كيىز ءۇيىڭ كيەڭ بۇل…

بيىل ناۋرىزدا قازاقتىڭ كيىز ءۇي مادەنيەتىنە دە باسا نازار اۋدارىلىپ, قالا-اۋدان, اۋىلدا اق بوز ۇيلەر كوپ تىگىلدى. بۇل – قۋانارلىق جاعداي.

تۇركياداعى ءزىلزالادا زارداپ شەككەن تۇرعىندارعا كومەك رەتىندە قازاقستاننان 100 كيىز ءۇي جىبەرىلگەنى كوپكە ءمالىم. كاحرامانماراش قالاسىندا تىگىلگەن بۇل ۇيلەر باسپاناسى قيراپ, قارا سۋىقتا اۋزىن جىلىتىپ, جىلى سۋ ىشەردە قالقا بولار پانا تاپپاي قينالعان حالىقتىڭ جۇرەگىنە شۋاق, تانىنە قۋات سىيلادى. اسىرەسە جويقىن سىلكىنىستەن جۇرەگى شايلىعىپ, شوشىنىپ قالعان تۇرعىندارعا سىلكىنىسكە ءتوزىمدى, قاۋىپسىز, كەز كەلگەن ۋاقىتتا جۇرت اۋىستىرىپ, باسقا جەرگە كوشىرىپ تىگۋگە بولاتىن كيىز ءۇيىمىزدىڭ ۇناعانى سونشالىق, كوپ وتپەي تۇرىك اعايىندار تاعى 100 كيىز ۇيگە تاپسىرىس بەردى. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا قازاقتىڭ كيىز ءۇيى سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ۋكراينا ەلىندە دە تىگىلگەن بولاتىن. وسىنىڭ ءبارىن ساناعا سالماقتاساق, قازاق كيىز ءۇيىنىڭ قادىر-قاسيەتى ءتىپتى بيىكتەپ بارا جاتقانى بايقالادى.

باق بەتتەرىنەن «تەڭىز جاعاسىنداعى نەشە ءجۇز جىلدىق تاريحى بار سالتاناتتى سارايلارى قيراندىعا اينالعان كەيبىر تۇرىك اعايىندار ەندى قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن ساتىپ العىسى كەلەدى» دەگەن اقپاراتتى وقىعاندا, ەرتەدەگى قىتاي ەلىندە وتكەن بو تسزيۋي-ي اقىننىڭ (772-846 جج.) «كيىز ءۇي» دەگەن ولەڭى ويىمىزعا ورالدى.

«كيىزىنە ءجۇنى كەتكەن مىڭ قويدىڭ,

شاڭىراعى قايىڭىنان كۇنگەيدىڭ.

ءارى بەرىك, ءارى ىڭعايلى, ءارى اسەم,

دەي المايمىن اعاشىنا ءمىن قويدىم» دەپ باستاپ, سوڭى:

«سالتاناتتى سارايىنا

پاتشا ماس,

ساراي بارلىق ءۇمىتىڭدى اقتاماس.

كيىز ءۇيدىڭ قۇدىرەتىنە جوق تالاس,

سارايىڭا بەرمەيمىن مەن ­باسپا-باس!» دەپ اياقتالاتىن بۇل ولەڭگە (اۋدارعان نەسىپبەك ايتۇلى) كيىز ءۇيدىڭ بۇكىل قاسيەتى سىيىپ تۇر دەسەك تە بولادى.

ساۋلەت ونەرىنىڭ جينامالى جانە جىلجىمالى ۇلگىسى سانالاتىن كيىز ءۇي سان مىڭ جىلدىق تاريحتى باستان كەشىردى. ارحەولوگيالىق قازبا دەرەكتەردەن كيىز ءۇيدىڭ قولا داۋىرىندە قولدانىسقا تۇسكەنى انىقتالدى. گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردا ساقتاردىڭ كيىز ۇيدە وتىراتىنىن قاعازعا تۇسىرسە, ءۇيسىن ەلىنە كەلىن بولىپ تۇسكەن قىتايدىڭ حان دي­ناستياسىنىڭ حانشاسى شي-ءدجۋننىڭ:

«دوڭگەلەك ءۇي, تۋىرلىق تام ورنىنا,

ەت جەپ, ايران ىشەدى اس-­سۋىنا» دەپ جىرلاعانى بار. وسىعان قاراعاندا, زەرتتەۋشىلەردىڭ كيىز ءۇيدىڭ جاسى «بەس مىڭ جىلدان اسىپ جىعىلادى» دەگەن مەجەسى دە نەگىزسىز ەمەس سەكىلدى.

– كوشپەلىلەردىڭ سان عاسىرلىق تاجىريبەسى, ومىرلىك قاجەتتىلىگى, وي-ءورىسى, تالعام-تانىمى ءبىر عانا كيىز ءۇيدىڭ بويىنا شوعىرلانعانداي. ولاردىڭ سۇلۋلىق تۋرالى تالعام-تۇسىنىگى, دۇنيەنى سۇلۋلىق زاڭدىلىقتارىمەن يگەرۋ مۇمكىندىگى, نەگىزىنەن, وسى كيىز ءۇي ارقىلى كورىنىس تاپتى, – دەپ جازادى اتاقتى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك. وكىنىشكە قاراي, سان عاسىردىڭ سىناعىنان سۇرىنبەي وتكەن كيىز ءۇيدىڭ سوڭعى كەزدەرى زاماننىڭ دامۋىنا, ءوندىرىس-تۇرمىستاعى وزگەرىستەرگە ىلەسە, قولدانىس اياسى تارىلۋىمەن قاتار, ءسان-سالتاناتى جاعىنان دا كەتەۋى كەتىڭكىرەپ بارادى. كيىز ءۇيدىڭ تولىق زەرتتەلمەۋى, دۇرىس ناسيحاتتالماۋى دا ونى ەلەۋسىز قالدىردى. سوسىن دا قازىرگى تاڭدا كيىز ءۇيدىڭ ورنىن سىرتى كيىز ۇيگە ۇقساس دۇرەگەي ۇيلەر باسىپ بارادى.

كيىز ۇيمەن بايلانىستى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اتاۋلار دا از ەمەس. قولدانىلۋىنا, ۇلكەن-كىشىلىگىنە, تىگىلۋ ادىسىنە بايلانىستى اتاۋلاردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە, كيىز ۇيگە قاتىستى بالاعان, شايلا, اقتاقىر, جولاماي (جولىم ءۇي) سياقتى باسپانالاردىڭ زاتى تۇگىلى, اتىن دا بىلمەيتىن كۇيگە جەتتىك. كيىز ءۇي قازاقتىڭ مادەني مۇراسى دەگەنىمىزبەن, مەرەكە-مەيرامداردا ءسان ءۇشىن تىگىلگەنى بولماسا, كەڭ-بايتاق ساحارادان دا سيرەپ بارادى. اسەم استانامىزعا سان ءتۇرلى قۇرىلىستىڭ ۇلگىسىن اكەلگەنىمىزبەن, كيىز ءۇي فورماسىندا جوبالانعان ءبىر قۇرىلىس جوق. استاناداعى اقش ەلشىلىگى اۋلاسىنا كيىز ءۇي تىگىپ قويىپ, قادىرلى قوناقتارىن سول ۇيدە قابىلداپ جاتقانى دا ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار مەن بيزنەسمەندەرگە وي سالاتىن ءتۇرى جوق. قازاقستان «قازاق-قىرعىز حالىقتارىنىڭ كيىز ءۇي دايىنداۋ جانە تىگۋ ونەرىن» يۋنەسكو-نىڭ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى تىزىمىنە ەنگىزدىك» دەپ ماقتانعانمەن, كيىز ءۇيدى ۇرپاققا دارىپتەۋ جاعىنان پارمەندى جۇمىستار ىستەپ جاتقان جوق. تىزىمگە ەنگەنمەن, كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرلەرگە ۇلت ونەرىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە قولداۋ كورسەتىلمەسە, ەرتەڭ كيىز ءۇي مۇراجايلاردا عانا قالىپ, تۇرمىسىمىزدان تىسقارى قالماي ما؟! وسى رەتتە تۇركياعا اپارعان ۇيلەردىڭ دە كوبىنىڭ سۇيەگى تەمىر, جابىندىسى شەكپەننەن جاسالعان, ىستىق پەن سۋىققا قامساۋ بولمايتىن دۇرەگەي ۇيلەر. سوندىقتان ەندىگى جەردە دۇنيە ءجۇزى ساياحاتشىلارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان قاسيەتتى كيىز ءۇيدىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزى بار ەكەنىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى. ول ءۇشىن كيىز ءۇي جونىندەگى زەرتتەۋدى, ۇگىت-ناسيحاتتى كۇشەيتۋ كەرەك. قازىرگى سۇرانىس قاجەتىن ەسكەرە وتىرىپ, ءتۋريزمدى دامىتۋ تۇرعىسىنان كيىز ءۇيدى جاڭاشا پايدالانۋدىڭ جولىن ىزدەپ, كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرلەرگە مەملەكەت ەكونوميكالىق جاقتان كومەك كورسەتۋ قاجەت.

قازاق حالقىنىڭ ادامزات مادەنيەتىنە قوسقان, تۇتاس الەم مويىندايتىن ۇلەستەرىنىڭ ءبىرى جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ بولسا, ەندى ءبىرى دوڭعالاقتى اربالار جاساپ, ونىڭ ۇستىنە كيىز ءۇي تىككەنى بولۋعا ءتيىس. تىلىمىزدە «كۇرەن» دەپ اتالاتىن بۇل ۇيلەر بىرنەشە تاريحي فيلمدە كورىنىس بەرگەنى بولماسا, قازىر كوپ ەلدىڭ ساناسىنان ءوشىپ تىنعانى وتىرىك ەمەس. ءتىپتى «كۇرەندى» موڭعولعا تاۋەلدەيتىندەر دە بار. شىن مانىندە, الەمدى بيلەگەن شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ ماقتانعان شاعىندا «ديدار سۇلۋ قىزداردى قازاق كۇيمە مىنگىزىپ» دەگەن تەڭەۋدى پايدالانعانىن ەسكەرسەك, كۇرەن دە قازاق ونەرىنىڭ تۋىندىسى ەكەنىنە ءشۇبالانبايسىز. ونىڭ ۇستىنە, كۇرەن جايلى تاريحي جازبالار دا از ەمەس. مىناۋ سول ءسوزىمىزدىڭ جاندى دالەلى: «ولار تۇراتىن ۇيلەر اعاش كەسپەكتەرىنەن قۇراستىرىلىپ, بۇتاقتارمەن شاباقتالعان, توبەسىندە جوعارى قاراي موينىن سوزىپ, ىقشامدالا تۇسەتىن وتتىقتىكى سياقتى دوڭگەلەك تۇتىگى بار اربا ۇستىنە ورنالاستىرىلادى دا, ۇنەمى اپپاق بولىپ جارقىراپ تۇرۋى ءۇشىن اق جۇنگە اق توپىراق, سۇيەك ۇنتاعىن قوسىپ باسقان اق كيىزبەن قاپتالادى ەكەن. ۇيلەر مەيلىنشە كەڭ, ەنى – 30 فۋت, دوڭگەلەكتەرىنىڭ اراسى 20 فۋت بولعان. وسىنداي ءۇيلى ارباعا 22 وگىز جەگىلگەن (گيلوم دە رۋبرۋك)» (وزبەكالى جانىبەكوۆ, «جولايىرىقتا»).

سوڭعى كەزدەرى تالدان ءۇي اعاش باسۋ مۇمكىندىگىمىز دە ازايىپ بارادى. ورمان قورعاۋ ورىندارى ءۇي اعاش تۇگىلى, شىرپى سىندىرساڭ, شىرىلداتقالى تۇر. قاڭقاسىن تەمىردەن جاساساڭ اۋىر. جىعىپ, تىگۋگە قولايسىز. از ۋاقىتتان كەيىن توت باسىپ, كىر-قوجالاق بولىپ كەتەتىنىن بىلاي قويعاندا, نايزاعاي ءتۇسىپ, ومىرگە قاۋىپ توندىرەتىنى تاعى بار. وسى تۇرعىدان العاندا, كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن اينەك تالشىقتان جاساۋ جاعىن دا قاراستىرعان دۇرىس سياقتى. بۇعان مىسال بولاتىن دايىن تاجىريبە دە بار.

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قىتاي قازاقتارىنان شىققان قۇرىلىس ينجەنەرى, قازاق كيىز ءۇيىن زەرتتەۋ­شىلەردىڭ ءبىرى بولات كارىباي اينەك تالشىقتان كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن جاسادى. بۇل كيىز ءۇيدىڭ سىرتتاي قاراعاندا بايىرعى ۇيدەن ەش پارقى جوق. كوشى-قونعا قولايلى, جەڭىل, توت باسپايدى, نەشە جىل وتسە دە ءتۇسى تايمايدى, اۋمايدى. ونىڭ ۇستىنە, بۇل ءۇي ۋىعىنىڭ قالامى جوعى بولماسا, قازاق كيىز ءۇيىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرىن نەگىزگە الىپ جاسالعان. كەرەگەسى جەلكوز, كوزدىڭ ولشەمى, ساعاناعى, ۋىعىنىڭ ۇزىندىعى, الاقانى, شاڭىراعىنىڭ توعىنى (شەڭبەرى), كۇلدىرەۋىشى, تيەگى, ۋىقتىڭ باۋىنا دەيىن قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ولشەمى بويىنشا جوبالانعان. ارينە, بۇگىنگىدەي دامىعان زاماندا كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى, ءسوزسىز, اعاشتان جاسالسىن دەگەن شارت تا جوق. قازاقستاندىق شەبەرلەر دە مۇنى ەسكەرۋى كەرەك.

قازىر قالالاردا تىگىلىپ جۇرگەن كيىز ءۇيدىڭ كوبىنىڭ سىرتىن اق ماتامەن جاۋىپ قوياتىن بولدى. ونىڭ جەل توسىپ, سۋىقتان قورعايتىن ەشقانداي ءرولى جوق. ياعني قازىر كيىز ءۇيدىڭ كيىزى جوق. سەبەبى بۇرىنعىداي قوزى قىرقىپ, ءجۇن ساباپ, كۇزەم باسىپ, ءۇي جاباتىن مالشى جوق. وسىنىڭ اسەرىنەن قازاقتىڭ كيىز جاساۋ مادەنيەتى دە جوعالىپ بارادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەل كيىز ءۇي مەن كيىز جاساۋ ىسىنە ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە ءمان بەرىپ, ارناۋلى كيىز ءۇي كۇنىن اتاپ ءوتۋ سياقتى تاسىلدەرمەن كيىز جاساۋ مادەنيەتىمىزدى قايتا جاڭارتۋى قاجەت. بۇل ماسەلەگە بۇگىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرمەسەك, ەرتەڭ كيىز ءۇيدى قىرعىزستاننان يمپورتتاۋعا ءماجبۇر بولۋىمىز ابدەن مۇمكىن.