى قازىرگى ەلەكتروندىق اقپا­رات­­تار جۇيەسىنە توپتاستىرىپ, تۇركى حالىقتارى اراسىندا­ ىنتى­ماق يدەياسىن ۇستانىپ, ءتىل, ادەبيەت, تاريح, مادەنيەت ورتاق­تى­عىن عىلىمي ىزدەنىستىڭ وزەگىنە اينالدىرۋ ارقىلى تۇركىلەر مۇراسىن قازىرگى جاس ۇرپاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا ءسىڭىرۋدى جولعا قويعان.

«تۇركى جازۋى كۇنى» اتتى ەكى كۇندىك حالىقارالىق فورۋمنىڭ ەكىنشى كۇنىندە تۇركى اكادەمياسى مەن رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۋفا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اراسىندا ءوزارا ىنتىماقتاستىق مەموراندۋمىنا قول قويىلدى. ونى تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى مەن ۋفا عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ءتىل, ادەبيەت جانە تاريح ينستيتۋتى ديرەكتورى, پروفەسسور فيرداۋس حيساميتدينوۆا «بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا» جۇزەگە اسىردى. اكادەميا پرەزيدەنتى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ نىشانى رەتىندە فيرداۋس حانىمعا «استانا-بايتەرەك» مونۋ­مەن­تىنىڭ شاعىن ۇلگىسىن سىيعا تارتتى, سونداي-اق ءبارىمىز «قوناق­كادەگە» دە كۋا بولدىق. ۋفا تاراپىنان ون تومدىق «باشقۇرت ءتىلىنىڭ اكادەميالىق سوزدىگى» تارتۋ ەتىلدى.

قول قويىلعان قۇجات ەكى جاقتىڭ بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىنە, عىلىمي جوبالاردى قوسىلا قولعا الىپ, جيىندار وتكىزۋگە جول اشادى. شاراعا قاتىسقان مىرزاتاي جولداسبەكوۆ تە فيرداۋس گيلميتدينقىزىنا «باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ اتلاسى» كىتابىن سىيلادى.

بەدەلسوز

ميرفاتىح زاكيەۆميرفاتىح زاكيەۆ, اكادەميك:

– «رەسەي تۇركولوگياسى سوناۋ رادلوۆتاردان باستالادى. سوعانقاراماستان, بۇل – ءالى زەرتتەۋدىقاجەت ەتەتىن تىڭ سالا. مىسالى, امەريكا جەرىن مەكەندەگەنۇندىستەردىڭ نەگىزگى تەگى التاي­ وڭىرىنەن تاراعان تۇركى حالىقتارى ەكەنىن تاياۋداعانا شەتەلدىكعالىمدار دالەلدەپ شىقتى. ءتىپتى, ءالى كۇنگە دەيىن ولارمەن اراداعى تىلدىكۇقساستىقتاردىڭ جويىلماعانى انىقتالدى. سوعانقاراعاندا, ءبىز, تۇركى حالىقتارى, وتكەنىمىزدىءالى دە زەرتتەپ-زەردەلەۋىمىزقاجەت»

بۇدان كەيىن تۇركى اكادەمياسى شىعارعان رەسەي جانە قازاقستان عالىمدارىنىڭ بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. ولاردىڭ ىشىندە فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور عاريفوللا ەسىمنىڭ «تۇركى الەمىنىڭ ويشىلدارى كىتابى» اتتى ەڭبەگى, ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمى, قىتايتانۋشى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحانۇلىنىڭ «تۇركى تاريحىنا قاتىستى كونە قىتاي دەرەككوزدەرى» جانە قازاقستاندىق تاريحشى-ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆتىڭ «كونە تۇركى گرافيكاسى» كىتاپتارى بار. سونىمەن قاتار, رف پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى اننا دىبونىڭ «ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ» ەڭبەگى, رەسەي-تۇركيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور دميتري ۆاسيلەۆتىڭ «كورپۋس تيۋركسكيح رۋنيچەسكيح نادپيسەي يۋجنوي سيبيري» كىتابى جانە تاتارستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى ءتىل, ادەبيەت جانە تاريح ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى, اكادەميك ميرفاتىح زاكيەۆتىڭ «درەۆنەتيۋركسكايا ونوماستيكا ي ەە مورفونولوگيا» اتتى كىتابى وقىرماندارعا جول تارتتى. كىتاپتاردا ەپيگرافيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ سۋرەتتەرى, ەجەلگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ گرافيكالىق تۋىندىلارى, قىتاي جازبا دەرەككوزدەرىندەگى تۇركى تاريحى, كونە تۇركى ونوماستيكاسى جانە مورفونولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرى, بىرنەشە عاسىر بۇرىنعى تۇركى ويشىلدارى تۋرالى جازبالار جانە تاعى دا باسقا كونە تۇركى دۇنيەسىنە قاتىستى دەرەكتەر مول قامتىلعان.

جارىق كورگەن كىتاپتاردىڭ سىرتقى كورىنىسى كوز تارتارلىقتاي. مۇقاباسىنا قارا جانە سۇر تۇستەردى پايدالانا وتىرىپ, ارىپتەردى التىنمەن ادىپتەگەن. كىتاپتى جاساپ شىعارۋشىلار بۇنىڭ سىرىن: قارا مەن سۇر – تاستىڭ بەلگىسى بولسا, ارىپتەردىڭ التىنداي جارقىراۋى – التىن قورعا لايىقتى كىتاپتار بولعاندىقتان دەپ تۇسىندىرەدى.

شارا بارىسىندا سىيلى قوناقتاردىڭ ءبىرى – ميرفاتىح زاكيەۆتىڭ يىعىنا شاپان جابىلىپ, جوعارى قۇرمەت كورسەتىلدى.

سونداي-اق, تۇركىتانۋ سالاسىندا ىزدەنىپ جۇرگەن جاس عالىمداردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا ءۇش ارناۋلى شاكىرتاقى تاعايىندالاتىن بولدى. عالىمدار بۇل جاڭالىقتى تۇركى اكادەمياسىنىڭ تاعى ءبىر جاقسى جاڭالىعى رەتىندە قابىلداپ, باستاماعا اقجول تىلەدى. شاكىرتاقىلار تۇركى الەمى ءۇشىن وزىندىك قولتاڭباسى بار بەلگىلى تۇركولوگ عالىمدار اتىندا بولادى. اتاپ ايتساق, تاريح سالاسىنداعى شاكىرتاقى كورنەكتى شىعىستانۋشى-عالىم ءارى تاريحشى ۆاسيلي بارتولد اتىندا, ءتىل سالاسىنداعى شاكىرتاقى شىعىستانۋشى-عالىم, لينگۆيست سەرگەي مالوۆ اتىندا بولادى. ال, ادەبيەت سالاسىنداعى شاكىرتاقىعا ادەبيەتتانۋشى, تۇركىتانۋشى ۆيكتور جيرمۋنسكيدىڭ اتى بەرىلدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك, 18 مامىر – «تۇركى جازۋى كۇنى» دەپ جاريالانىپ, ۇكىمەت شەشىمىمەن بەكىتىلگەن بولاتىن. ەندىگى ۋاقىتتا بۇل كۇن قازاقستاننىڭ ماڭىزدى مەرەكەلەرى قاتارىنان ورىن الادى.

نۇريسلام قۇسپانعالي

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button