اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن جاس جازۋشى ليرا قونىس الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى كورشىسى اشقان «كوشە كىتاپحاناسىنىڭ» سۋرەتتەرىن جاريالاعان. كىتاپحانا يەسى وقىمىستى كىسى ەكەن. پروفەسسور دەگەن اتاعى بار.
ليرا نازارىمىزعا ۇسىنعان سۋرەتتەر بىزگە ءبىراز وي سالدى.
«باق ىشىنەن كىتاپحانا اشسام دەپ ەدىم…»
وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن «جاس الاش» گازەتىندە ىستەپ جۇرگەنىمىزدە رەداكتسياعا ءبىر كىسى كەلگەن. ول دا پروفەسسور. ۇيىندە ەلۋ مىڭنان استام كىتابى بار ەكەن. ءوزى الماتىنىڭ تاۋ جاعىندا تۇرادى. «اريستون مەن سوكرات قۇساپ, باق ىشىنەن كىتاپحانا اشپاق ويىم بار…» دەدى الگى اتامىز. ۇيىنە بارىپ كوردىك. راسىندا, قالانىڭ وڭاشالاۋ جەرىندە ۇلكەن ءۇيى بار ەكەن. ەسكىلەۋ. بىراق ەڭ كەڭ بولمەسى كىتاپقا تولى. سونداعى كورىنىس ءالى كۇنگە كوز الدىمدا. اتايدىڭ كەمپىرى تاۋدان ارقالاپ وتىن تاسىپ كەلە جاتتى. تۇرمىستارى تومەن. الگى اپاي: «ءۇيدىڭ جاعدايىنا قارايلاسپايدى. كىتاپ, كىتاپ دەپ جۇگىرىپ ءجۇر. ال مەنىڭ ءجۇرىسىم مىناۋ. ىشەرگە استى دا, وتىندى دا ءوز موينىما الىپ» دەپ, كادىمگىدەي مۇڭىن شاقتى… پروفەسسوردىڭ ماقساتى, وزىندەگى پالەن جىلدان بەرى جينالعان كىتاپتاردى شاشاۋىن شىعارىپ, شاشپاي, ءبىر جۇيەمەن كىتاپحاناعا اينالدىرۋ ەكەن. «باۋ-باقشادا وتىرىپ كىتاپ وقىعاننان ارتىق ءلاززات جوق. سول سەبەپتى, ءدال وسى ۇيىمنەن كىتاپحانا اشقىم كەلدى. ويىمدى ايتىپ, تالاي ازاماتتىڭ الدىنا باردىم. حات تا جازدىم. قۇپتاعانمەن, ەشقايسىسىنىڭ ۋادەسى ناتيجەلى بولماي وتىر» دەدى اقساقال.
حوش. گازەتكە جازۋدان باسقا قولىمىزدان نە كەلەدى؟ جاريالادىق. كومەكتەسەم دەيتىندەر بولسا, قۇلاققاعىس ەتتىك…
سودان بەرى ون ءۇش جىل ءوتتى. بىراق باق ىشىنەن كىتاپحانا اشىلىپتى دەگەندى ەستىمەدىك.
ەندى ويلايمىن: سول كىسى امان با ەكەن؟ كىتاپتارىن قايتتى ەكەن؟ جيعان دۇنيەسىن قايدا قويارىن بىلمەي, سابىلىپ ءالى جۇرگەن جوق پا؟..
كىتاپ بىتكەن قۇران ەمەس
نەسىن جاسىرايىن, جۋىردا ۇلكەن ءبىر قالامگەر, قايراتكەر اعامىزدىڭ ۇيىندە بولدىم. بىراق سارايداي جارقىراعان, كەڭ ۇيدە تۇرسا دا, كىتاپ سورەلەرى جوق.
ءبىر انىعى, كوپشىلىك اعالارىمىز كىتاپتارىن قازىر كىتاپحانالارعا وتكىزىپ تاستاعاندى دۇرىس سانايدى.
تاعى ءبىر قالامگەر اعا سۇحباتقا بارعانىمىزدا ۇيىندە كىتاپ قوياتىن ورىن جوق ەكەنىن ايتىپ جاتتى. سول سەبەپتى, بۇگىنگى دارەجەگە جەتكەنشە جيعانى مەن تۇيگەنىن ىرىكتەۋدەن وتكىزىپ, جەرتولەگە شىعارىپ تاستاپتى. قايدا قويىپ, كىمگە تاپسىرارىن بىلمەي وتىرعانعا ۇقسايدى.
راس, كىتاپ بىتكەن قۇران ەمەس. كىتاپتى دا ادام جازادى. وقىرمانىن تاپپاي, وتباسىنىڭ قاراپايىم فوتوالبومى سەكىلدى, بىرەن-ساران ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا قالاتىندارى دا بولادى.
مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزداي, ءۇيىن كىتاپتارعا تولتىرىپ, ونىڭ كاتالوگىن جاساپ, كىتاپ جيناۋدىڭ ۇلكەن مادەنيەتىن ساقتاي بىلەتىن قالامگەرلەر قايدا؟
ايتپاقشى, تاعى ءبىر اعامىزدان سۇحبات العاندا, ۇيىندە كىتاپ كوپ ەكەنىن كورگەنبىز. اعامىز ەرتەرەكتە باسىلعان, سيرەك, قۇندى كىتاپتاردى ەڭ جوعارعى سورەگە قويىپ, قاستەرلەپ-اق ۇستايدى ەكەن. الايدا, «كەيبىر اعالارىمىزدىڭ كىتاپتارىن ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەتپەن عانا ۇستاپ وتىرعانىن» جاسىرمادى.
«كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەيدى حالىق. كىتاپتىڭ دا ادامعا اۋىرلىق ەتپەيتىنى انىق ەدى.
ايتسە دە, سۇرىپتاي ءبىلۋ, وزىڭە قاجەتىن الا ءبىلۋ اركىمنىڭ ءوز ەنشىسىندەگى شارۋا.
ەڭ وكىنىشتىسى, سول كىتاپ دەيتىن «سابىرلى ۇستازدىڭ» ءوزىن اۋىرسىنىپ جاتاتىن جاعدايىمىز بار قازىر. باسىندا ءۇيى جوق, كوشىپ-قونعان جاستاردىڭ جايىن تۇسىنۋگە بولادى. ال ۇلكەن تۇلعالارىمىز شە؟
«ورىن جەتىسپەيدى». بۇل ورىننىڭ ەمەس, نيەتتىڭ تارىلعانىنان ەمەس پە؟ ال وزدەرى كىتاپ جازاتىن, بىراق ۇيىندە كىتاپ ۇستامايتىن اعالارىمىزدى قالاي ايامايسىڭ؟ بۇل – كەمەڭگەر تۇلعا ءابىش كەكىلباەۆ ايتقان «رۋحاني ىقپالداستىقتىڭ السىرەۋىنىڭ» كىلتيپانى ەمەس پە؟ جازۋشىنىڭ كىتاپتارىن بالالارى, نەمەرەلەرى وقىمايتىن كۇيگە ءتۇسىپ جاتقانىمىز راس پا؟..
جو-جوق, ءبىر ساتتىك ۇمىتسىزدىكتەن تۋعان وي ەدى مۇنىمىز.
باسقا قالسا دا, وقۋدان كىتاپ قالادى دەگەنگە سەنۋگە بولماس. ءبىر كەزدەردەگىدەي «مودا» بولىپ, اكىمنەن قويشىعا دەيىن گازەت-جۋرنال, كىتاپ الىپ, جاتا-جاستانىپ وقيتىن زامان وتسە دە, كىتاپ وقيتىندار جوعالمايدى. سارالانۋى, ىرىكتەلۋى, سيرەۋى مۇمكىن. ءتىپتى, وقىلاتىن كىتاپ تۇرلەرى دە وزگەرە بەرۋى كادىك. بىراق, كىتاپ رۋحاني دۇنيەنىڭ ەڭ قۇنارلى, ەڭ ءداستۇرلى ازىعى رەتىندە قالادى (ادامزاتتىڭ كولىك ءمىنىپ, ۇشاققا وتىرىپ جاتقان زامانىندا دا اتقا ءمىنۋدىڭ ارمان بولىپ, ءتىپتى كەي جەردە قاتىناس قۇرالى بولىپ قالا بەرەتىنى سەكىلدى…)
تەحنيكا-تەحنولوگياسى شارىقتاپ, «زاماننان وزعان» باتىس ەلدەرىندە كوشە كىتاپحانالارى اشىلىپ, ونىڭ ومىرشەڭدىك تانىتىپ وتىرعانى دا وسىنى كورسەتەدى.
كوشە كىتاپحانالارى قالاي پايدا بولدى؟
1895 جىلى تودد بولا, ريك برۋكس ەسىمدى وقىمىستىلار امەريكادا باسپا ونىمدەرى مەن ادەبيەتتى كەڭ ناسيحاتتاۋ ءۇشىن كوشە كىتاپحانالارىن جاساماق بولىپتى. ءسويتىپ, شتاتتىڭ ءىرى قالالارىنىڭ ءار جەرىنە كىتاپ قوياتىن جاشىكتەر ورناتىپ شىعادى. ونى وزدەرى «Little Free Library» دەپ اتايدى. حالىقتى تەگىن ساۋاتتاندىرۋ ماقساتىندا جاسالعان باستاما ءبىلىمدى, زيالى ادامدار تاراپىنان قولداۋ تابادى. سونىڭ ناتيجەسىندە بەس جىلدىڭ ىشىندە شتاتتا التى مىڭنان استام شاعىن كىتاپ جاشىكتەرى پايدا بولادى. كوشە كىتاپحاناسىن اشاتىندار كەلە-كەلە «كىتاپتى ال, كىتاپتى قايتار» دەگەن ۇرانمەن ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزەدى.
ليرا قونىستىڭ ايتۋىنشا, كاليفورنيالىق كورشىسى سول كوشە كىتاپحانالارىن ۇيلەستىرىپ وتىرعان دەمەۋشىلەردىڭ ءبىرى ەكەن. ال كوشە كىتاپحانالارى راسىندا دا قاراپايىم حالىققا يگىلىگىن تيگىزىپ جاتقان كورىنەدى.
«كوبى كوشەدەگى كىتاپ سورەسىنەن تاڭداعان كىتابىن الىپ كەتەدى. ورنىنا ءوزى وقىپ بولعان باسقا دۇنيەنى قويادى. باسىندا بۇل «كىتاپحانالار» ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەپ ويلايتىنمىن. قازىر پايداسى تيگەنىن كورىپ وتىرمىن» دەپتى ليرا.
* * *
ادامزات قوعامىندا ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ, وي-سانانىڭ, اقىل دارەجەسىنىڭ بىردەي بولۋى استە مۇمكىن ەمەس. قاي قوعامدا دا زاماننان وزا تۋعاندار بولادى. كەمەڭگەرلىكپەن كوپتەن وزگەشەلەنگەن تۇلعالار دا تۋادى. ولاردىڭ اڭگىمەلەسەرگە كىسى تاپپاي, جالعىزسىرايتىنى وتىرىك ەمەس-اۋ…
ايتسە دە, سەن وقىعاندى وزگەنىڭ دە بىلگەنى, ءبىلىم دەڭگەيى مەن ماعلۇمات الار قاينار كوزىڭنىڭ ورتاق بولعانى جالعىزدىقتى جەڭىلدەتەتىن جولداردىڭ ءبىرى شىعىر, بالكىم. قالاي دەسەك تە, رۋحاني ازىعىن ءبولىسىپ جەپ, زامانداستارىنىڭ وزىمەن قاتارلاسا شاپقانىن كەمەل ادامنىڭ قالايتىنى انىق.
ەندەشە, ءبىز دە ءبىر-بىرىمىزگە سەنىم ارتىپ, قوعام مادەنيەتىن وسىرسەك ەكەن.
ۇيگە سىيماعان كىتاپتى ءداستۇرلى كىتاپحانالارعا عانا ەمەس, كوشەدەگى كىتاپ جاشىكتەرىنە سالىپ قويار جاعدايعا جەتسەك, جامان بولماس.
ءنازيرا بايىربەك
