تانىم

كوك تۇرىكتەرىنىڭ قاعاندىعى

(باسى)

انەس ساراي

شاتو. «جاڭا تانناما» بىلاي دەپ جازا­دى:­ «شادا باتىس تۇرىكتىڭ ءبىر ۇلىسى. چۋيۋە اتا­سى­نان تارايدى. ولار تۇرىكتىڭ شىعىس, باتىس­ ۇلىستارى ءۇيسىننىڭ بايىرعى قونىسىن ءبولىپ بيلەگەندە چۋيۋە, چۋمۋلدارمەن ارالاس وتىردى… ءىلبىس تۇرىك قاعان (ۇكىك قاعاندى وسىلايشا بالامالاعان – ءا.س.) سۇعات تاۋىنىڭ باتىسى­نا­ ور­دا تىگىپ, ونى بەس­با­لىق­ (تەرىسكەي وردا) دەپ­ اتا­­عان­­دا چۋيۋە سوعان قارادى. چوڭۇت جينسو (بوعدا) تاۋى­نىڭ وڭ­تۇس­تىگىن, بارىس­­تىڭ شى­عى­سىن مەكەندەدى. سول وڭىردە شادا (قۇم­ توبە) دەپ اتالا­تىن ءبىر قۇم بار­ ەدى. سون­­دىق­­تان شا­دا ءتۇ­رىك­تەرى دەپ اتال­دى (قىتاي­ جىل­نا­ما­لارىنداعى قازاق تاري­حى­نىڭ دەرەكتەرى (ب.ز. 275-840 جىلدارى). الماتى, 2006. // «جاڭا تانناما», 218-بۋما, 143-بايان. 222-ب.). قىتاي جىلنامالارىنىڭ قازاقشا اۋدارمالارىندا جەر-سۋ, كىسى, تايپا اتتارىن تارجىمەلەۋدە اۋاجايىلۋشىلىق كوپ. سوندىقتان چۋيۋەنىڭ چوڭۇت دەپ الىپتەلۋىنە ءمان بەرمەگەن ءجون. سونداي-اق چۋيۋەنىڭ قۇم توبەنى مەكەندەگەنىنە بايلانىستى تۇگەلدەي شادا اتالدى دەۋى دە قاتە. چۋيۋە, چۋمۋل, شاتونىڭ قاتار جاساپ, قاتار ارەكەتتەنگەنى وزگە دەرەكتەمەلەردەن كورىنىس تابادى. بوعدا تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى قۇمتوبە اتالمىش قاۋىمداردىڭ ۇكىك قاعانمەن بىرگە جاساعان جورىقتارىندا ۋاقىتشا ايالداعان قونىسى. مىنە, چۋيۋەنىڭ ءبىر توبى وسىندا قالىپ قويىپ, شاتو اتالعانى كوڭىلگە قونادى.

شاتو اۋەلدە تيبەتپەن تىزە قوسىسىپ, قىتاي گارنيزوندارىنىڭ تىنىشتىعىن العانمەن, ۇيعىر-تيبەت سوعىسى كەزىندە ۇيعىرلار جاعىنا شىقتى. 755 جىلدارى قىتايدىڭ اسكەري كۇشى دەگەندە بەيتين جانە انسي باسقاقتىقتارى قالىپ ەدى. ولار قىتايمەن بايلانىستارىن ءۇزىپ الىپ, قامالدان تىسقا اتتاپ شىعا الماس­تاي­ حالگە جەتكەن-ءدى. ولارعا شاتولار عانا قول ۇشىن بەردى. باركول ماڭىندا وتىرعان ولار 808 جىلى تيبەتكە قارسى باس كوتەردى. ۇيعىر­لار­دىڭ ارقا تىرەك قامقورلىعىنان باس تارتىپ, 30 مىڭ تۇنىمەن قىتايعا اۋدى. ىزدەرىنەن قالماي جاعالاسقان تيبەتتىكتەرمەن ارپالىستا شاتونىڭ اسكەرگە جارامدى 2000 ادامى عانا قىتاي شەكاراسىنا جەتتى. قىتاي ولاردان شەكارالىق كۇزەت كورپۋسىن قۇردى. مىنە, وسى شاتولار «كەيىنگى تان» پاتشالىعىن قۇرىپ, 951 جىلعا دەيىن بيلىك باسىندا وتىردى.

كەيىن ولار بيلىككە ەنىپ, جول بەرمەگەن قىتايلارمەن ارازداسىپ, دالالىق ايماقتارعا كەتىپ وڭعىت اتاندى. شىڭعىس حان كەزىندە ولاردىڭ بيلەۋشىسى الاقۇس تەگىن ەدى. شىڭعىس حان, الاقۇس تەگىن, نايمان تايان حان قارىم-قاتىناستارى كوپشىلىك وقىرماندارعا بەلگىلى. ال 1297 جىلى حايدۋ موڭعوليانى باسىپ العاندا قۇبىلاي وعان قارسى ءمۇحاليدىڭ قوسىنان اتتاندىردى. ءمۇحاليدىڭ جاساعىندا جالايىر 2 مىڭ, قوڭىرات 3 مىڭ, وڭعىت 10 مىڭ ەدى. موڭعوليانى حايدۋدان ازات ەتكەن سوڭ, وڭعىتتار كۇزەت قوسىنى رەتىندە سەلەنگا, كاملانچجۋدە قالىپ قويدى. كەيىن ولار دەشتى قىپشاققا اۋىستى. وڭعىتتار جاپپاس, ءالىم, قىپشاق, ۋاق اراسىندا بار. ال ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاعالبايلى جۇرتىن قۇراعان سياقتى. وڭعىت بيلەۋشىسى الاقۇس پەن جاعالبايلى تۇپكى ماعىناسى ءبىر سينونيم سوزدەر.

قىرعىز. قىتاي جىلنامالارىندا ولار تسزەگۋ, گەگۋن, تسزيانگۋن, سياتسزياسى, جيانكۋن نۇسقالارىندا تاڭبالانعان. ولاي بولۋ سەبەبى حاگياس,­ قىرعىز سياقتى ەكى تاقتادان قۇرالىپ, بىردە ءبىرىنىڭ, ەكىنشىدە ەكىنشىسىنىڭ اتى اتالۋىمەن بايلانىستى. تونۇقۇق 711 جىلدىڭ قىسىنداعى قىرعىزعا جورىعىن «كەيىنگى قىر­عىز­عا» شابۋىل دەپ اتاعان. «كەيىنگى قىرعىز» بولسا, «الدىڭعى قىرعىز» دا بولاتىنى بەلگىلى. ەندەشە, «كەيىنگى قىرعىز» قىر­عىز­دار­ دا, «الدىڭعى قىرعىز» – حاگياستار.
قىرعىز – ءوز الدىنا قاعاندىق قۇرعان تۇرىك­تىڭ وقشاۋلانعان ءبىر بۇتاعى. اۋەلدە باتىس موڭعولياداعى قىرعىز-نۇر كولىنىڭ اينالاسىن مەكەندەپ, كەيىن عانا ەنەسەي اتالعان كەم وزەنىنىڭ ۇزىنا بويىنا قونىستانعان.

راشيد-اد-دين قىرعىز ەلىنىڭ موڭعوليامەن جاپسارلاسىپ, سەلەنگامەن كومكەرىلىپ جات­قا­نىن, شىعىستا انگاراعا تىرەلىپ, تۇستىككە نايمان جەرلەرىنە سىنالاپ ەنەتىنىن حابارلايدى (ك.د. وسسون. وت چينگيسحانا دو تەميرلانا… تۇسىنىك -9. 225-ب.).

قىتايدىڭ «تان جارلىعى» دەرەكتەمەسىندە قىرعىزدى كەرعۇر دەپ جازىپ, وزدەرىنەن جىراق جاتقان ەل تۋرالى قىتايدىڭ باعزى زامان تۇسىنىگىنەن مالىمەت بەرەدى. كەرعۇر –كوشىر­مە­شىلەردىڭ قيسىنداۋى بولسا كەرەك. ال دەرەكتەمەدە قۇلاققا قونىمدى جايلار جوق ەمەس. «ادامدارى بويشاڭ, اققۇبا, كوك كوز, جيرەن شاشتى بولادى. شاشتىڭ قاراسىن جاماندىققا جوريدى. ادامدارى ەرجۇرەك كەلەدى دە, كورشىلەرى ولاردان ولەردەي قور­قا­دى. ولاردىڭ ادەت-عۇرپى تۇرىكپەن باران­داس, تەك قالىڭدىق ايتتىرعاندا قالىڭ­مال اي­دات­پايدى. تۋمىسىنان داراقى كەلەدى. زينا­قور­لىق­تى كەكتەمەيدى. كۇيەۋى ولگەن (ايەل) بەتىن تەمىرتەكپەن جىرتىپ, قاندى جاسىن اعىزادى. ءمايىتتى ورتەپ, كۇلىن جىل ۋاعى بولعاندا كومەدى. توزدان جابىل­عان­ اعاش ۇيلەردە تۇرادى. كەيدە كوكتەن تەمىر جاۋادى. ولار ودان وتكىر قىلىش, سەم­سەر­لەر سوعادى. اڭعا شىققاندا بار­لى­­عى اعاش اتقا (شاڭعىعا) مىنەدى. ونى­مەن­ وردەن دە, ىلديدان دا قۇستاي ۇشادى (قىتاي جىل­نا­ما­لا­رىن­دا­عى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى (ب.ز. 275-840 جىلدارى). الماتى, 2006. «تاڭ جارلىعى», 100-بۋما, 251-ب.).

713-714 جىلدارى جازىلعان ءانسي باسقاعى گاي جيايۋننىڭ «باتىس ءوڭىر جازبالارىندا»: «گەگۇندىكتەر جيرەن شاش, كوك كوز كەلەدى. (بۇل ەلدەگى قارا شاش, قارا كوزدىلەر لي ليڭنەن تارايدى (كەزىندە عۇندارعا تىزە بۇككەن حاننىڭ اسكەرباسى, ونى عۇندار «سول قانات حانى» دەگەن لاۋازىممەن قىرعىزعا وتىرعىزعان. – ءا.س.). ولاردى حالىق باس جاساۋىلدىڭ ۇرپاعى دەپ سانايدى. مۇنىڭ بەلگىلى سەبەبى دە بار. ولار قازىر عىرعىز اتالىپ ءجۇر. بۇل دا تەرىسكەي رەيلەردەگى (كوشپەلىلەردەگى) بۇرىننان بار ات. پاقىرىڭىز مەملەكەت تاريحىنا نەگىزدەلە وتىرىپ, تەلەنىڭ اتالارىن بايانداعاندا: «ءۇبىردىڭ باتىسىندا, اگنيدىڭ سول­تۇستىگىندە, اقتاۋلار توڭىرەگىندە قىبىت, وعىز, عۇرعۇرلار تۇرادى» دەگەن ەدى. مۇنداعى قىبىت­تار, وعىزدار (ۇيعىر), كەيىن قۇيعىر اتال­دى, ال عۇرعۇر (عىرعىز) ەدى دەگەن سوزگە نەگىز­دەل­سەك (كەرعۇر دا) تەلەنىڭ ءبىر اتاسى ما دەپ ويلايمىن. بۇرىن قۇيعىرلار وسىلاي دەلىنەتىن. سوڭىرا ونىڭ عىرقىز بولىپ اتا­لۋى تەرىسكەي رەيلەردىڭ تىلدەرىندەگى باياۋ سويلەنۋگە بايلانىستى بولسا كەرەك. ولار كەيدە قىرقىز دەپ تە ايتىلادى. بۇل تەز­ ءسوي­لە­نۋ­دەن بولعان. ءتىلماشتان سۇراسام, عىرعىز سارى باس, قىزىل جۇزدىلەر دەگەن ماعىنا دەيدى. قۇيعىرلار دا وسىلاي دەيدى. قازىرگى ەلشى­لەر­دىڭ ايتۋىنشا بۇل ات بۇرىن­نان بار ەكەن. كىمدىكى راس ەكەنىن بىلە المادىم» (سوندا, 251-252-ب.). بۇل, البەتتە, تاريحشىنىڭ ءسوزى ەمەس, ەستىگەنىن ەستىگەن كۇيدە قالىپتاعان باسقاقتىڭ ءسوزى. ونىڭ كۋاگەرلىك ەتۋىنشە قىرعىزدىڭ سىرت پوشىمدارى ءبىر-بىرىنە سايكەس ەمەس ەكى ءتۇرى بار: ءبىرى – «جيرەن شاشى, كوك كوز قىرعىزدار», ەكىنشىسى – «قارا شاش, قارا كوز قىرعىزدار». باسقاقتىڭ ولاردى وعىزعا جاتقىزۋىنا دا ءمان بەرگەن ءجون. ال ەڭ ماڭىزدىسى – ولاردىڭ اقتاۋلار ماڭىنان كورىنۋى – قىرعىزداردىڭ وڭتۇستىك شەبىن مەجەلەۋگە قول ۇشىن بەرەدى. دەمەك, ولاردىڭ قونىستارى ەنەسەيدەگى قىستاقتارىنان باستاپ, التاي تاۋىنىڭ اسۋ-بەلدەرى ارقىلى اقتاۋلارعا ىلىگىپ جاتقان.

«سين تان شۋ» جىلناماسى وزىنەن بۇرىنعى ءبىراز مالىمەتتى جيناقتاپ باسىن قوسادى: «جەرىنىڭ وڭتۇستىك جاعى تانمان تاۋىنا (تاننۋ تاۋ جوتالارى بولسا كەرەك – ءا.س.) دەيىن سوزىلىپ جاتادى. جەرى جازدا جاۋىن-شاشىندى بولىپ كەلەدى دە, قىستا قالىڭ قار باسىپ جاتادى. ادامدارى دەنەلى, ۇزىن بويلى بوپ كەلەدى, شاشى جيرەن, ءوڭى اققۇبا, كوزى جاسىل ءتۇستى بولادى… ەركەكتەرى از, ايەلدەرى كوپ بولادى. قۇلاقتارىنا سىرعا تاعادى. ادامدارى الكەۋدە, وجار بولىپ كەلەدى, ەرلەرى ءوزىنىڭ ەرلىگىنىڭ نىشانى رەتىندە قولىنا تاڭبا باسادى, ايەلدەر جاعى كۇيەۋگە شىققاندىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە موينىنا تاڭبا سالدىرادى. ارالاس تۇرا بەرەدى, زيناقورلاۋ كەلەدى… اۋا رايى اسا سۋىق بولادى, اعىنى قاتتى داريالاردىڭ ءوزى جارتىلاي قاتىپ قالادى. ءداندى داقىلداردان قوناق, سوك, ارپا, بيداي, سۇلى سياقتى داقىلداردى ەگەدى, ديىرمەنمەن ۇن تارتادى, ناۋرىز ايىندا ەگىپ, قىركۇيەكتە ورىپ الادى, ونى استىق رەتىندە پايدالانادى جانە شاراپ اشىتادى. بىراق جەمىس-جيدەك پەن كوكونىس بولمايدى. ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە جىلقىلارى ەرەكشە سۇيەكتى بولادى, جىلقىلاردىڭ ەڭ جاقسىسىن تاڭداپ, ايعىر قويادى. وسى تۇلىكتەردىڭ ىشىندە سيىر تۇلىگىن كوبىرەك اسىرايدى, باي ادامداردا سيىردىڭ باسى بىرنەشە مىڭعا دەيىن جەتەدى… التىن, تەمىر, قالايى كەندەرى بار, سالت بويىنشا تەمىردى ءار جولى كۇن جاۋعان كەزدە الادى. ولار ونى تسزياشا دەپ اتايدى. ودان جاسالعان قارۋلار اقلەسكەر وتكىر بولادى, ولار بۇل قارۋدى تۇرىكتەرگە ساتىپ بەرەدى. سوعىستا نەگىزىنەن ساداقپەن اتىسادى, تۋ ۇستانادى. اتتى ساربازدار اياعىنىڭ باسىنا دەيىن قالقالاپ تۇراتىن اعاش قالقاندار ۇستايدى, وق پەن قىلىشتان ساقتانۋ ءۇشىن جاۋىرىندارىنا دوڭگەلەك قالقان ورناتىپ قويادى» (قتتقد. «سين تان شۋ», 217-تسزيۋان, «حۋەيگۋ (حۋەيحە) بايانى». 374-385-ب.).

«ولاردىڭ بيلەۋشىسى اجە دەپ اتالادى. اجە ءسوزى كەيىن كەلە اۋلەت اتىنا اينالىپ كەتكەن. ەلدە ۇلكەن ءبىر تۋ بولادى, ءار رۋدىڭ تۋلا­رى­نىڭ ءتۇسى نەگىزىنەن قىزىل ءتۇستى بولا­دى, تۋعا ءار رۋ وزدەرىنىڭ رۋ تاڭباسىن سالادى. كيىمنىڭ ەڭ قۇندىسى رەتىندە بۇلعىن تەرىسىنەن تىگىلگەن كيىمدەر باعالانادى. اجە قىس كۇندەرى بۇلعىن بورىك, جاز كۇندەرى التىن تۇيمە قادالعان, قايىرمالى شوشاق قالپاق كيەدى, نوكەرلەرى باستارىنا اق كيىز قالپاق كيەدى جانە بەلىنە كىسە تاققاندى ۇناتادى. كەدەي-كەمباعال ادامدار تەرى كيىمدەر كيەدى, باستارىنا قالپاق كيمەيدى. ايەلدەرى تورعىن, شۇعا جانە جىبەك ماتالاردان كيىم كيەدى. بۇل ماتالاردى انسي, بەيتين, داشي قاتارلى جەرلەردەن ساتىپ الادى. اجەنىڭ ورداسى تسينشان تاۋىندا. وردانىڭ اينالاسى اعاشتان سالىنعان قورعانمەن قورشالادى, ورداسى كيىزبەن جابىلىپ, ول «ميديشي» دەپ اتالادى. باسقا ۇلىقتار كىشىگىرىم ۇيلەردە تۇرادى… ۇلىقتارى تسزايسيان, دۋدۋ, چجيشي, چجانشي, تسزيانتسزيۋن, داگان دەگەن التى دارەجەگە بولىنەدى. جەتى تسزايسيان, ءۇش دۋدۋ, ون چجانشي تاعايىندالىپ, ولاردىڭ بارلىعى سوعىس ىسىنە جاۋاپتى بولادى… حالقى نەگى­زى­نەن ەت جەپ, قىمىز ىشەدى, توقاش-نان سەكىلدى تاعامداردى اجە عانا جەيتىن بولدى. مۋزىكالىق اسپاپتاردان سىبىزعى, داۋىلپاز, سىرناي قاتارلى اسپاپتار بار. بۋرا تالاستىرۋ, ارىستان ويناتۋ جانە ات ءۇستى ونەرى, ارقان تارتۋ ويىن-ساۋىعىن وتكىزەدى. سۋ جانە ءشوپ تاڭىرلەرىنە سيىنادى… باقسىلارىن «گان» (قام) دەپ اتايدى. قالىڭمالعا قوي جانە جىلقى بەرەدى, بايلارى قالىڭمالدىڭ سانىن جۇزگە, مىڭعا جەتكىزەدى. ولگەن ادامعا بەت جىرتىپ جىلامايدى, ولگەن ادامنىڭ ءمايىتىن ءۇش اينالىپ جىلايدى, ودان سوڭ ءمايىتتى ورتەپ, سۇيەك كۇلىن جيناپ الادى دا, ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ جەرلەيدى, وسىدان كەيىن جوقتاۋ ايتۋ, جىلاپ-سىقتاۋ سياقتى جول-جوسىندار توقتاتىلادى. قىستا بولمەلى ۇيلەردە تۇرادى, ۇيلەرىنىڭ توبەسىن اعاش قابىقتارىمەن جابادى. ولاردىڭ جازۋلارى مەن ءتىلى حۋەيحەلەرمەن ۇقساس. زاڭدارى اسا قاتاڭ بولادى, سوعىس كەزىندە قورقاقتىق تانىتىپ مايداننان قاشقانداردىڭ, ەلشىلىك مىندەتىن تىڭعىلىقتى اتقارماعانداردىڭ, مەملەكەت ىستەرى تۋرالى وسەك-اياڭ تارا­تۋ­شى­لاردىڭ باسى الىنادى. بالاسى ۇرلىق ىستەپ باسى كەسىلەتىن بولسا, بالانىڭ كەسىلگەن باسىن اكەسىنىڭ موينىنا ءىلىپ قويادى دا, بۇل باس قاشان ولگەنشە ونىڭ موينىندا ءىلۋلى جۇرەدى» (سوندا, 385-386-ب.).

648 جىلى تەلە تايپالارى اۋدانداستىرۋ شاراسىنا ىلىككەندە, قىرعىز جەرىندە تسزيانگۋان دۋدۋى قۇرىلدى. سول جىلى قىرعىز بيلەۋشىسى تان پاتشاسىنا قول تاپسىرۋعا كەلىپ, «تاي سانعۇن», «گەنگۋن تۇتۇعى» دەگەن شەن الادى. وسىمەن قىرعىز-قىتاي قارىم-قاتىناسى 120 جىلعا ۇزىلەدى. دەرەكتەمەنىڭ قىرعىز تان يمپەرياسىنىڭ بودانى بولدى دەپ وي ساباقتاۋى كۇلكىلى بوپ كورىنەدى.

ورىس عالىمدارى قىرعىزدار ۇزاق جىل مەكەن ەتكەن مينۋسين ويپاتى مەن جاپسارلاس ولكەلەردى ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋگە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. قىرعىز ەلىنىڭ ءىزى ب.ز.ب. ءىى مىڭجىلدىقتاردان ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا سەنىمدى جادىگەرلىكتەر بار. ارحەولوگتار تاشتىق مادەني وشاعىن قىرعىزداردىڭ ەجەلگى داۋىرىمەن, تيۋحتيا مادەني وشاعىن «ۇلى قىرعىز» كەزەڭىمەن ء(ىۇ-ح ع.ع.), اسكيز مادەني وشاعىن قىرعىز جۇرتىنىڭ ىدىراۋ زامانىمەن (ح-ءحىۇ ع.ع.) بايلانىستىرادى. ارحەولوگيالىق ءجادى­گەر­لىك­تەر نەگىزىندە قالىپتاسقان بۇل عىلى­مي­ جىكتەۋلەر – قىرعىزداردىڭ وتكەن-كەت­كە­نىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە سەپتەسەدى (س.پ.نەس­تە­روۆ. كون ۆ كۋلتاح تيۋركويازىچنىح پلەمەن تسەن­ترال­­نوي ازي ۆ ەپوحۋ سرەدنەۆەكوۆيا. نوۆوسيبيرسك, 1990. 60-65-ب.).

قىرعىزدار ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنا مۇقان قاعان كەزىندە باعىندى. ەكىنشى تۇرىك قاعان­دى­عىنىڭ ءبىرىنشى قاعانى ەلتەرىس قۇتلىق زامانىندا قىرعىز ەلى تۇرىكتەرگە باعىنىشتى بولدى. 711 جىلى ولار تۇركەش, قىتايمەن ۇشتىك وداق قۇرىپ, الداعى كوكتەمدە تۇرىكتى سىرتتان باسقالى وتىرعانىن ءبىلىپ, تونۇقۇق ات ومبىلاعان قالىڭ قارعا قاراماي قىرعىزعا شابۋىل جاساپ, قاعانىن ءولتىردى. ونىڭ بالبالىن كۇلتەگىن كەشەنىنە تىكتى. الايدا, تۇرىكتەردىڭ قاعان­دى ەلدەردى وزگەلەردەن ارتىق قويىپ, ولارعا قاعان تاعايىنداۋعا رۇقسات ەتىپ وتىرعان. ولار قىرعىزعا, تۇركەشكە, تۋگۋحۋنعا, قيدانعا «قاعان بەردى».

قىرعىزدىڭ ساربازى دا, استىنداعى اتى دا ساۋىتتى 80 مىڭ اسكەرى بولدى. ءيىسى تۇرىكتەگى ەڭ جويقىن اسكەر وسىلاردا ەدى. ولار بودان ەل رەتىندە تۇرىكتىڭ جاۋگەرشىلىك جورىقتارىنىڭ بەلورتاسىندا بولىپ, تۇرىك قاعاندىقتارىنىڭ ىرگەسىن كەڭەيتىپ, ابىرويىن اسىرۋعا ۇلەس قوستى. وزدەرى وزەندى جاعالاي اۋىل-اۋىل بوپ تىعىز وتىرىپ, وتىرىقشىلىق تۇرمىستى قۇنتتادى, جىلقى ءوسىردى, اسىل تۇقىمدى جىل­قى­لارى شىمقاي اق ءتۇستى بوپ كەلدى, قوي مەن سيىر دا نەگىزگى تۇلىكتەردىڭ قاتارىنا جاتتى. ەگىنشىلىكپەن اينالىسقاندارى تۋرالى دا دەرەك بار. التايعا سۇعىنا ەنىپ, كوشتەرى موڭ­عول التايىنا دەيىن كەلدى. ولار التايداعى قونىس­تا­رىنا ايرىقشا ءمان بەردى. جايلاۋدا وتىرىپ, بەسبالىق بازارىنا كەرۋەن جۇگىرتىپ, قىسقى كەرەك-جاراقتارىن الىپ, قىستاۋلارىنا ۇزاۋدى داعدى ەتتى. قىرعىزدا تۇرىك جازۋى كەڭ قولدانىستا بولدى. بىراق ولار ورحون كەشەندەرىندەگىدەي كولەمدى ۇزاق ماتىندەر جازبادى. نەگىزىنەن قۇلپىتاس ۇلگىسىندەگى جازۋلار. التىن كولدەگى بارىس بەككە ارنالعان ەسكەرتكىشتە: «جۇيرىكتەرىڭدى المادىڭ. ءۇش ىدىس-اياقتى وزىڭمەن بىرگە المادىڭ» دەسە, تەر-اپا ەسكەرتكىشىندە: «مەن جەتى ءبورىنى ءولتىر­دىم. بارىس پەن بۇعىنى ولتىرگەن جوق­پىن» دەپ قىسقا تۇجىرادى. بۇل جازۋلار نەگى­زىن­دە قىرعىز تاريحى تۋرالى بايلام جاساۋ قيىن. ەنەسەي جازۋلارىنىڭ كەمشىلىگى وسىندا.

758 جانە 795 جىلى ۇيعىر قاعاندىعى قىرعىزعا ەكى رەت كۇيرەتە سوققى بەردى. بۇل جەڭىلىستىڭ ەسەسىن قىرعىزدار 840 جىلى عانا قايتاردى. ۇيعىر قاعاندىعىن موڭعول دالاسىنان تۇگەلدەي بوستىردى. باتىس ولكەگە قاشقان ۇيعىرلاردىڭ ءبىر توبىن وكشەلەي قۋىپ, قىرعىزدىڭ العى شەپتەرى تان-شانعا ىلىكتى. قىرعىزداردىڭ جاڭا وتانىنان كورىنۋىنىڭ باسى وسى كەزەڭگە جاتادى.

تەلە. تۇرىكتىڭ ءبىر قاناتى تەلە – ەۋرازيا جوتاسىنا كەڭ جايىلعان وتە ۇلكەن ەل. ەدىل-جايىقتان ءبىر جاعى موڭعولياعا, ەكىنشى جاعى جوڭعارياعا دەيىن ۇزدىك-سوزدىق سوزىلعان 42 تايپالى الەۋەتتى جۇرت. قىتاي تاريحشىلارى تۇرىك قۇرامىنداعى اتالمىش قاۋىمدى گاوچە, تەلە دەپ ەكىگە ءبولىپ قارايدى. ولاردىڭ پايىم­داۋ­ىن­شا: گاوچە-دينلين تەكتەس تە, تەلە – عۇن تەكتەس. گاوچە – شىعىس تۇركىستان تايپالارى, تەلە نەگىزىنەن ورحون, سەلەنگا, تولى وزەندەرىنە شوعىرلانعان ۇلىستار. وسى ورايدا تاريحي ويىمىزدىڭ كوزدىڭ قاراشىعىنداي جادىگەرلىگى ورحون جازبالارىنا نازار سالساق, ولار گاوچە, تەلە دەگەندەردى بىلمەيدى, موڭعوليا وزەن­دەرىن جايلاعانداردى توعىز وعىز, ال شىعىس تۇركىستانعا قونىستانعانداردى باتىس وعىز دەپ اتاپ, ارا-تۇرا جالپىلاما تۇردە وعىز دەپ سويلەيدى. بۇل جەردە تۇرىك تاريحشىلارى قىتاي جىلنامالارىمەن سىرتتاي تالاستى پىكىر وربىتەتىن سياقتى. قايسىسىنىكى دۇرىس؟ تۇرىكتەر وزدەرىمەن ءومىر بويى بىرگە جاساسقان ەلدىڭ تەگىن بىلمەدى دەۋگە اۋىز بارمايدى. اسىلى,­ تەلەلەر نەگىزىنەن عۇن ىشىندە, وعىز تەكتەس بولسا كەرەك.

«گاوچەلەر – ەجەلگى چيديلەردىڭ ۇرپاق­تا­رى,­ ولاردىڭ اۋەلگى اتاۋى «ديلي» بولعان. سول­تۇستىكتە ولاردى «چيلە» دەپ اتاسا, سيالار (قىتايلار – ءا.س) ولاردى «گاوچە دين­لين­دەر («بيىك اربالى دينليندار») دەپ اتاعان» (قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. توم ءىۇ. الماتى, 2006. «ۆەشۋ», 103-تسزيۋان, «گاوچە بايانى». 23-ب.).

ماتىندەگى «چيدي» – «قىزىل دي», ياكي «قىزىل دينلين» دەگەندى بىلدىرەدى. تاڭىرقۇت ماۋدۋن زامانىندا عۇننىڭ تەرىستىگىندە – كۋزنەتسك الا­تاۋى­نان بايقال ارالىعىندا سوزىلىپ جاتقان. عالىمدار ولاردى كوك كوز, سارى شاش ەۆرو­پويد تەكتى ءناسىل دەپ بىلەدى. ەۆروپويدتىك ءناسىل كەڭ ۇعىم, ال ناقتىلاۋ ەشبىر زەرتتەۋشىنىڭ قولىنان كەلمەدى. ب.د.د. ءۇى عاسىردا پازىرىق, بارەل مادەني وشاقتارىن جاساعان تۇرعىندار ۇستەرىنە قىزىل كيىم كيىپ, قارۋ-جاراقتارىن, ىدىس-اياقتارىن, ات-ابزەلدەرىن – ءبارى-ءبارىن قىزىل بوياۋمەن بوياعان. ب.د.د. قازىرگى ازەربايجان انتراپەنا اتانعاندا, ولاردىڭ باستى تايپالارى قىزىلدار ەدى. قىزىلدار تۋبانىڭ قىزىل قالاسىنا اتىن بەردى. تۇرىك الەمىندە قىزىلقۇرت, قىزىلاياق, قىزىلسيراق, قىزىلەر, قىزىلباس قاۋىمدارى بولدى. قىزىلداردىڭ شىققان تەگى انىق بولماعانمەن, كەيىن وعىز قاۋىمىنىڭ قاتارىنان تابىلعانى انىق. ال وسى گاوچە – دينليندەردىڭ ەكىنشى قاناتى تەلەلەردى تۇرىكتەر تاعى دا – وعىز دەپ تانيدى. شىندىق تۇرىك كوزقاراسىندا جاتۋى عاجاپ ەمەس. تۇرىكتەر عۇن يمپەرياسىن قۇرىسقان وعىز قاۋىمى ەكەنىن جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى كىمدەر بولعانىن جاقسى بىلگەن سياقتى.

ارعى تەگى ءبىر اتالمىش قاۋىمداستىقتار تۇرمىستاعى ەتنوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى باسقا-باسقا اتانعان سياقتى. بۇلاردىڭ ءبىرى ءتورت دوڭعالاقتى ارباعا – وگىز, تۇيە جەگىپ كوشسە, ەكىنشىلەرى – بيىك دوڭعالاقتى اربامەن كوشكەن. ءتورت دوڭعالاقتى ىردۋان اربا تۇرىك تىلىندە تەگىرەك, تەلەگەن, تەلەگە اتالادى, ال بيىك دوڭعالاقتى اربا – قاڭقا دەلىنەدى. تەگىرە, تەلەگەن, تەلەگەدەن – تەلە اتاۋى شىقتى, ال قاڭقانىڭ قىتايشا بالاما اتاۋى گاوچە بوپ قالىپتاستى. قاڭقا, قاڭقالى, گاوچە اتاۋىن قاڭلىعا جاقىنداستىرادى. الايدا, ەكەۋىنىڭ اراسىنا تەپە-تەڭدىك بەلگىسىن قويۋ ءۇشىن قوسىمشا زەرتتەۋلەر قاجەت.

قاڭقالىلاردىڭ تايپالارى دي (دينلين تەكتىلەر), يۋانحە (ۇيعىر), حۋليۋي (ۇلى ۇرىق – دۋلۋ), سەپي (تسيبي, كەيىنگى كيبي, قىبىر, قىبىراي), حۋگۋ (كوگە), يتسيتسزين (التىن). افۋچجيلونىڭ باستاۋىمەن 487 جىلى جۋجاننان كەتىپ, باتىس ولكەگە قونىس اۋدارعان, كەيىن گاوچە – قاڭقالى اتالعان 12 تايپا تومەنگىدەي تسيفۋلي (؟), تۋلۋ (دۋلۋ), يچجن (ەجەن), داليان (تولەڭگىت), كۋحە (كوگە), دابوگان (باسايگان), الۋن (التىن), مو-يۋن (مويىن, شيمويىن), تسيفەن (سىبان), فۋفۋلو (بوگى ءبورى), تسيۋان (قيان), يۋشۋپەي (؟). جىلنامانىڭ العاشقى جولدارىندا ىرىكتەلىپ قانا اتالعان تايپا, كەيىن تولىق تۇزىلگەن. ولاردىڭ قاي­سى­بىر­لەرىنىڭ تۇرىكتىك اتاۋىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى. تاريح بەل-بەلەستەرىندە نە ىدىراپ ۇساقتالۋدىڭ, نە باسقاعا قوسىلىپ بىرىگۋ سالدارىنان ءتول ەسىمدەرىنەن كوز جازىپ قالعان قاۋىمدار ءجيى كەزدەسەدى. ال تۇرىكتىك اتاۋلارى انىقتالعاندارىنان كەيىنگى قازاق قاۋىمىنا قاتىستى ءبىراز جايلاردىڭ اۋجايىن اڭدايمىز.

«ۆەيشۋ» جىلناماسى باتىس ولكەگە ەتەنە «گاوچە» بايانىندا «بەس حۋ قۇرعان 16 مەملەكەتكە» (304-439 جج.) جاتاتىن حۋانحە وزە­نى­نىڭ ءىشى-سىرتىنداعى تايلارعا شولۋ جاساپ, يگىلىكتى ءىس ىستەيدى. ولار نيۋيشۋي وزە­نى­نىڭ تۇر­عىن­دا­رى تۋتۋلين مەن سەجۋ, ينشان تاۋىنىڭ تەرىسكەيىندەگى دۋنيان سۋىنىڭ اڭعا­رىن­داعى حەتۋلين مەن حەسي, چيفا, كۋشۋي وزەنىن جاي­لا­عان حوۋليۋيليندەر, شانسي ولكەسىندەگى سانچەن قالاسىنىڭ توڭىرەگىن قونىستانعان سيۋەگان, نينسيا – حۋەي اۆتونوميالى ولكەسىندە جاساعان پودولان اتتى سەنبي قاۋىمى, شانسي ولكەسىندەگى بانا تاۋىن مەكەندەگەن يۋەلەبەينيلەر. بۇلار كەزىندە حەليان بابانىڭ اكەسى ليۋ ۆەيچەنگە قاراعان سوڭعى وڭتۇستىك عۇن تايپالارى. جىلنامالاردىڭ مالىمدەۋىنشە: بارلىق سانى 19 بولۋى كەرەك ەدى. جوعارىدا سولاردىڭ ىرگەلىلەرى عانا نازارعا ىلىككەن. ءپينلياننىڭ «ارالاس حۋلارى» نەگىزىنەن وسى رۋلاردان قۇرالسا كەرەك. تۇرىك زامانىندا ولاردىڭ حەسيدەن باسقاسى كوزگە تۇسپەيدى. ءوز اتتارىن جوعالتىپ, باسقا قاۋىمداستىققا قوسىلىپ نە قىتايلانعان عۇندار وسىلار بولسا كەرەك. ەندى قاڭقالى قاۋىمىنىڭ قايسىبىرىنە ازدى-كەمدى انىقتاما بەرە كەتەلىك.

( جالعاسى بار)

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button