مەملەكەتتىك باسقارۋدى وڭتايلاندىرۋ باعىتىنداعى سوڭعى وزگەرىستەر قوعامعا قالاي اسەر ەتۋدە؟
ادامي كاپيتالدى دامىتۋ ارقىلى زور جەتىستىكتەرگە جەتۋگە بولاتىنىن سينگاپۋر مەملەكەتىن 31 جىل ۇزدىكسىز باسقارعان لي كۋان يۋ ءوزىنىڭ «سينگاپۋرسكايا يستوريا: يز «ترەتەگو ميرا» – ۆ «پەرۆىي» اتتى كىتابىندا جان-جاقتى اڭگىمەلەيدى. ول تالانتتى ادامدار – ەلدىڭ ەڭ قۇندى يگىلىگى ەكەندىگىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىتىن سارپ ەتكەنىن ايتىپ, اعىنان جارىلادى.
سينگاپۋردىڭ باسشىسى بىلايشا پايىمدايدى: «ەگەر ادامداردى تەرىس داعدىلارىنان اينىتۋعا كۇش سالماساق, بۇگىن جابايى دا تۇرپايى قوعامدا ءومىر سۇرەر ەدىك. سينگاپۋر وركەنيەتتەن الشاق تۇرعان قوعام بولعاندىقتان, ەشبىر قىمسىنباي تەز ارادا الدىڭعى قاتارلى مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلدىق. ءبىز جۇمىسىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ادامداردى تاربيەلەۋدەن باستادىق. جاڭاشا تۇردە ءومىر سۇرۋگە ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ كوزدەرىن جەتكىزگەننەن سوڭ, قاساقانا ەرەجەلەردى بۇزاتىن شاعىن توپتاردى جازالاۋ ماقساتىندا ءتيىستى زاڭداردى شىعارۋدى قولعا الدىق. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل سينگاپۋردى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەڭ قولايلى ورتاعا اينالدىرۋعا مۇمكىندىك بەردى». سونداي-اق, لي كۋان يۋ جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋگە وقۋ-ءبىلىمنىڭ ۇلەسى مول بولعانىن دا ەسكەرتەدى.
ارينە, بۇل – ءبىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن جاساعان تىرشىلىكتەرىمىزدىڭ ءبارى بولىمسىز, وزگەلەردىڭ ءبارى كەرەمەت دەگەن ءسوز ەمەس. شۇكىرشىلىك, ءبىزدىڭ دە وزگە جۇرتقا ۇلگى عىپ تارتار ۇردىستەرىمىز بار ەكەندىگى داۋسىز. بىزگە كەلىمدى-كەتىمدى شەتەلدىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ ايتاتىن ورتاق پىكىرى وسىنداي. مىسالى, جاپوندىق «Toshiba» كورپوراتسياسىنىڭ وكىلى اكيحيرو تاكۋبو بىلايشا پايىمدايدى: «ەگەمەندىگىن جاريالاعاننان بەرگى قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ دامۋىمەن, سىندارلى ساياساتىمەن, جارقىن بولاشاعىمەن بۇكىل الەمدى مويىنداتقان بىردەن ءبىر ەل – قازاقستان». ال, ەۋرووداقتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىسى اۋراليا بۋشەزدىڭ پىكىرى مىناعان سايادى: «قازىرگى زامان ءبىلىم بەرۋدەن باستاۋ الادى دەسەم, وسى سالاداعى جەتىستىكتەرى ءۇشىن قازاقستاندى ماقتان ەتەر ەدىم. 2009 جىلى قازاقستان جالپى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىن, ەرەسەكتەر اراسىندا جوعارى ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن جانە جىنىستار اراسىندا تولىقتاي تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە وڭ ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەنى ءۇشىن «بارشاعا ءبىلىم بەرۋ» اتتى يۋنەسكو دامۋ يندەكسىندە ءبىرىنشى ورىندى يەلەندى. پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن ومىرگە كەلگەن «بولاشاق» تاماشا باعدارلاماسى جاس قازاقستاندىقتارعا شەتەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الۋعا جول اشتى».
ءيا, قول جەتكەن تابىستار بارشىلىق. دەي تۇرعانمەن الدا اتقارىلاتىن جۇمىستار دا جەتكىلىكتى. ەگەر الەمنىڭ وزىق 30 ەلىنىڭ قاتارىنان ورىن العىمىز كەلسە, ماڭگىلىك ەل اتانۋدى ماقسات تۇتساق, قازىرگىدەي كۇردەلى حالىقارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدا قالىپتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋدى كوزدەسەك, وسىناۋ ىسكە ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ, قولداعى بار مۇمكىندىكتەردى قالت جىبەرمەۋىمىز كەرەك. بۇل ورايدا, ءبىرىنشى كەزەكتە, مەملەكەتتىك اپپاراتتى قايتا ۇيىمداستىرۋ مەن جەتىلدىرۋ وتە ماڭىزدى شارا ەكەنىن ايتقان ءجون. بيىلعى 6 تامىزدا وتكەن ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا, سونداي-اق, 2 قىركۇيەكتە بولعان پارلامەنتتىڭ 4-ءشى سەسسياسىنىڭ بىرلەسكەن ماجىلىسىندە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ نەعۇرلىم ماڭىزدى بىرنەشە فۋنكتسيالاردى عانا ورىنداۋعا جۇمىلعان ىقشام ءارى كاسىپقوي ۇكىمەتتىڭ, ناقتىلى جولعا قويىلعان ۆەدومستۆوارالىق ۇيلەستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىنە توقتالعانى بەكەر ەمەس.
بۇل باعىتتا ءتيىستى شەشىمدەر دە قابىلدانۋدا. اتاپ ايتقاندا, ەلباسى مەملەكەتتىك وڭتايلاندىرۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جيناقى ۇكىمەتىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ رەفورماسى تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ جاڭا مودەلى دايىندالىپ, وتە جوعارى تالاپ قويىلاتىن 543 مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ «ا» كورپۋسى جاساقتالدى. ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ سانى 7,5 ەسەگە قىسقاردى, ايماقتاردا اۋداندىق جانە قالالىق اكىمدەردىڭ ۇشتەن ءبىرى, ال ورتالىقتا اتقارۋشى ورگانداردىڭ جەتەكشىلەر قۇرامىنىڭ 15 پايىزى جاڭارتىلدى. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ رەفورماسى جۇزەگە اسىرىلدى. اۋىلدىق دەڭگەيگە قوسىمشا 5000 شتات بەرىلىپ, 67 مەملەكەتتىك فۋنكتسيا بەكىتىلدى. قازىر اۋىل اكىمدەرى سالىق جيناۋعا, بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋعا جانە تۇرعىنداردى قاتىستىرا وتىرىپ جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن ارنايى قارجى بولۋگە قۇقىلى. جالپى سانى 2,5 مىڭداي جەرگىلىكتى اكىمدەر تۇڭعىش رەت سايلاندى. بۇل – ەلىمىزدەگى بارلىق اكىمدەردىڭ 91 پايىزى دەگەن ءسوز.
ەڭ باستىسى, بۇگىن مەملەكەتتىك قىزمەت نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق تۇرعىدان تولىق قامتاماسىز ەتىلىپ وتىر. ناقتىراق ايتقاندا, كونستيتۋتسيا, تيىسىنشە كونستيتۋتسيالىق زاڭدار, «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» جانە «كوررۋپتسيامەن كۇرەس تۋرالى» قر زاڭدارى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ جۇمىسىن قالىپتاستىرۋعا, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە, ولاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايلارىن جاقسارتۋعا, لاۋازىم يەلەرىنىڭ قىزمەت ەتيكاسىن قاتاڭ ساقتاۋعا, ءسويتىپ ءوز ۇلتىنىڭ وتانشىل ءارى ءادىل, ىسىنە ادال جانە كاسىپقوي بىلىكتى مامان بولۋلارىنا جول اشۋدا. سوڭعى ماسەلەدە, وكىنىشكە قاراي, كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس. ولار جونىندە اقپارات قۇرالدارىندا جازىلىپ تا, ايتىلىپ تا ءجۇر. ءالى دە بولسا جاڭا تۇرپاتتى باسقارۋشىلار دايارلاۋدا قاتەلىكتەرگە جول بەرىلۋدە. كادرلاردى ىرىكتەۋدە جانە جوعارىلاتۋدا ەسكىشە كوزقاراستار باسىمداۋ. تامىر-تانىستىقپەن قىزمەتكە كەلگەندەر بولسا ماسەلە شەشۋگە دارمەنسىز, سولاي بولا تۇرا ولار ءوز مويىندارىنا جاۋاپكەرشىلىك الۋدان باس تارتۋدا. بۇلار جونىندە ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە اشىق ايتىلدى دا.
ەندىگى جەردە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋ مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋى ءتيىس دەگەن ويدامىز. ماسەلەن, ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن الايىق. وسىناۋ مارتەبەلى مەكەمەدە مينيسترلەر جيىلەپ اۋىسقانىمەن وقىتۋ ساپاسىنىڭ جاقسارماي تۇرعانىن نەسىنە جاسىرامىز. ءۇش-ءتورت ديپلومدى يەلەنگەندەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى سىن كوتەرمەيتىنى كوپكە بەلگىلى. ناتيجەسىندە, اسىرەسە ايماقتاردا, بىلىكتى مامانداردىڭ تاپشىلىعى كۇن وتكەن سايىن بايقالىپ كەلەدى. بىرقاتار اۋدان اكىمدەرىنىڭ ايتۋىنشا, بۇگىنگى كۇنى, ءتىپتى اكىمدىك قىزمەتكە بىلىكتى مامان تابۋ وتە كۇردەلى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ولاردىڭ ويىنشا, اسا قۇندى جانە وتە قاجەتتى ماماندىقتاردان وزگە باسقا ماماندىقتار بويىنشا جاپپاي اقىلى وقىتۋدى جاپقان ءجون. سونىمەن قاتار, اكىمدەردىڭ پىكىرىنشە, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى جۇمىسقا الۋ ەرەجەلەرىن قايتا قاراعان دۇرىس. قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتكە ادامدى قابىلداۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 1,5 اي ۋاقىت كەرەك جانە بۇل مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگىنىڭ تىكەلەي پارمەنىمەن عانا جۇزەگە اسادى. ال بۇل, تۇپتەپ كەلگەندە, ۇجىمنىڭ ىرعاقتى جۇمىس جاساۋىنا كەدەرگىسىن تيگىزىپ وتىر.
اكىمدەر سونداي-اق اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ ماسەلەسى قوسىمشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى دەپ سانايدى. ويتكەنى بۇل ءۇردىس جاقسى جاعىمەن قاتار ءبىرشاما قيىندىقتار دا تۋعىزىپ وتىر. ايتالىق, ءومىر بولعان سوڭ, سوڭعى سايلانعان اكىمدەردىڭ بىرەۋى اۋىرىپ, بىرەۋى زەينەتكە, بىرەۋى بيزنەسكە نەمەسە وزگە جاققا كەتەدى. ەندى ولاردىڭ ورنىنا باسقا ادام الۋ ءۇشىن 5-6 اي توسۋ كەرەك, سەبەبى سايلاۋ وتكىزۋگە تەك ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى رۇقسات بەرەدى. ءوز كەزەگىندە وسك ءبىر بوساعان ورىن ءۇشىن سايلاۋ جاريالامايتىندىقتان ەرىكسىز وبلىس نە رەسپۋبليكا بويىنشا بوساعان ورىنداردى كۇتۋگە ءماجبۇر. ناتيجەسىندە, اۋىل وكرۋگتارىندا اكىمدەردىڭ تۇراقتى ۆاكانسياسى ورىن الارى انىق. سوندىقتان, اۋىل اكىمدەرىن اۋدان اكىمدەرى ءتارىزدى ءماسليحات دەپۋتاتتارىمەن كەلىسە وتىرا تاعايىنداۋ تەتىگىن ەنگىزۋ قاجەت دەگەن اۋدان اكىمدەرى تاراپىنان ۇسىنىستار ايتىلۋدا. سونىمەن بىرگە, اكىمدەردىڭ پىكىرىنشە, «ديپلوممەن – اۋىلعا!» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن «جاستار – اۋىلعا!» دەپ وزگەرتەتىن ۋاقىت تۋدى, سەبەبى اۋىلعا مۇعالىم مەن دارىگەردەن باسقا وزگە مامانداردىڭ دا كەرەكتىگى انىق قوي. ولاي بولسا, جالپى اۋىلعا قايتامىن دەگەن ازاماتتارعا ارنايى جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ماسەلەنى اينالىپ وتۋگە بولماس. قازىر 40 جاستان اسقاندارعا مەملەكەتتىك قىزمەتتى ايتپاعاننىڭ وزىندە, وندىرىستە, بيزنەستە, وزگە سالالاردا جۇمىسقا تۇرۋ قيامەتتىڭ قايىمى. بۇل, اسىرەسە, ورتا تەحنيكالىق بۋىندا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا اسا بىلىكتى مامانداردىڭ جەتكىلىكسىز بولىپ وتىرعان جاعدايىندا ورىن الۋدا. ەگەر بىزگە شىن مانىندە كاسىپقوي مەملەكەتتىڭ بىلىكتى ءارى كاسىپقوي قىزمەتشىسى كەرەك دەسەك, بۇل تۇرعىدا كوزى اشىلماي جاتقان كەنگە جولىعارىمىز انىق. ياعني, تالانتتى دا تالاپتى ازاماتتاردىڭ قولتىعىنان دەمەيتىن, اشىلۋىنا كومەكتەسەر مۇمكىندىكتەر تولىعىمەن سارقىلىپ بىتكەن جوق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, بىزگە ءالى دە كوپ ءىس تىندىرۋ كەرەك.
كەنجەبولات جولدىباي,
ساياساتتانۋشى.
