(باسى)
تۇرىكتىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي تاريحىن بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ەشتەڭە قالدىرماي ءتىزىپ جازعانمەن, مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ تايپالىق قۇرامىن اشپاساق, تۇسىنىك تولىق بولماق ەمەس. ەتنيكالىق تاريح, سونىڭ ىشىندە كوشپەلىلەردىڭ ەتنوگەنەزى – وتە كۇردەلى, قيىن تاقىرىپ. اۋىردان تايساقتاپ, جەڭىل جولعا جالتارىپ, ونى اتتاپ وتسەك, ەڭبەكتىڭ ءبىر قايناۋى جەتپەي, ءيى قانباعاندىعى بوپ تابىلماق. «تۇرىك-سيۋننۋلاردىڭ وزگە ءبىر ءتۇرى بولاتىن» (قتتقد. «چجوۋشۋ», 50-تسزيۋان, «تۋتسزيۋە بايانى». 119 ب.), «تۇرىكتىڭ اشينا رۋى سيۋننۋلاردىڭ سولتۇستىك بولىگى بولاتىن» (قتتقد. «سين تان شۋ», 215-تسزيۋان, «تۋتسزيۋە بايانى». 150 ب.) دەلىنسە, ال گاوچە, تەلە, چيلە – عۇنداردىڭ تاڭىرقۇتىنىڭ قىزىنان تۋعان جيەندەر (قتتقد. «ۆەيشۋ», 103-تسزيۋان, «گاوچە (گاۋگيۋي) بايانى». 23 ب.). شىنجان تاريحشىلارى حۋن, حۋننۋ, سيۋننۋ اتاۋلارىن زەرتتەي كەلىپ, اتالمىش اتاۋدى «عۇن» دەپ قابىلداۋعا ۇسىنىس ەنگىزگەندىكتەن, ءبىز دە «عۇن» دەپ جازباقپىز. قىتاي جىلنامالارى تۇرىك پەن تەلەنىڭ ارعى تەگىن عۇنعا اپارىپ تىرەگەندىكتەن, عۇننىڭ كىمدەر بولعانىنا توقتام جاساپ الماساق, پايىمىمىزدا ءپاتۋا بولماق ەمەس.
انەس ساراي
الەمدىك مادەنيەتتانۋشىلار جالپى ادامزات قاۋىمىنىڭ, جەكەلەگەن ۇلتتاردىڭ دامىپ-جەتىلۋ جولىنداعى العاشقى وركەنيەت نىشاندارىن نەگىزىنەن ءتورت نارسەمەن: وي-پايىمىن تاسقا باسىپ, قاعازعا قاتتاي الاتىن جازۋ ونەرىمەن; جاراتىلىس سىرىن ءتۇيسىنىپ, ىزگىلىك شارتتارىن ادىپتەيتىن ءدىني نانىمىمەن; كوز كورىپ, كوڭىل توقىعاندى بەدەرلەي دە بادىزدەي بىلەتىن بەينەلەۋ ماشىعىمەن; اقىر سوڭىندا, جەر شولىپ, جورىققا شىعىپ, ات تۇياعىمەن «تانىم كارتاسىن» سىزار سوعىس ونەرىمەن دە بايلانىستىراتىنى بەلگىلى.
مىنە, وسى تۇرعىدان بۇگىنگى قازاق ەتنوسىنىڭ ارعى تەگى – ەرتە ورتا عاسىرلارداعى تۇركى تايپالارىنىڭ العاشقى وركەنيەت ءۇردىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعاندىعى تۋرالى بۇرىن ەشكىم اۋىز اشپايتىن. ءتىپتى, البەر كاميۋ, جان-پول سارتر سىندى ەۋروپااسپەتتىك كوزقاراستاعى «ويشىلدار» ادامزات قاۋىمىنىڭ ءسابي سانالى شاعىندا الىستى جاقىنداتىپ, جاقىندى تابىستىرعان ەرەكشە ديناميكاعا يە قاۋىم – كوشپەلىلەر الەمىنە, كۇللى تۇركى ناسىلىنە توبەدەن قاراپ, وزدەرى تۇرپاتتاعان وركەنيەتتەر ورەسىنەن ورىن تاپپاي ساندالادى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا, كۇنى كەشەگە دەيىن مالدانىپ كەلگەن وقۋلىقتارىمىز بەن انىقتامالىق ادەبيەتىمىز قازاق حالقىن مالدىڭ تىسىنە ەرىپ, ساحارانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ستيحيالىق تۇردە باس قوسقان توبىر كەيپىندە ءمۇشتيتىپ قويدى. ەۋروپا «ۇيقىداعى ارۋ» قالپىندا جاتقاندا, ءىبىر-ءسىبىر تۇرعىندارى ءالى شالبار كيمەگەن شاقتا تۇركى جۇرتى, ىلكى قازاق تايپالارى مەگاليتتىك تۋىندىلارىن بادىزدەپ, ۇرپاعىنا – مىنا ءبىز بەن سىزگە, ايتار اماناتىن ءتول ارپىمەن تاسقا قاشاپ كەتىپتى. ول از دەسەڭىز, 4 تومدىق گرامماتيكالىق سوزدىك شىعارىپ, «قۇداتعۋ بىلىك» اتتى ەتيكالىق-فيلوسوفيالىق تراكتاتتى جاستانا وقىپ جاتىپتى…
بۇل كۇندەرى الەم مويىنداعان وركەنيەتتىك-مادەني باستاۋلارىمىزدىڭ باعاسىن ءوزىمىز سەزىنىپ, قادىرىن جەتە باعالاي الماساق, ەلدىگىمىزدىڭ, مەملەكەتشىلىك مۇراتىمىزدىڭ كۇنى كەشەگى قازاق حاندىعىنان دا, ورتا عاسىرلارداعى اق وردا, كوك وردالاردان دا ەمەس, سوناۋ تۇرىك قاعاناتىنان تامىر تارتىپ جاتقانىن عىلىمي-تانىمدىق تۇرعىدان دايەكتەي الماساق, ۇلت ويىنا, ۇرپاق بويىنا ەشقاشان دا ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ اڭسارىن دارىتا الماسىمىز انىق. ويتكەنى…
مىنە, ۇلتتىق تانىمىمىزدى تاڭداقتاردان ارىلتىپ, ەرتە جانە ورتا عاسىرلارداعى تۇركىلەردىڭ, ىلكى قازاق تايپالارىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي تىرلىگىنە ءۇڭىلىپ, ەتنولوگيالىق-ەتنوحوروندىق قالتارىسىنا ساۋلە ءتۇسىرىپ جۇرگەن بەلگىلى قالامگەر, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى انەس سارايدىڭ «ولكە» (الماتى) باسپاسىنان جارىققا شىققالى جاتقان «كوك تۇرىكتەرىنىڭ قاعاناتى» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى بەرگەندەگى ماقساتىمىز – باردى باعالاپ, جوقتى تۇگەندەۋ ارقىلى ۇلتتىق جادتى جاڭعىرتىپ, تاريحي سانانىڭ كەمتىگىن تولتىرۋ عانا.
تۇرىك تايپالارى
عۇننىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى پىكىر وتە كوپ جانە ءبارى دە داۋلى. ساياسي قۇرىلىمنىڭ ەتنوگەنەزىنە – ونىڭ قۇرامىنداعى تايپالاردىڭ تەگى عانا انىق جاۋاپ بەرەدى, باسقا پىكىردىڭ بارلىعى قۇر بولجام عانا. «حان كىتابى» جىلناماسى ولاردىڭ نەگىزىن قۇراعان حۋيان, لان, سيۋيبۋ تايپاسى دەپ بىلەدى. ا.ن.بەرنشتام مەن ۆ.س.تاسكين ءحۋياندى –بۇقا دەپ وقىعان. ال لان – عىلىمدا كوبىرەك قولداۋ تاۋىپ جۇرگەن جۇپار ءيىستى «ورحيدەيا» گۇلى ەمەس, الا تايپاسىنىڭ قىتايشا الىپتەلۋى. ازىرشە انىق-قانىق پىكىر جوق سيۋيبۋ – قىتايشا توبەت شوقجۇلدىزىنىڭ اتاۋى بولعاندىقتان اڭگىمە «شيانيۋندەر»-«تازى يتتەر», ياكي كۇشىك (كۇچۇگۇر) تايپاسى تۋرالى دەپ پايىمداۋ ورىندى. ەندەشە, عۇن نەگىزىنەن ىرگەلى ءۇش تايپانىڭ وداعى: حۋيان-بۇقا ەمەس, حۋ – قۋ كىججى – قۋماندى – لەبەدينتسى قاۋىمى, لان – الا, سيۋيبۋ – قىپشاقتىڭ كۇشىگىر تايپاسى. الىپ قىتايدىڭ ۇيقىسىن شايلىقتىرىپ, تىنىشتىعىن كەتىرگەن وسى ءۇش تايپالىق وداق.
ل.ن.گۋميلەۆ ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە يەك ارتىپ, ب.د.ب. 1200 جىلدار شاماسىندا تەرىستىك قىتايدان باتىس سىبىرگە ەلەۋلى ميگراتسيالىق قوزعالىس بولىپ, مينۋسين ويپاتىنان اندرونوۆتاردى /ۋگورلاردى/ جىلىستىرىپ, ورىن بەرۋگە ءماجبۇر ەتكەن اۋىپ كەلۋشىلەر قاراسۋك مادەني وشاعىن قۇرعانىن اتايدى (ل.گۋميلەۆ. يستوريا نارودا حۋننۋ. كنيگا 1. م.,2002. 35 ب.). كەيىن وسىنداي ميگراتسيالىق قوزعالىس تاعى دا ورىن العان. عالىم عۇندار وڭتۇستىك ءسىبىردىڭ ابوريگەندەرى مەن تەرىستىك قىتايدان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ارالاسۋىنان پايدا بولدى دەگەن ويدى ساباقتاپ, قىتايدىڭ اڭىزدى ءداۋىر شەجىرەلەرىنەن دالەلدەر ىزدەيدى
ب.د.ب. 1764 جىلى قىتاي توپىراعىنداعى العاشقى وركەنيەت وشاعى سيا مەملەكەتى جويىلىپ, ورنىنا شان اۋلەتى كەلەدى. سيا اۋلەتىنىڭ سوڭعى پاتشاسى تسزە-كۇيدىڭ ۇلى شۋن ۆەي تەرىستىكتەگى كوشپەلىلەردىڭ اراسىنا قاشىپ, سوندا تۇراقتاپ قالادى. قىتاي تاريحي ءداستۇرى شۋن ۆەيدى عۇنداردىڭ ءتۇپ اتاسى دەپ تانيدى (سوندا, 20 ب.). جانە شۋن ۆەيدەن لانداردى (الالاردى) تاراتادى. ال, حۋيان مەن سيۋيبۋ عۇنداردىڭ نەگىزگى جۇرتى – حۋ ءناسىلىنەن. ادىلەتىنە كەلگەندە, عۇن مەملەكەتىنىڭ ءتول اتاۋى «حۋ», شانيۋيلەر قىتاي يمپەراتورىنا جولداعان حاتتارىندا وزدەرىن «حۋ مەملەكەتىنىڭ پاتشاسى» اتاعان. ب.د.ب. 96 جىلى تاققا وتىرعان حۋلۋگۋ تاڭىرقۇت حان سارايىنا جولداعان حاتىندا: «وڭتۇستىكتە ۇلى حان بيلىك جۇرگىزسە, سولتۇستىكتە قۋاتتى حۋ بيلىك جۇرگىزەدى. حۋ دەگەنىمىز سارايداعى ۇساق-تۇيەك سالتتارعا نازار اۋدارا بەرمەيتىن كوكتىڭ تاكاپپار ۇلى» (سيۋڭنۋ. حان كىتابىنان. الماتى, 1998. 64 ب.) دەپ جازادى. شۋن ۆەي قۇردىمعا جوعالعان سيا مەملەكەتى پاتشاسىنىڭ سوڭعى جۇرناعى بولعانىمەن, ودان لان تايپاسى تارايدى دەپ شەجىرەلەگەنمەن, بۇل قاۋىمنان شانيۋي شىقپاعان. شانيۋيلەر سي ليۋاندي رۋىنان قويىلعان. عۇننىڭ تىرەگى بولعان ءۇش تايپانىڭ اراسىندا دارەجە-ورنى جوعارىسى حۋيان (حۋ) بولعان. قىتاي كەڭسە اقپاراتتارى شانيۋي تۇقىمدارىن گۋن (بەك) اتاعاندا, حۋيان تايپاسى وكىلدەرىن ۆان-پاتشا دەپ الىپتەگەن. اسىلى, عۇن مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاعان حۋياندار بولسا كەرەك.
سيا جانە شان اۋلەتتەرىنىڭ تاريحىن شۇقشيا زەرتتەگەن شەتەل عالىمى لاتتيمور اتالمىش ەكى اۋلەتتەن قالعان مادەني جۇرناقتاردا ۇقساستىق جوقتىعىن, كەرىسىنشە, ايىرماشىلىق اندالاپ تۇرعانىن اتاپ كورسەتىپ, قىتاي مەملەكەتتىگى مەن وركەنيەتتىگىنىڭ انىق تاڭبالى باستاۋى شاننىڭ سيانىڭ جالعاسى ەمەس, باسەكەلەسى ەكەنى تۋرالى وي قورىتادى. شان جادىگەرلىكتەرى ءوزىنەن بۇرىنعى سيا اۋلەتى تۋرالى ءلام دەپ اۋىز اشپايدى, شان اۋلەتى ءۇشىن سيا بولماعانداي. وسىدان كەلىپ, نەشە عاسىر ورتالىق جازىق مەملەكەتىنىڭ قاينار باستاۋى دەلىنىپ كەلگەن سيا پاتشالىعى قىتايعا بوتەن جۇرت ەكەنىنىڭ باسى اشىلىپ وتىر.
«حاننامانىڭ» قازاقشا اۋدارماسىنا تۇسىنىك جازعان تارجىمەشى-عالىمدار قىتاي توپىراعىنداعى ەڭ ەجەلگى سيا مەملەكەتىنىڭ بايىرعى ءبىر اتاۋى «عاعو» ەكەنىن, ياكي, سيا مەملەكەتىن «عاعو» تايپاسى قۇرعانى تۋرالى قىتاي تاريحى اننالدارىنان دالەلدەر كەلتىرەدى (قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى. الماتى, 2006. 1-توم. 234-ب.) مۇنى ەلەڭ ەتكىزەر جاڭالىق دەۋگە بولادى. اتالمىش ەتنونيم قىتاي ەتنوگەنەزىندە كەزدەسپەيدى. تۇرىكتە بۇل اتاۋعا ۇيقاس تايپا اتتارى بار. عاعو كەيىنگى گاوچە نەمەسە گاۋگيۋي ەتنونيمدەرىمەن جۇپتاس, ءبىر قاتارداعى ۇعىم دەپ بايلام جاساۋدىڭ ەشقانداي ابەستىگى جوق. ال عاعو-گاوچە-گاۋگيۋي – بيىك دوڭعالاقتى اربالىلار, ياكي, «قاڭقالى». «وعىزنامادا» اربانى العاش ويلاپ تاۋىپ, «قاڭقالى»-قاڭلى اتالعان بارماقلىق جوسىن بىلىك دەگەن ەر تۋرالى اڭىز بار. اربانىڭ كوشپەلىلەر تۇرمىسىنا ەنۋى اندرونوۆ داۋىرىمەن ولشەنەدى (ب.د.ب. 2000-1200) سيا مەملەكەتىنىڭ ەجەلگى ءبىر اتى عاگو بولۋى – عۇنداردىڭ ەتنوس بوپ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن تەرىستىك قىتايدان ەكى لەك بوپ قونىس اۋدارۋشىلار باسقا ەمەس, قاڭقالى دەپ وي ساباقتاۋىمىزعا مۇرىندىق بولدى.
تۇرىك. «تۇرىك» اتاۋى جويقىن, مىقتى دەگەن سوزدەن شىقتى ما, جوق الدە 500 ءۇيلى اشينا قاۋىمى ىرگەسىنە كەپ قونىستانعان «دۋلىعالى» تاۋدان شىقتى ما, بولماسا ەر توڭعانىڭ (افراسياب) تۇر تايپاسى ىرگەسىن قالاعان تۇران مەملەكەتىنىڭ جۇرناعى ما – انىق-قانىعى ازىرشە تالاستى. شىندىققا جاقىنداۋى تۇران مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاعان تۇر تايپاسى تۋرالى قيسىندار سياقتى. «شاحناما» تۇراننىڭ شەكاراسىن كۇزەتىپ تۇرعان الىپ قارا تۋر – قوداس بۇقانى اڭىزداپ, اۋىزعا الادى. وسى سوزدە, بالكىم, شىندىق جاتقان شىعار.
تۇرىكتەر ورال-التاي ءتىلىنىڭ قۇرامداس ءبىر وكىلى رەتىندە ەجەلگى ەرتە زامانداردا /ب.د.ب. 13-15 مىڭجىلدىقتار/ وڭتۇستىك كاسپي, ەلام, سولتۇستىك-باتىس ءۇندىستان, اۋعان, ورتا ازيا اتىرابىندا ءوسىپ-ونگەنمەن, التاي, وڭتۇستىك سىبىرگە ەرتە قونىستانۋى سەبەپتى اتالمىش ءوڭىردىڭ اۆتونحوندى جۇرتى قاتارىنا جاتادى. كوك تۇرىكتەرىنىڭ جارتاس سۋرەتتەرى مەن قاعان كەشەندەرىندەگى مۇسىندەۋ, بەدەرلەۋ, ويۋلاۋ ونەرى مەن جەرلەۋ سالتتارىندا مىڭگىر, بالبال تاستارعا اۋەستىك ءداستۇرى ولاردىڭ رۋحاني ۇستانىمدارى مەن ورتا ەنيسەيدەگى ەجەلگى تازمين مادەني وشاعىمەن بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇيىر وزەنى اڭعارىنداعى تازمين مادەني وشاعى ب.د.ب. ءۇشمىڭىنشى جىلدىقتىڭ باسىنا جاتادى. ەۆروپويدتار مەن مونعولويدتاردىڭ ارالاسۋىنان پايدا بولعان «دومالاقباس» بۇل قاۋىم – بيىكتىگى ءۇش مەتردەن كەم ەمەس ۇستىن تاستاردان جاراتۋشىنىڭ بەينەسىن قاشاۋمەن ەرەكشەلەنەدى. ەربى تەمىر جول بەكەتىنەن تابىلعان بيىك شوشاق ساۋكەلەلى قۇداي كەسكىنى ايبارىمەن تاڭقالدىرماي قويمايدى. عارىشتىڭ ءۇش قاباتتىعىنا مەڭزەيتىن «ءۇش بەتتى» جاراتۋشى بەينەسى دە وسىندا. تازمين جارتاستارى نەشە ءتۇرلى رۋحتاردى بەينەلەگەن جوسا بوياۋىمەن سالىنعان سۋرەتتەرگە تولى. بۇقاعا جەگىلگەن ءتورت دوڭعالاقتى اربا سۋرەتى دە تازميندىكتەردىڭ تۇرمىسىنان حابار بەرىپ قانا قويماي, تۇرىك الەمىمەن جالعاستىعىنىڭ ءبىر ايعاعى سياقتى. مونۋمەنتالدى ونەرگە بەيىم وسى قاۋىمنىڭ ەجەلگى قولتۋمالىلارى تۇرىك قاعاندارىنا ارنالعان ءدىني كەشەندەردە قايتالانىپ تۇرعانداي. وسىناۋ ۇقساستىقتار تۇرىكتەردىڭ ب.د.ب. ءۇش مىڭىنشى جىلدىڭ باسىندا ءوسىپ-ونگەن ۇياسى – تازمين مادەني وشاعى دەپ وي قورىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ال, عۇن زامانىندا تۇرىكتەر عۇننىڭ اراسىندا ەمەس, سىرتىندا وقشاۋ وتىردى. جوعارىدا كۋاگەرلىككە تارتقان «چجوۋشۋ» جىلناماسىنىڭ: «تۇرىك – سيۋننۋلەردىڭ وزگە ءبىر ءتۇرى», «سين تان شۋ» جىلناماسىنىڭ: «تۇرىكتىڭ اشينا رۋى سيۋننۋلەردىڭ سولتۇستىك ءبىر بولىگى» دەۋلەرى تەگىن ەمەس. ولار عۇنداردىڭ تەرىستىگىندە بولعان.
مودە ب.د.ب. 204-203 جىلدارى ءوزىنىڭ تەرىستىگىندە وتىرعان بەس تايپا ەلدى باعىندىردى. ولار – قان جاعىنان عۇندارعا جاقىن حۋنيۋيلەر, التاي سىرتىنداعى كيۋشەلەر, ساياننان جوعارى ەنيسەي ارقىلى انعاراعا دەيىن قونىستانعان دينليندەر, باتىس مونعولياداعى قىرعىزنور كولىنىڭ ماڭايىن قونىستانعان گەگۋن جانە شانليلەر (تسايلي). تۇرا-كەلى بايىرعى تازميندىكتەردىڭ جەكە تايپالارعا جىكتەلگەنى بايقالادى. وسىنداعى حۋنيۋيلاردى قىتاي عالىمدارى «حۋنگر» دەپ الىپتەيدى (قاراڭىز: ءا.ساراي, كونەلىكتەر. الماتى, 2008. «قىپشاقتار»). اتالمىش قاۋىم كەيىن شىعىس ەۋروپا, قارا تەڭىزگە ۇزاپ, اقىرى حۋنگريادان (ۆەنگريادان) شىقتى. قوڭىراتتار سول جۇرتتىڭ قارا ورىندا قالعان سىلەمدەرى. كيۋشە-قىپشاقتار, قىتاي تاريحناماسى ولاردى تامىرى توعىز تارام اعاشپەن بايلانىستىرىپ, «سارى ءتۇستى, قۋراي باستاعان اعاشتى بىلدىرەدى» دەپ انىقتاما بەرەدى (قاراڭىز: ءا.ساراي, كونەلىكتەر. الماتى, 2008. «قوڭىراتتار»). شاماسى, كيۋشە-سارى قىپشاقتارعا مەڭزەۋ بولسا كەرەك. دينلين – تەرىستىك ساياننان اڭعارعا دەيىن قونىستانعان وتە ىرگەلى جۇرت. قىتاي جىلنامالارى ولاردى «دي», «چيلە», «تەلە», «گاوچە» دەپ تە اتاعان. ولار «اق ديلەر», «قىزىل ديلەر» بوپ ەكىگە بولىنگەن. تۇرىك زامانىنداعى تەلەلەر ەكەنىنىڭ باسى اشىق. شانلي (تسايلي) – تۇرىك زامانىندا بۇل قاۋىم سينلي دەپ حاتتالعان. دۇرىسى – «شانلي» بولسا كەرەك. ويتكەنى: عۇندار اسپاندى شانلي دەپ اتاعان. عۇن زامانىندا وسى شانلي تايپاسى قاتارىندا كوگە ەتنيكالىق توبى اۋىزعا الىنادى. كوك, اسپان, كوكتىڭ ۇلى, كوكتەن, گوكلەن, كوكتىم ايماق اتاۋلارىنىڭ بارلىعى وسى قاۋىممەن ساباقتاسىپ جاتىر. بايىرعى قونىستارى كوگمەن, ياكي, باتىس سايان. كوك تۇرىكتەرى مەملەكەتىنە ۇيىتقى بولعان اشينا اۋلەتى وسى تايپادان شىققان.
اتالمىش قاۋىمدار تۇرىك زامانىندا تۇرىك قاعاندىقتارىنىڭ قاتارىنان بوي كورسەتۋى – ەجەلگى تۇرىكتەر وسى ۇلىستار ەكەنىن دايەكتەي تۇسەدى.
جۋجاندار كۇشپەن التايعا كوشىرىپ اكەلىپ, اشينالارعا تاۋ قوپارتىپ, تەمىر وندىرتكەندە, ابانبۋ باستاعان 17 تۇرىك تايپاسى اشينالارعا كەپ قوسىلدى. بۇل كەزدە جوعارعى 5 تايپانىڭ بىرەۋى عانا – قىرعىزدار ءسال سىرت جىلجىپ قونىپ, مينۋسين ويپاتىندا وتىر ەدى. باسقالارى بىتىراپ كەتكەن-ءدى. دەگەنمەن دە, ءدينليننىڭ دە, ءسينليدىڭ دە مونعوليادا كوشىپ جۇرگەن تەلەلەر اراسىنان سىلەمدەرى كورىنەدى. ابانبۋ باستاپ كەلگەن 17 تايپا نەگىزىنەن كيۋشەلەر بولسا كەرەك. ولار باعزى كاسىبي مالشىلىق پەن اڭشىلىقتى تاستاپ, التاي مەن ساياننان كەنىش اشىپ, التىن, جەز, تەمىر ءوندىرۋدى مەڭگەرگەن كەنشىلەر ەدى.
تۇرىكتەر التاي تاۋىنان قۇلاپ اققان اساۋ كۇركىرەمە ءشۇي وزەننىڭ بويىندا, ونىڭ بي مەن قاتۋنعا قيار اڭعارىندا, قاسيەتتى سۋمەر (بەلۋحا) تاۋىنىڭ ىرگەسىندە ءوسىپ-ءونىپ, تۇرىك جۇرتى بوپ قالىپتاسقانى داۋسىز.
اشينا. تۇرىك قاۋىمى وسى تايپانىڭ ىقپالىمەن «كوك تۇرىكتەرى», بولماسا «ءتاڭىر تۇرىكتەرى», ياكي «اسپان تۇرىكتەرى» اتاندى. بىتىكتاس جازۋلارىندا «كوك» دەپ ەمەس, «كووك» دەپ الىپتەلگەن. «كوك» – ءتۇس اتاۋى بولسا, «كووك» – اسپاننىڭ بالاماسى.
عۇن مەملەكەتى ىدىراعاندا وسى كووك قاۋىمىنىڭ ءبىر شاعىن توبى حامي ايماعىنداعى توحار ءتىلدى كىشى يۋەچجي اراسىنا تاپ بولىپ, سولاردىڭ تىلدىك ىقپالىمەن كووك تايپاسى اسانا اتاندى. اسانا – كووكتىڭ كالكالىق اۋدارماسى, ەكەۋى دە اسپان دەگەن ۇعىم. قىتاي جىلنامالارى اسانانى – اشينا دەپ جازۋلارى سەبەپتى – اشينا بولىپ عىلىمي اينالىمعا ەندى.
قايسىبىر قالامگەرلەر تۇرىك قاعاندىقتارىنىڭ ءتول جۇرتىنىڭ اتى – كوك تۇرىك, اشينا – بيلەۋشى اۋلەت اتاۋى دەسەدى. عۇن اراسىندا العاشقى تۇرىكتەرمەن شەندەستىرۋگە بولاتىن كۋىي تۋ – قۋ تۋر (قۋ تۇرىك), تۋ-تۇڭ-تۋر-تونگ (تۇرىك-تونگا) تايپالارى كەزىگەدى. ال ايىرىقشا كوزگە تۇسكەنى – كووك تايپاسى بولدى.
تۇرىكتى ۇيىستىرۋشى قاۋىمنىڭ اتى دا اسانا, ياكي, كووك بولعاندىقتان, تۇرىك جۇرتى «كووك تۇرىك» اتانۋى اقىلعا شەتىن ەمەس. الايدا, ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ تۇرىك تىلىندە جازىلعان جادىگەرلىگى بولماعاندىقتان, ولاي دەپ اتالدى ما, جوق پا – انىعىن بىلمەيمىز. بۇل كەزەڭنىڭ جازبا ايعاقتارى بوپ تابىلاتىن قىتاي جازبالارى, جىلنامالارى تۇرىكتى «تۋتسزيۋە» نەمەسە «اشينا تۇرىكتەرى» دەپ كوبىرەك حاتتاعان. ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قاعانى تاسپارعا قويىلعان, سوعدى الىپپەسىمەن قاشالعان ماتىندە «اشينا قاعاندارى» دەگەن تىركەس بار. دەمەك, تۇرىك اراسىندا اشينا اتاۋى قولدانىستا بولعان. قىتاي جىلنامالارى اشينا اتاۋىن اۋلەت ماعىناسىندا ەمەس, تايپا ماعىناسىندا قولدانادى. ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعى ىدىراپ, تان پاتشالىعىنا بودان بولعاندا, ولاردى رۋ-رۋ بويىنشا جىك-جىك قىپ قونىستاندىرۋ قولعا الىندى. ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ سوڭعى قاعانى سەليدىڭ وڭ قانات جۇرتىنان شوفان ۋەزىندە بەس دۋان قۇرىلدى: شەلي, اشينا, چوچجوۋ, سىبي, بايدەن. بۇلار يۋنچجۋن تۇتۇقتىعىنا قارادى. تۇرىكتەردىڭ 630 جىلى اۋدانداستىرۋ ماسەلەسىن ارنايى زەرتتەگەن جاپون عىلىمى م.موري: تۇرىك قۇرامىنداعى اشينا مەن اشادە بەلگىلى تايپالاردىڭ بولعانى باسى اشىق دەي كەلە: «حوبي,شەلي, سۋنۋن, چيلي (چيليۋە), چجيشي, بيشي, نۋلا (نۋلاي) اتالارىنىڭ تۇرىككە جاتاتىن-جاتپايتىنىنا كوزىم جەتپەيدى» دەپ جازادى. (ا.گ.مالياۆكين. تانسكيە حرونيكي و گوسۋدارستۆاح تسەنترالنوي ازي. نوۆوسيبرسك, 1989. 17 ب.).
باتىس تۇرىك قاعاندىعىندا اشينا تەكتى قاعاندار تاق ءۇشىن تالاسىپ جاتقاندا, ەكىنشى شىعىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قاعاندارى ول اتاۋدى لاۋازىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە قوساقتامادى. سەبەبى: ولار اشينا تايپاسىنان ەمەس-ءتى. ەڭبەك باستان-اياق اتالمىش قاۋىمنىڭ تاريحىنا ارنالعاندىقتان, ءبىر ايتقاندى ەكى ايتىپ, اڭگىمەنى سوزۋ لايىق ەمەس.
اشادە. اشينا اتالىق, ياكي, قاعاندىق قاۋىم بولعاندا, اشادە – انالىق, قاتۋندىق قاۋىم. اشينا قاعاندارى نەگىزىنەن اشادەدان عانا قالىڭ الدى. قاعان قاتۋنىنىڭ تۇرىكتىڭ ىشكى-تىسقى تىرلىگىندە ستاتۋسى وتە جوعارى بولدى. ول بارلىق كەڭەستەرگە, ءتىپتى, اسكەري كەڭەستەرگە شەشۋشى داۋىسپەن قاتىسىپ, شەشىم قابىلداۋعا ىقپال ەتتى. توردە قاعاننىڭ جانىندا ءوز ورنى بولدى, باسىنا بيلىك بەلگىسىن بىلدىرەتىن, مەملەكەتتىك نىشاندارمەن بەزەندىرىلگەن ۇماي-انانىڭ كەسكىنى بەدەرلەنگەن سىرعالى, القالى ساۋكەلە كيدى. ول ۇماي-انانىڭ جەردەگى وكىلى ىسپەتتى ەدى. قاعاننىڭ باسقا ايەلدەرىندە ونداي ساۋكەلە بولمادى, سول سەبەپتى دە ولار «توقال», ياكي, «ساۋكەلەسىز» اتاندى. قاتۋن دارەجەسىنە قاعاننىڭ ارنايى جارلىعىمەن تاعايىندالدى. ءوزارا قاقتىعىس, توڭكەرىستەردە قاعان ءولتىرۋ بولعانمەن, قاتۋن ءولتىرۋ بولمادى. ونىڭ وتاۋىنا ەشكىم تيىسپەدى, باسا-كوكتەپ ەشكىم ەنە المادى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وسىلاي ۇلىقتالعان قاتۋن توركىندەرى قاعاندىقتا مانساپتى قىزمەتتەردى قولدا ۇستادى. اشينا وكىلدەرى قاعان, ۇلىس بيلەۋشىلەرى, وڭ, سول قاناتتىڭ اسكەرىنىڭ قولباسىلارى-تەگىن, شاد, بۇيرىقتار بولعاندا, اشادە وكىلدەرى كوبىنە كوپ ۋازىرلەر, ەلشىلەر, كەڭسە قىزمەتىن جۇرگىزۋشىلەر, قاعاننىڭ, قولباسىلاردىڭ كەڭەسشىلەرى, سالىق جيناۋشىلار قىزمەتىن اتقاردى. بىلگە قاعان كەزىندە انالىق قاناتقا جاتاتىن سابەك تايپاسىنىڭ وكىلى وردا بۇيرىعى دارەجەسىنە كوتەرىلىپ, جيەندەردىڭ تەگىن لاۋازىمىن العاندارى بولدى. قاعاندار تەگىن, شادتاردىڭ اراسىنان ىرىكتەلدى. قاعانداردىڭ تان سارايىنان قالىڭ الىپ, ولاردى «قاتۋن» دارەجەسىنە كوتەرگەن كەزدەرى جوق ەمەس, بىراق اراعا ۋاقىت سالىپ, «اتا جولى» دەگەن قارا سۇرلەۋگە قايتىپ ورالىپ وتىردى.
اشادە تايپاسىنىڭ وتكەن-كەتكەن ءبىر كەزەڭى «التىن ءمۇيىزدى اق بۇعى» اڭىزىندا كورىنىس تاپقان:
«تۇرىكتەردىڭ اتا-بابالارى يمو-شەلي (شەلي – سارى – ءا.س.) جانە تەڭىز رۋحى دەپ اتالدى. يمو-شەلي تىلسىمنىڭ سىرىن مەڭگەرگەن جان-دى. جانىندا اق بۇعىسى بار (الدە ءوزى اق بۇعى كەيپىندە) تەڭىز رۋحىنىڭ قىزى كۇن باتاردا ونى تەڭىزگە ىلەستىرە كەتىپ, تاڭ اتاردا كەرى شىعارىپ سالاتىن. ارادا ونداعان جىلدار وتكەندە تايپا بولىپ, اڭشىلىققا جينالدى. تۇندە تەڭىز رۋحىنىڭ قىزى يمونى شاقىرىپ الىپ بىلاي دەدى: «ەرتەڭ اتا-بابالارىمىز جارالعان ۇڭگىرگە بارعاندارىڭدا ودان التىن ءمۇيىزدى اق بۇعى شىعار. ەگەر ونى اتىپ جىقساڭ – ماڭگى بىرگە بولامىز, ءمۇلت كەتسەڭ, قاتىناسىمىز ۇزىلەدى».
تاڭ بوزارىسىمەن اۋ قۇرىپ اڭشىلىققا كىرىسسە, شىنىندا دا, اتا-بابالار ۇڭگىرىنەن التىن ءمۇيىزدى اق بۇعى شىعادى. يمو جانىنداعىلاردى قاشانى بەكىتۋگە جۇمسايدى. اق بۇعى قاشادان قارعىماق بولعاندا, الگىلەر اتىپ ولتىرەدى. اشۋلانعان يمو اشي كوسەمىنىڭ باسىن شاۋىپ سالادى. «ونى ولتىرگەن سوڭ, اسپانعا قۇربان شالۋىمىز كەرەك» دەيدى يمو. الگى كوسەمنىڭ ۇرپاقتارىنان اسپانعا قۇربان شالاتىن بولدى. تۇرىكتەر ۇلى وزگەرىستەر الدىندا اسپانعا ادامنان قۇربان شالادى. قۇرباندىق اشي تايپاسىنان تاڭدالدى. اشي كوسەمىنىڭ باسىن العان يمو كەش تۇسە تەڭىزگە كەلدى. تەڭىز رۋحىنىڭ قىزى ءبۇي دەدى: «سەن ءوز قولىڭمەن ادامنىڭ باسىن الىپ, قان ساسىپ تۇرسىڭ, وسىمەن قارىم-قاتىناس ءۇزىلدى». (س.پ.نەستەروۆ. كون ۆ كۋلتاح تيۋركويازىنىح پلەمەن تسەنترالنوي ازي ۆ ەپوحۋ سرەدنوۆەكوۆيا. نوۆوسيبيرسك, 1990. 97 ب.).
اڭىز VIII عاسىردا قۇراستىرىلىپ, «يۋيان تسزاتسزۋ» («يۋيان قويىرتپاعى») جيناعىنا ەنگىزىلگەن. اڭىزدىڭ نەنى مەڭزەگەن, نەنى جوققا شىعاراتىنىن ءدال باسىپ ايتۋ قيىن. وقيعا اشادە تايپاسى بابالارى ۇڭگىرى توڭىرەگىندە ءوربيدى. اشي ءالى اشادە اتالماعان. س.پ.نەستەروۆ, يۋ.ا.زۋەۆتەر اشيدەن اش, از تايپاسىن كورەدى (سوندا, 97 ب.) ال ولاردىڭ اتا قونىسى باتىس سايان, ورحون ەسكەرتكىشىندەگى – كوگمەن. اشي قاۋىمىنىڭ اتا-بابا ۇڭگىرى دە وسىندا بولسا كەرەك. يۋ.ا.زۋەۆ اڭىزداعى تەڭىزدى – زايسان كولى دەپ بىلەدى. پايىمداۋىمىزشا: اشي قاۋىمى سارىلارعا كىرىپتار بولىپ, ءوز توتەمى – اق بۇعىدان باس تارتقان ءبىر كەزەڭى سۋرەتتەلەدى. اشي قاۋىمى يمو جۇرتىنىڭ ادە اتالارىمەن بىرىككەن سوڭ اشادە اتالعان سىڭايلى. اسىلى, بۇل ادە التاي سىرتىنداعى اپانبۋ باسقارعان تۇرىكتىڭ 17 تايپاسىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ولاردىڭ تورتەۋى عانا «ءبورى» توتەمدى ەكەنى اشينا شەجىرەسىنەن بەلگىلى. اشادەلار ول قاتارعا ەنبەي, ارىستان الدە جولبارىس توتەمىن قابىلداعان سياقتى. ويتكەنى, تۇرىك قاعاندارى كەشەندەرىندە انالىق بۇتاق قۇرمەتىنە ارنالعان ارىستان, الدە جولبارىس مۇسىندەرى ءجيى ۇشىراسادى.
اتالمىش قاۋىمدى اشي-دە, اش-يدا, اش-ادە دەپ ءارتۇرلى الىپتەۋ كەزدەسەدى. 630 جىلى ءبىرىنشى تۇرىك قاعاندىعى قۇلاپ, قىتاي تاراپىنان ونىڭ قاراماعىنداعى جۇرتتى اۋدانداستىرۋ قولعا الىنعاندا اشادەلار ءۇشىن ادە دۋانى قۇرىلدى. وزگە دۋاندار دا تايپا اتتارىن الدى. دەمەك, اشادە قاۋىمى قۇرامىندا ادە تايپاسى بولعان جانە دۋاندى ادە اتانۋى ولاردىڭ از, اشتاردان سان جاعىنان باسىم بولعانىن اڭعارتادى.
اشادە قاۋىمى ءتورت تايپالىق وداق: اشادە, سۋنۋن, بايان-اشادە جانە تات-اشادە. اۋدانداستىرۋ جىلدارى اشادە قاۋىمى بەرىش, ءسىر-ەندا تايپالارىمەن مولىققانى بايقالادى.
646 جىلى ۇيعىرلاردىڭ سوققىسىنان بەت-بەتىنە بىتىراعان ءسىر-ەندانى تان گەنەرالدارى ەندى قايتىپ ەس جيماستاي عىپ جان-جاقتان ءتۇتتى. لي تسزي ءسىر-ەندالاردى وتۇكەن جىنىسىندا قۋىپ جەتىپ, 5 مىڭ ساربازدىڭ باسىن الىپ, 30 مىڭ تۇتقىندى قولعا ءتۇسىردى. تان يمپەرياسىنىڭ جاندايشابى چجيشي سىلي 648 جىلدىڭ 8-ءشى ايىندا موڭعول التايىندا ولاردىڭ ەكىنشى توبىن شابۋىلداپ, ويسىراتا سوققى بەردى. ال سول 648 جىلدىڭ 8-9-شى ايلارىندا اشينا شەر ءسىر-ەندا مەن ولارعا كومەككە كەلگەن چۋمي, چۋيۋە تايپالارىن كۇيرەتتى. ءسىر-ەندانىڭ ءتىرى قالعاندارىنىڭ باسىن قوسقان اشادە يركىنى اشادە شيتسزيان. ولاردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن گاولان, تسيليان دۋاندارى قۇرىلدى. (ا.گ.مالياۆكين. يستوريچەسكايا گەوگرافيا تسەنتر. ازي.نوۆوسيبيرسك, 1981. تۇسىنىك 63. 103 ب.).
سونىمەن, ءسىر-ەنداعا قامقور بولىپ, توزعىنداۋدان ساقتاپ قالعان اشادە. 681 جىلى تان قوسىنى كوتەرىلىپ اشادەلاردىڭ باسشىسى فۋنيان مەن ۆەنفۋعا شابۋىل جاساعاندا ولاردىڭ ورنىن سيپاپ قالدى. بۇل كەزدە تۇرىكتەردىڭ وڭتۇستىك استاناسى حەيشاچەندە (قاراقۇمدا) ءسىر-ەندانىڭ ءبىر توبى وتىرعان, سولاردى باعىندىرىپ قايتتى. (قتتقد. «سين تان شۋ» 215-تسزيۋان, «تۋتسزيۋە بايانى. 178 ب.) اشينا شەر موڭعول التايىنا قۋىپ تىققان ءسىر-ەندالاردان باسقاسى اشادەعا كەپ باس ساۋعالاعانىنا كوز جەتكىزەمىز. وسىدان كەلىپ, تونۇقۇقتىڭ امانات ءسوزىنىڭ ءمانى اشىلادى: «تۇرىك بىلگە قاعان تۇرىك ءسىر حالقىن, وعىز حالقىن جارىلقاپ وتىرار» (تون., 62 باعان.)
بەرىشتەر تۋرالى 627-641 جىلدارعا جاتاتىن تومەنگىدەي دەرەك بار: «ەرتەدە دولوسى (تالاس) وزەنىندە تۇرىپ, كەيىن سيچجوۋدان 1500 لي (750 كم) تەرىستىككە قاراي بەس تايپا تۇردى-چۋيۋە, چۋمي, گۋسۋ, گەلولۋ, بيشي» (سوندا, تۇسىنىك-33. 91 ب.). بەرىشتەردىڭ اشادە قاۋىمى اراسىنا كەلۋى 660-663 جىلداردىڭ ارالىعىنا جاتادى. بۇل كەزدە تان مەن تەلە قاۋىمدارى اراسىندا كەسكىلەسكەن ۇرىس ءجۇرىپ, ۇيعىرلار ءبىرىنشى ۇيعىر قاعاندىعىن جاريالاعان-دى. وسى شايقاستار كەزىندە ءتورت تايپا: يۋيشە, يشي, بيشي, چيليۋە قىتاي شەكاراسىنا اۋىپ كەلگەن-ءدى. سونىمەن, اشادە اش جانە ادە قاۋىمدارىنىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان. قىتاي جىلنامالارىندا دىبىستىق وزگەرىسكە ۇشىراپ «اش» دەپ جازىلعان تايپا اتىن «از» دەپ وقىعان ءجون. اتالمىش قاۋىمداستىقتىڭ قۇرامىنداعى از دا, اتە دا ب.د.د. V عاسىردان گەرودوت ەڭبەگىنەن بەلگىلى ورتاازيالىق ساق تايپالارى. گەرودوت ولاردى ياسسي, ياتي, اتاسي دەپ تاڭبالاعان. ب.د.د. IV عاسىردا ياسسي, ياتيلەر سارماتتارمەن قاراتەڭىز جاعالاۋىنا ۇزاپ, ازاۋ, قوبان اڭعارىنا ورنىعىپ, «يازىگ» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. ب.د.د II عاسىرداعى قاڭلىنىڭ تەرىستىگىندەگى يانتساي وسى يازىگتەر ەدى. سارىقامىس, ۋزبوي, ماڭعىستاۋدى قونىستانعان ماسساگەت-الاندار وزدەرىنىڭ باتىس جورىعىندا ولاردى جاۋلاپ الىپ, ءبىرشاما ۋاقىت الان اتاندىردى. جاڭاشا جىل ساناۋىمىزدان كەيىن ولار وزدەرىنىڭ يانتساي اتىن قايتارىپ الدى. تۇرىكستانعا ياسسا اتىن بەرەتىن, بەس نۋشيبي قاتارىنداعى ەكى ۇلىس اسيتسزەلەر وسى قاۋىم. تۇرىك زامانىندا ولار «از», ال قاراحانيد زامانىندا «ازىق» اتاندى.
