10 تامىز كۇنى تاۋەلسىزدىك سارايىندا ۆەتنامدىقتارمەن جۇزدەسۋگە دايىندالىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ بىرىنەن «ۆەتنام تۋرالى نە بىلەسىڭدەر؟» دەپ سۇرادىق. سويتسەك, بۇل ۇلىستىڭ وبرازى سول باياعى امەريكا بلوكباستەرلەرى مەن تانىمدىق تەلەكانالدار قالىپتاستىرعان كليشەدەن اسا الماعانعا ۇقسايدى. جاسوسپىرىمدەردى قويشى, ءوزىمىزدىڭ دە ماندىتىپ بىلەتىنىمىز شامالى سياقتى. ءيا, ەگەۋقۇيرىق اۋلاپ جەيدى. تاعى نە بىلەمىز؟ ءيا, اتىشۋلى سايگون (ونىڭ ەندىگارى حو شي مين دەپ اتالاتىنى كوبىمىزگە ءسىرا جۇمباق). سوتسياليستىك ەل. ايتپاقشى, ەرتەرەكتە اقش-پەن سوعىسقان, ەڭ سوراقىسى – جەڭگەن! وسىمەن ۆەتنام تۋرالى ماعلۇماتتار جينالعان قوبديىمىزدىڭ ءتۇبى دە كورىنەتىن ءتارىزدى.
ءدال سول ۋاقىتتا…
ءدال سول ۋاقىتتا بۇگىنگى ۆەتنام – تىنىق مۇحيت ايماعىنىڭ ءىرى گەوساياسي ويىنشىسىنا اينالىپ وتىر جانە بۇل ادەتتە وڭدى-سولدى ۇلەستىرىلە بەرەتىن كەزەكتى قىزىل سيپات ەمەس. كارتاعا زەر سالساق, وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىن – قىتايدان قالقالاپ ورنالاسقان. ناعىز ءتيىمدى گەوساياسي ورىن: شىعىس قىتايعا قارسى كەرەمەت اسكەري پلاتسدارم. قىتايدىڭ ىقتيمال جاۋلارى – اقش, جاپونيا, فيليپپينمەن ىقتيمال تەكەتىرەس تەڭىز ارقىلى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسەپكە الساق, ۆەتنامنىڭ گەوساياسي ويىنداردا كوزىرى قالتاسىندا دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
ساياسي كارتاداعى تەڭىزدى بويلاعان يىناعاش ىسپەتتەس تۇرقىنا قاراپ, مۇنى تاعدىردىڭ سىيى, ارقاشان وسىلاي بولدى دەۋ ابەستىك بولار ەدى. بۇل جاعدايات – ۆەتنامنىڭ ەرجۇرەك حالقىنىڭ جەڭىسى. تاپ سول قىتاي – وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە تىكەلەي ءدالىز سالماق بولىپ بۇل ەلدى ءتورت رەت جاۋلاپ, ءتورت رەت ايرىلعان. بۇدان سوڭ جاپوندار دا اۋىز سالعان. ولاردى تىقسىرعان بولعان اعىلشىندار مەن فرانتسۋزدار دا ەلدى جىك-جىككە ءبولىپ بيلەگەن. بىراق.
جالپى, ۆەتنام حالقىنىڭ اسكەري-ساياسي جىلناماسى «ءوزىمىزدىڭ» اۋعانستاننان اۋمايدى. اۋعان ەلىن ەشقاشان جات جەرلىكتەر بيلەمەگەن دەگەن اڭىزدى بىلەتىن بولساڭىز, ول وسى ۆەتنامدىقتارعا دا قاتىستى. ءتىپتى, ۆەتنامدىق ساياسي تەرمينولوگيادا «وككۋپپانتتار قاپتاپ كەتكەن كۇڭگىرت ۋاقىتتار» دەگەن تۇسىنىك تە بار. بۇلاي ادەتتە XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگى, ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ نەگىزى قالانعان 25-30 جىلدار اتالادى.
قازىرگى, سوتسياليستىك ءارى بىرىككەن كەيىپتەگى, كەشەگى ەلورداعا رەسمي ساپارمەن كەلگەن ۆەتنام, دەگەنمەن وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە سوۆەتتەردىڭ كومەگىمەن قالىپتاسقان. 1970 جىلدارداعى اقش-تىڭ ماسقارالاۋعا تۇرارلىق باسقىنشىلىق سوعىسىن بارلىعىمىز بىلەمىز. بۇل سوعىس بارىنەن بۇرىن, ازاتتىققا نيەت پەن تاباندىلىقتىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن كورسەتتى. سەبەبى, اسا ءدال قارۋمەن جابدىقتالعان امەريكالىقتار اقىرى ءشيتى مىلتىقپەن قارۋلانعان دەۋگە بولارلىق ۆەتنام اسكەرلەرىنىڭ پارتيزاندىق ۇرىس جۇرگىزۋ تاكتيكاسىنان ابدەن تيتىقتاپ ءبىتتى. قازىرگى ۆەتنام – سول, سوعىس اياقتالعان 1979 جىلعى نۇسقاداعى مەملەكەت. ۋنيتارلى مەملەكەت. ءتىسىن باتىرىپ قوياتىنى دا بار. ءوز مۇددەلەرى جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنبايدى, اتىنىڭ ءوزى اقىرىپ تۇراتىن اقش, قىتاي دەگەن اتاۋلار – مەملەكەت ماقساتىنىڭ قاسىندا تۇك تە ەمەس. مىسالى, كامبودجا ورماندارىن جاعالاپ تىعىلىپ جۇرگەن, 20 مىڭ ادامدى جەكە ءوز قولىمەن ولتىرگەن دەلىنەتىن ايگىلى قانىپەزەر, قىزىل كحمەر پول پوتتىڭ اسكەرىن, ونىڭ دەمەۋشىسى قىتاي ەكەنىنە پىسقىرماي-اق, تالقانداعانى ەسىمىزدە. ەڭ ۇزىن شەكارالاس يەسىمەن مۇنداي كونفرونتاتسياعا بارۋ – ناعىز, ءتىپتى, كوزسىز باتىلدىق. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ دا گەوساياسي مۇددەلەرى قىلاڭ بەرىپ قالاتىن سياقتى…
قازاقستان جانە ۆەتنام
2011 جىلى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 59,1 ملن دوللاردى قۇراپتى. شىنتۋايتقا كەلگەندە, مۇنداي تاۋار اينالىمى ەكى ورتاشا كاسىپورىننىڭ اراسىندا دا جۇرە بەرەدى. ەندەشە, قازاقستاندى ۆەتنامنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنەن باسقا نارسە قىزىقتىراتىنعا ۇقسايدى.
بۇل ورايدا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الا سالا ۇستانىپ كەلە جاتقان ساياسي تەپە-تەڭدىك جۇيەسى, تارازىنى ءبىر جاعىنا دا اۋدارمايتىن ۇستانىمى بىزگە ءبىراز نارسەنى اڭعارتاتىن سياقتى. مىسالى, ۆەتنامدى – قىتايعا قارسى قويىلعان كىردىڭ تاسى دەپ باجايلاساق تا بولادى. بۇعان قوسا, ستراتەگيالىق ارىپتەسىمىز رەسەيدىڭ شىعىس باعىتىندا مۇز قاتپايتىن پورتتارى ماردىمسىز ەكەنىن ەسەپكە الساق, ۆەتنام – ىزدەگەنگە تابىلعان ايماق. بۇل ورايدا اقوردانىڭ بىزدەر بىلە بەرمەيتىن «مۇددە الماسۋ» ويىنىندا ءوز ۇلەسى مەن الارى بارى حاق. قاۋىپسىزدىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى يادرولىق دەرجاۆالار كەپىلدەگەنىمەن, قوسىمشا كەپىلدىك جاساپ قويۋدىڭ ەش ارتىقشىلىعى جوق ەكەنى سوڭعى كەزدەرى ايان بولىپ وتىر.
شىعىس باعىتىندا ۆەتنام سياقتى وداقتاس تاۋىپ الۋ – ۇلكەن, زور جەتىستىك ەكەنى ءسوزسىز. كەدەندىك وداقتىڭ قۇرامىنا بولاشاقتا مۇنداي ءىرى مۇشە تارتۋ – تەك قىتايعا تاۋەلدى بوپ بارا جاتقان كو ەكونوميكاسىنىڭ ءارتاراپتانۋىنا دا سەبىن تيگىزەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە, ۆەتنام ەكونوميكاسى, اسىرەسە اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى احۋال بىزدىكىنە وتە-موتە ۇقساس (ولار دا 1988 جىلدارى جارتىلاي جەكەمەنشىككە رۇقسات ەتكەن). يندۋستريالاندىرۋ, باستىسى – ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋداعى شەشىمدەر بىزدەرگە وتە-موتە قىزىق بولماق.
P.S.
قازاقستانداعى ۆەتنام مادەني كۇندەرىنە وراي ءبىر اڭىز. حانويداعى بيناراسا حرامىندا ءۇش الماس قازىق بار كورىنەدى. ءبىرىنشى قازىققا – ءبىرى بىرىنەن كىشىرەك 64 ساقينا كيگىزىلگەن. موناح وسى ساقينالاردى – كىشى ساقينانى ۇلكەنىنىڭ ۇستىنە سالماي ءۇشىنشى ساقيناعا جيناپ بىتكەن كۇنى – اقىرزامان ورنايتىن كورىنەدى. عالىمداردىڭ ەسەبىنشە, ساقينالاردى سەكۋند سايىن كيگىزىپ وتىرعاننىڭ وزىندە, ولاردىڭ جينالىپ بىتۋىنە ءالى اتتاي … 584 ملرد جىل بار كورىنەدى. مايا كۇنتىزبەسىنە قاراعاندا جاعىمدىراق سياقتى ما?
ەرلان وسپان
