قازاقتىڭ كەلىنى كامەتا
«ۆايناح» شەشەن-ينگۋش ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ لينگۆيستيكالىق مەكتەبىنە باس سۇققانىمىزدا شەشەن ءتىلى ساباعى اياقتالىپ, وقۋشىلاردىڭ ۇزىلىسكە شىققان شاعى ەكەن. كەڭ ءارى جارىق سىنىپقا تاقتا ورناتىلىپ, پارتالار قاز-قاتار قويىلىپتى. بولمەنىڭ قابىرعاسىندا كاۆكاز حالقىنىڭ تاريحىن بەينەلەيتىن سۋرەتتەر, ەل پرەزيدەنتتەرىنىڭ پورترەتتەرى ىلىنگەن. ءبىر بۇرىشتا ءتۇرلى كورنەكى قۇرالدار ورىن تاۋىپتى. ءوزىن كامەتا يبراەۆا دەپ تانىستىرعان شەشەن ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمىمەن ءبىر اۋىز سويلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
– مەن قاراعاندىدا تۋىپ-ءوسىپ, وتىز جىلدان بەرى استانادا تۇرىپ جاتىرمىن. ءۇش جىلدىڭ كولەمى بولدى, وسى ورتالىقتا ساباق بەرىپ كەلەمىن. بالالارعا شەشەن ءالىپبيىنەن باستاپ ۇيرەتىپ, ەل تاريحى مەن ادەبيەتىن دە وقىتامىز. ارينە, بالالارعا انا ءتىلىن مەڭگەرۋ وڭايعا تۇسپەيدى. ولاردىڭ شەشەن رەسپۋبليكاسىندا جازعى دەمالىسىن وتكىزىپ, سونداعى اتا-اجەلەرىمەن, تۋعان-تۋىستارىمەن انا تىلىندە ءسويلەسۋى ءىسىمىزدى كوپ جەڭىلدەتەدى. ال, وقۋلىقتاردان مۇقتاجدىق كورمەيمىز. ادىستەمەلىك قۇرالداردىڭ باسىم بولىگى سول جاقتان كەلەدى. جەتكىنشەكتەرگە سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىندىرىپ, مادەني مۇرالاردى قۇرمەتتەۋگە باۋلۋدا الدىڭعى بۋىن – اعا ۇرپاقتىڭ ۇلەسى زور.
قازاققا كەلىن بولىپ كەلەتىن كامەتا ءوزىنىڭ جەكە ءومىرى تۋرالى كوپ سىر اشىپ ايتقان جوق. تەك, «اتامىز ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ, جولداسىم اناسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن. تاعدىردىڭ جازۋى شىعار, قازاق ازاماتىنا تۇرمىسقا شىقتىم. ەكى بالامىز بار. مەن دە ولاردىڭ الدىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ قويعانىم جوق. ومىرلىك سەرىكتەرىن وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن تاڭدايدى. مەن ءۇشىن شاكىرتتەرىمنىڭ ءبارى ءوزىمنىڭ تۋعانىمداي ىستىق. ولاردىڭ جەتىستىگىنە قۋانىپ, جاقسى ازامات بولىپ وسكەنىنە, ءوزىنىڭ شىققان تەگىن بىلۋگە, سالت-ءداستۇرىن قادىر تۇتۋعا تالپىنىستارىنا بىرگە قۋانامىن, – دەدى كامەتا.
«استانا ۆودسەرۆيس» جشس باس ديرەكتورى, قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتى باشير سولسانوۆتىڭ قولداۋىمەن ءبىلىم ۇياسىنىڭ بازاسى جەتىلدىرىلىپ, قاجەتتى جيھازدارمەن جانە كورنەكى قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتىلگەنىن مەكتەپ ديرەكتورى زالينا گەروەۆانىڭ اڭگىمەسىنەن بىلدىك. مەكتەپ كىتاپحاناسى كاۆكاز حالىقتارىنىڭ باي ادەبيەتىمەن تولىقتىرىلىپتى. قازىرگى كۇندە مۇندا 100-گە تارتا وقۋشى ءبىلىم الۋدا.
اققۋ مەن بۇركىت ءبيى
«كاۆكازدىڭ «لەزگينكا» ءبيىن بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. تاۋ حالقى -لەزگيندەردىڭ اتىمەن اتالاتىن تاماشا بي وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى لوندوندا وتكەن دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ءبيى فەستيۆالىندە يليكو سۋحيشۆيلي دەگەن قاريانىڭ ورىنداۋىنان كەيىن بۇكىل الەمگە تانىمال بولىپ كەتتى» دەپ ءتۇسىندىردى كاۆكاز ءبيىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى «ۆايناح» بي ءانسامبلىنىڭ جەتەكشىسى حانيفا ماتسيەۆا. سوندا ەكپىنى تاۋ بۇزىپ, تاس جارعانداي تاماشا بيگە ءتانتى بولعان ۇلىبريتانيا كورولى التىن مەدالدى ءوز قولىمەن تاپسىرعان ەكەن. ال, بەرتىن كەلە كەڭەستىك زاماننىڭ كەرەمەت بيشىسى ماحمۇد ەسەمباەۆ كاۆكاز ءبيىنىڭ ناسيحاتشىسى بولىپتى.
– ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق بيلەرىنىڭ وزىندىك مىنەزى, ءتۇر-سيپاتىمەن بىرگە ەرەكشە ءمانى بار. وركەۋدە جاۋىنگەردىڭ بەينەسىن سومدايتىن, الماس قىلىش پەن قانجارىن ءۇيىرىپ بيلەيتىن جاۋگەرشىلىك بيلەرمەن بىرگە ايدىندا جۇزگەن اققۋدىڭ كورىنىسىن بەرەتىن دە اسەم بي – كاۆكاز حالىقتارىنا ءتان ونەردىڭ ءتۇرى. جالپى, ءبىزدىڭ بيلەردىڭ باستى سيپاتتاماسى – اققۋ مەن بۇركىت ءبيى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل, ارينە, حالىق شىعارماشىلىعىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلمەگەندەر ءۇشىن جالپىلاما اتاۋى. ارۋلار كوزىن توڭكەرىپ, اياعىنىڭ ۇشىمەن سىرعىپ, ايدىندا قالىقتاعان اققۋدىڭ بەينەسىن كوز الدىمىزعا كەلتىرۋ ءۇشىن ايلاپ, جىلداپ ماشىقتانادى. ولاردىڭ ءبىتىمى دە, قيمىل-قوزعالىسى دا ايدىنداعى اققۋدى ەلەستەتۋ كەرەك. ال, شالت قيمىلدى, قوس قولىمەن قاناتىن جايعان قىران بۇركىتتىڭ كەيپىن كورسەتەتىن جىگىتتەردىڭ ءبيى جىلدامدىقتى تالاپ ەتەدى. ونى دا جاستايىنان ۇيرەنبەسە, ۋاقىت وتە كەلە مەڭگەرۋ قيىنعا تۇسەدى. وقۋ – تەگىن. لەزگينكانىڭ ءوزى ءارتۇرلى, ونىڭ ءبىرى تويلاردا ورىندالسا, «جيگيتوۆكا» دەگەن ءتۇرى سوعىس الدىندا رۋحتى كوتەرۋ ءۇشىن قويىلادى. جيىرما جىگىت پەن قىز جۇپتاسىپ بيلەيتىن دە ءتۇرى بار. ءبىز تەك قانا ەكى ەتنوستىڭ ءبيىن عانا ەمەس, بۇكىل كاۆكاز حالقىنىڭ بيلەرىن قويۋعا تىرىسامىز. بايقاعانىم, بي بيلەۋگە اركىم دە قۇلىقتى, – دەدى حورەوگراف دميتري ءاپسالاموۆ.
ورتالىقتىڭ «ۆايناح» ءانسامبلى سانى جاعىنان ەڭ كوپ بيشىلەرىمەن ماقتانا الادى. قازىرگى ۋاقىتتا 120-عا تارتا ءبيشىسى بار ەكەن. ولاردىڭ ەڭ كىشىسى ءتورت جاستا بولسا, ەرەسەكتەرىنىڭ الدى 20 جاستا. ءبىر قىزىعى, كاۆكاز بيلەرىن ۇيرەتەتىن ۇيىرمەگە ورىس, ۋكراين, قازاقتىڭ دا تالاي بالاسى قاتىسىپ ءجۇر. جەتى جاسار ۋكراين قىزى كيرا سولاردىڭ قاتارىنان. ول ءتورت جىلدان بەرى وسى ءانسامبلدىڭ قۇرامىندا بيلەيدى ەكەن. «شەبەرلىكتىڭ شەگى بولمايتىنى سەبەپتى, مەن دە جىل سايىن كاۆكاز بيلەرىنىڭ قىر-سىرىن جاقسى مەڭگەرىپ, يگەرۋگە تىرىسىپ ءجۇرمىن. ءارتۇرلى جارىستارعا قاتىسىپ, شەبەرلىگىمىزدى دە سىناپ كەلەتىن. اپتاسىنا ەكى-ءۇش مارتە ساباق وتەدى. جىل سايىن ەسەپتىك كونتسەرت قويامىز. ال, ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدى ورتالىقتىڭ ەسەبىنەن دايىندايمىز» دەدى تال شىبىقتاي بۇرالعان ءبيشى قىز.
مەنىڭشە, بالانى بيگە ءوز ەركىنسىز ۇيرەتۋگە بولماس, كاۆكاز بيلەرىنىڭ ادەمىلىگى مەن تارتىمدىلىعى بالالاردىڭ بويىندا وسى بيگە دەگەن قۇمارلىقتى وياتقان سياقتى. سۇراستىرا كەلە, بيگە قۇمارلىقتىڭ ءبىر ۇشى ءومىر سالتىندا دا جاتقانىن ءبىلدىم. تاۋ حالقىنىڭ جيىن-تويلارىنا ەڭكەيگەن كارىدەن باستاپ, ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن قاتىسادى. ولار بي بيلەپ, ونەرىن كورسەتىپ, سالتاناتتىڭ ءسانىن كىرگىزەدى ەكەن. ءتىپتى, تويشىل قاۋىمنىڭ ءبارى بيلەپ, ونەر كورسەتۋ مىندەتتى دەسە بولعانداي.
ءوز توبى دايىندىعىنىڭ باستالۋىن تىقىرشىپ كۇتىپ وتىرعان ەكى وقۋشىنى اڭگىمەگە تارتتىم. يسمايل مەن يبراگيم ازيموۆتار اعايىندى ەكەن. ەكەۋى دە قونىشى تىزەلەرىن باسىپ تۇرعان تەرىدەن تىگىلگەن «يشكي», ءبىزدىڭشە, ءماسى كيگەن. يسمايل, 8 جاستا. ودان ەكى جاس ۇلكەن اعاسى اقىل توقتاتقان بايسالدى كورىندى. وسكەندە «كىم بولاسىڭ؟» دەپ سۇراعانىمدا يبراگيم ويلانباستان جاۋاپ بەردى. ونىڭ ارمانى قارجىگەر بولۋ ەكەن. ال, يسمايلدىڭ تاڭداۋى تاڭ قالدىردى. ماعان كوگىلدىر كوزدەرىن جالت ەتكىزىپ ءبىر قارادى دا, جۇلىپ العانداي «سپەتسناز» بولامىن دەدى. ونىڭ قانداي ماماندىق ەكەنىن اسا تۇسىنبەسەم دە, نە ءۇشىن قىزىقتىڭ دەپ قايتا سۇرادىم. يسمايلدىڭ وعان دا جاۋابى دايىن ەكەن. «ولار مىلتىق اتىپ ۇيرەنەدى, اسكەرگە بارادى» دەدى. «قورىقپايسىڭ با؟» «جوق».
بۇدان بولەك, بالالار باسكەتبول, فۋتبول ويناعاندى جاقسى كورەدى. جاقسى وقيدى. قوشتاساردا يبراگيمگە «ءىنىڭ سياقتى «سپەتسناز» بولعىڭ كەلمەي مە؟» دەپ سۇرادىم. «جوق, بولعىم كەلمەيدى. ويتكەنى, ولار سوعىسادى عوي» دەپ جاۋاپ بەردى. مۇمكىن, يسمايل دا وسە كەلە مىلتىق ۇستاپ, ەل قورعاعان جاقسى ەكەنىن, الايدا, بەيبىت كۇندە قارۋ كەزەنىپ, وق اتۋدىڭ جاقسى ەمەس ەكەنىن تۇسىنەتىن بولار دەپ ويلادىم.
ۇمىتىلمايتىن تاريح ۇلاعاتى
قازاقستاندىق ۆايناحتاردىڭ جاڭا تاريحى 1944 جىلدىڭ 23 اقپانىنان باستالادى. بيىل جەتپىس جىل تولىپ وتىرعان قايعىلى كۇندى استانالىق شەشەن-ينگۋشتار بىرگە اتاپ ءوتىپتى. وسى كۇنگە ارنالىپ ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلعان. وسى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كۇشىمەن مۋسا يانديەۆتىڭ «ينالۋك» پوۆەسى بويىنشا تەاترلاندىرىلعان كورىنىس قويىپتى. جەتپىس جىل بۇرىنعى حالىق باسىنا تۇسكەن وقيعانىڭ اۋىرتپالىعىن سۋرەتتەيتىن كورىنىس, اسىرەسە, جاستاردىڭ كوكەيىنە قوندى دەيدى «ۆايناح» شەشەن-ينگۋش ەتنومادەني ورتالىعىنىڭ توراعاسى سالمان گەروەۆ.
– جاڭا زاماندا دۇنيەگە كەلگەن جاستار ول كۇندەردىڭ مىسقالداي قيىندىعىن ەلەستە دە المايدى. بۇل – ولاردىڭ باقىتى. وتكەن كۇندەردىڭ تاريحى مەن سول كۇندەردىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ – بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن قاجەت – دەگەن سالمان سايدارۇلى ءسوزىن بىلاي ءتامامدادى: – مەكتەبىمىز – جاستارعا اتا ءداستۇرىمىزدى, ءتىلىمىزدى ۇيرەتەتىن اسىل وردامىز. مۇنداي ءمۇمكىندىككە ەلىمىزدەگى ۇلت ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سالتانات قۇرعان ۇلت ساياساتىنىڭ, ەلباسىنىڭ قازاقستاندىقتارعا جولداۋىن, تاعدىرشەشتى قۇجاتتاردى وسى ورتادا ناسيحاتتاپ, حالىققا جەتكىزىپ جاتامىز. ىرگەلى مەملەكەتىمىزدىڭ اجىراماس بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ءاربىر ۆايناحتىڭ ەركىندىك سەزىنىپ, ءوزىن-ءوزى تانىپ, ەل ەكونوميكاسىنا اتسالىسىپ, قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋىنا جول اشاتىن ءمولدىر بۇلاعى وسى جەكسەنبىلىك, لينگۆيستيكالىق مەكتەپتەردە باستالادى.
ايگۇل ۋايسوۆا
