«ءومىرىمنىڭ ءمانى شىن جۇرەگىممەن سۇيگەن ەۋرازيا حالىقتارىنا تاريح ساحناسىنان لايىقتى ورنىن الىپ بەرۋ بولدى» (سوڭعى سۇحباتىنان, 1992 جىل)
عالىمنىڭ جۇرەكتى شىمىرلاتار وسى ءبىر سوڭعى سوزدەرى ءوز ءومىرىن سارپ ەتكەن زەرتتەۋلەرىنىڭ باستى مۇراتىن كوزى قاراقتى وقىرمانعا اقتارىلىپ ايتقانى بولاتىن. سوندىقتان دا بولار, اتاقتى عالىم ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە پاسسيونارلىق كۇش-قۋات ىقپالىمەن الەم تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ەداۋىر ۇلەس قوسقان حالىقتار مەكەن ەتكەن كيەلى دالانى «ۇلى دالا» دەپ تاريحقا ەنگىزدى.
لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆتىڭ عىلىمي شىعارماشىلىعىن حالىقارالىق دارەجەدەگى ساياسي-تاجىريبەلىك ماعىنادا الىپ سارالاساق, جاھاندانۋ جانە ايماقتىق ىقپالداستىق جاعدايىندا قازىرگى زامانعى الەمگە دەگەن تولەرانتتىق ەۋروازيالىق تاسىلدەردىڭ عىلىمي-تاريحي نەگىزدەمەسىنە اينالدى. مىنە, وسى تۇستاعى عالىمنىڭ عىلىمي ۇستانىمدارى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ەۋرازيالىق يدەيالارىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن بايقايمىز. ل.ن.گۋميلەۆ گۋمانيست-عالىم رەتىندە «شىن مانىندەگى حالىقتار دوستىعى ولار تەڭ دارەجەدە ءوزارا ەركىن قارىم- قاتىناس جاساي العاندا جانە ءاربىر حالىقتىڭ ار-نامىسىنا, مادەنيەتىنە, ءتىلى مەن تاريحىنا قۇرمەتپەن قاراعاندا, مۇمكىن ەكەنىن ايتا كەلە, ۇلتتىق مادەني بايلانىستاردىڭ جان-جاقتى كەڭەيۋىنە, ولاردىڭ ءوزارا بايىپ, ءوسىپ-ونۋىنە جاعداي جاساۋىمىز قاجەت» دەپ ايتىپ كەتتى.
حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەۋرازياشىلدىقتى ل.ن.گۋميلەۆ بەلسەندى تۇردە ۇگىتتەي باستادى. ول ەۋرازيالىق شىعىس-باتىس وركەنيەتىمەن سالىستىرعاندا شالعايداعى ايماق ەمەس, قايتا ەتنوگەنەزدىڭ, مادەنيەتتىڭ, تاريح پەن قوعامدىق دامۋدىڭ نەگىزگى كىندىگى بولىپ تابىلاتىن ورتالىق دەپ قاداپ ايتقان. ءسىز ءوزىڭىزدى تاريح عىلىمىنداعى ەۋرازيالىق مەكتەپتىڭ وكىلىمىن دەپ ەسەپتەيسىز بە دەگەن سۇراققا ل.ن.گۋميلەۆ: كوگدا مەنيا نازىۆايۋت ەۆرازيتسەم, يا نە وتكازىۆايۋس وت ەتوگو يمەني پو نەسكولكيم پريچينام. ۆو-پەرۆىح, ەتو بىلو موششنايا يستوريچەسكايا شكولا, ي ەسلي مەنيا پريچيسليايۋت ك نەي, تو ەتو دەلاەت منە چەست. ۆو-ۆتورىح, يا ۆنيماتەلنو يزۋچال ترۋدى ەتيح ليۋدەي. ۆ ترەتيح, يا دەيستۆيتەلنو سوگلاسەن س وسنوۆنىمي يستوريكو-مەتودولوگيچەسكيمي ۆىۆودامي ەۆرازيتسەۆ – دەپ جاۋاپ قاتقان. گۋميلەۆ گ.ۆ.ۆەرنادسكيمەن حات الىسىپ تۇرعان, ال 1966 جىلى پراگادا وتكەن ارحەولوگيالىق كونگرەستە پ.ن.ساۆيتسكيمەن كەزدەسكەن بولاتىن. ل.ن.گۋميلەۆ ءۇشىن ەۋرازيا قۇرلىق قانا ەمەس سونىمەن بىرگە بىرتۇتاستىلىعى زاڭدىلىق بولىپ تابىلاتىن سۋپەرەتنوس دەي كەلە: «بۇل قۇرلىق تاريحپەن زەردەلەۋ كەزەڭىندە 3 رەت بىرىكتى. باسىندا ونى سارى تەڭىزدەن قارا تەڭىزگە دەيىن جايلاپ الىپ, قاعانات قۇرا وتىرىپ تۇرىكتەر بىرىكتىردى. تۇرىكتەردىڭ ورنىن سىبىردەن موڭعولدار كەلىپ باستى. سوسىن, بۇل بيلىكتىڭ ءبارى قۇلاعاننان كەيىنگى جانە دەزينتەگراتسيا كەزەڭىنەن كەيىن باستامانى رەسەي الدى: XV ع. باستاپ ورىستار شىعىسقا قاراي جىلجىپ, تىنىق مۇحيتىنا شىقتى. جاڭا دەرجاۆا تۇرىك قاعاناتى مەن موڭعول ۇلىسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە تاريح ساحناسىنان كورىندى».
ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى پاسسيونارلىق تولقىندار ىقپالىمەن بىرىككەن كەز كەلگەن يمپەريا تۇركى قاعاناتى, مونعول ت.ب. ۇستانعان باستى قاعيداسى قاراماعىنداعى حالىقتاردىڭ تىلىنە, دىنىنە, سالت-ءداستۇرى سياقتى باستى قۇندىلىقتارىنا قول سۇقپاۋ بولىپ تابىلاتىن. بۇعان ارحەولوگيالىق, ەتنوگرافيالىق جانە جازبا دەرەكتەر دالەل بولا الادى. ماسەلەن, ارحەولوگتاردىڭ قازبا جۇمىستارى بارىسىندا ورتاعاسىرلىق قايالىق قالاسىنان مۇسىلماندار مەشىتى, حريستاندار شىركەۋى, بۋددا موناحتارىنىڭ عيباداتقاناسىنىڭ تابىلۋى, سول كەزدەگى حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە توزىمدىلىگىنىڭ, تولەرانتتىلىعىنىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن بىرلىگىنىڭ كەرەمەت ۇلگىسى بولسا كەرەك. العاشقى ەۋرازياشىلداردىڭ ءبىرى پ.ن.ساۆيتسكيدىڭ سوزىمەن ايتساق, «پريرودا ەۆرازيسكوگو ميرا مينيمالنو بلاگوپرياتنا دليا رازنوگو رودا «سەپاراتيزموۆ», بۋد تو پوليتيچەسكيح, كۋلتۋرنىح يلي ەكونوميچەسكيح… نەداروم ۆ پروستوراح ەۆرازي روجداليس تاكيە ۆەليكيە وبەدينيتەلنىە پوپىتكي كاك سكيفسكايا, گۋننسكايا, مونگولسكايا ي در… نەداروم ناد ەۆرازيەي ۆەەت دۋح سۆوەوبرازنوگو «براتسۆو نارودوۆ, يمەيۋششي سۆوي كورني ۆ ۆەكوۆىح سوپريكوسنوۆەنياح ي كۋلتۋرنىح سليانياح نارودوۆ رازليچنەيشيح راس..».
كەز كەلگەن قوعامدا ەتنوسارالىق كەلىسىمدى نىعايتاتىن جانە دامىتاتىن «فاكتورلار» جۇيەسىندە ۇلكەن ورىن مادەنيەتكە بەرىلەدى. مادەني قارىم-قاتىناس ۇلتتىق مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا بايۋىنىڭ باستاۋى, قۇندىلىقتاردى, تاجىريبەنى بەرۋدىڭ ءتاسىلى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ جاقىنداسۋىنىڭ, ءوزارا سەنىمىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. سونىڭ ارقاسىندا ىنتىماقتاستىققا قىزىعۋشىلىق پەن ۇمتىلىس قالىپتاسادى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا, مادەني ءوزارا ارەكەتتەسۋ ءۇردىسىنىڭ تەرەڭ الەۋمەتتىك مازمۇنى دا وسىندا.
ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەتنومادەني قارىم-قاتىناستار مەن ىقپالداستىقتار ءوز باستاۋلارىن كونە داۋىرلەردەن الادى. سوناۋ تۇركىلەردەن XV عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ىقپالداستىقتا دالالىقتاردىڭ جەتەكشى ءرولى ساقتالىپ قالا بەردى. ەۋرازيالىق مادەن-رۋحاني ىقپالداستىق پەن قاۋىمداستىقتىڭ بۇل ءبىرىنشى كەزەڭى ەدى. ءبىرىنشى كەزەڭىنىڭ مۇرالارى ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتتەرىنەن ايقىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى, كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىس تىلىندەگى تيۋركيزمدەردى, سلاۆيان حالقى مەكەندەيتىن رەسەي, بەلارۋس, ۋكرايناداعى توپونيمنەن, گيدرونيمنەن, ويكونيمنەن كورە الامىز. وكىنىشكە قاراي, وتارلىق جانە كەڭەستىك توتاليتارلىق وكتەمدىك جىلدارىندا وسىناۋ اقيقات كوپە-كورنەۋ بۇرمالاندى. رەسمي يدەولوگيانىڭ سويىلىن سوققان استامشىل تاريحشى عالىمدار ەۋرازيانىڭ سايىن دالاسىنان باتىسقا الەۋمەتتىك ىلگەرىلەۋ ەمەس, قيراتۋ, ءبۇلدىرۋ, قاسىرەت قانا كەلدى دەگەن ويدى دالەلدەۋمەن اۋرەلەندى. جالعان تۇسىنىكتى بۇزۋعا قايرات قىلعان ل.ن.گۋميلەۆتىڭ ادامي جانە شىعارماشىلىق تاعدىرى قانداي شىرعالاڭعا تۇسكەنى بۇگىنگى ۇرپاققا ايان. عاسىرلار بويى ۇستەمدىگىن قۇرعان كوشپەلىلەر قولدان كەلىپ تۇرعاندا شىعىس سلاۆيانداردى نەگە تۇرىك-مونعول ناسىلىنە كىرىكتىرىپ جىبەرمەدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن, تۇركى-مونعول ەتنوستارى ۇستانعان يدەولوگيا, ءدىني قۇندىلىقتار گۋمانيزمگە تولى, ادام قانىن سۋداي اعىزۋدى ماقسات تۇتپادى. باسى باردى – ءيدىردىم, تىزەسى باردى – بۇكتىردىم, دەيدى كۇلتەگىن. قىردىم, جويدىم, كوزىن قۇرتتىم دەمەيدى. ءتىپتى, تۇركى قاعاناتى كەمەلدەنۋدىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ تۇرعاندا ونىڭ اۋزىنان: «تاتۋ ەلگە جاقسىلىق قىلدىم, ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى كوپ بەيبىت ەتتىم, جاۋسىز قىلدىم, ءبارى ماعان باعىندى» دەگەن مەيىرىمدى سوزدەر شىعادى.
ەكىنشى كەزەڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى بارىسىندا قازاق دالاسىنا اعىلعان وزگە ەتنوستارمەن مادەني-ىقپالداستىق داۋىرىنە سايكەس كەلەدى. بۇل كەزەڭ مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ وزگەرۋىمەن انىقتالادى. عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان ەۋرازيا حالىقتارىنا ءتان ۇجىمدىق مەنتاليتەت, ىنتىماقتا, تاتۋ تۇرا بىلەتىن ءداستۇرلى ساليقالىلىعى, تابيعات جاراتقان كەڭپەيىلدىلىك پەن كورشىنىڭ مۇددەسىنە بولەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن سالتى مادەني-ىقپالداستىق بارىسىندا جوعارى دەڭگەيىنە جەتتى. ل.ن.گۋميلەۆ ەتنوستاردىڭ قارىم-قاتىناسىنا ىقپال ەتەتىن ەتنيكالىق داستۇرلەردى كومپيلمەنتارلىق تەتىك دەپ انىقتاعان بولاتىن. ناتيجەسىندە ەتنوس وكىلدەرى اراسىندا ءبىر-بىرىنە ەگەن مەيىرىمدىلىك كۇشەيىپ قانا قويماي سونىمەن قاتار ورتاق ومىرلىك ماقساتتارى دا قالىپتاساتىن بولعان.
ەتنوتسەنتريزم ەتنوسقا كوپ ءمان بەرەتىن بولسا, ال ەۋرازيالىق جوبادا ەتنيكادان جوعارى, وركەنيەتتى, گەوساياسي مۇددە ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ەتنوستار – ۇلكەن وركەنيەتتى بىرتۇتاستىقتىڭ قۇرامداس بولىگى, ياعني ەۋرازيالىق كۇردەلى بىرلەستىككە بىرىگەدى. بۇگىنگى كۇنگى ساياسي حال-احۋال كورسەتىپ وتىرعانداي, گەوساياساتقا جۇگىنگەن كەزدە ەتنوس پەن ەتنيزمنىڭ وكىلەتتىلىگىنەن بۇرىن تاريحي تاعدىرى, شارۋاشىلىعى, قۇندىلىقتارى, مەنتاليتەتى ءبىر حالىقتاردىڭ ورتاق مۇددەسى ءبىرىنشى ورىنعا شىعاتىن بولادى. سوندىقتاندا العاش رەت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەۋرازياشىلدىقتى تەوريالىق تۇرعىدان عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە قولدانبالى ساياساتتىڭ تارماعى رەتىندە دە بەلگىلەدى. بۇل ەۋرازياشىلدىق ويدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى ءبىر بەلەس بولىپ تابىلدى. سوندىقتان دا, دانا حالقىمىزدىڭ جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەگەن ماقالى جاھاندىق تىعىرىقتان تاريحي تاعدىرى ءبىر, رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتى ءبىر-بىرىمەن توعىسقان حالىقتاردى ءدال بۇگىنگى كۇنى بىرىگىپ جول تابۋعا شاقىرىپ تۇرعانداي.
اسىلحان بيكەنوۆ,
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى
