قىرىم التىنبەكوۆ, رەستاۆراتور, قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى:
– قىرىم اعا, ءبىزدىڭ ەلدە رەستاۆراتور مامان جوقتىڭ قاسى. جاستاردىڭ وسى سالاعا قىزىعۋشىلىعىنىڭ تومەندىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟
دارحان
– كونەنى جاڭعىرتۋ, قالپىنا كەلتىرۋ دەگەنىمىز – وتە كۇردەلى جۇمىس. ال, جەراستى قورىمدارىنان تابىلعان دۇنيەنى قالپىنا كەلتىرۋ ءتىپتى قيىن. رەستاۆراتوردىڭ ارحەولوگيا عىلىمىنان مول حابارى بولۋى كەرەك, حيميانى دا جەتە بىلگەنى ءجون. ءتىپتى, كەم دەگەندە ونشاقتى ماماندىقتان حابارىڭ بولماسا, جۇمىسىڭ شالا بولادى. ماعان كوپتەگەن شاكىرتتەر ۇيرەنەمىن دەپ ىزدەپ كەلىپ جاتادى, بىراق كوبىسى تۇراقتامايدى. ويتكەنى, قانشاما عاسىر جەر قويناۋىندا بۇزىلۋعا اينالىپ, ەزىلىپ, ءشىرىپ جاتقان زاتتى العاش كورگەندە شوشىنىپ, جەرىنىپ شىعا كەلەدى. سودان كەيىن ودان گورى باسقا دا ديزايندىق جۇمىستارمەن اينالىسىپ, تەز اقشا تاپقاندى ءجون كورەدى. اقشانىڭ سوڭىنا تۇسكەن ادام عىلىمي جۇمىسپەن تۇبەگەيلى اينالىسا المايدى. ىلۋدە ءبىر وسى ماماندىقتى ولەرمەندىكپەن سۇيگەن جانكەشتىلەرى عانا قالادى. نەگە دەسەڭىز, ءبىر زاتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت كەرەك.
– «قىرىم ارالى» زەرتحاناسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز…
ءمولدىر, مەدبيكە
– باياعىدا ءبىر جۋرناليست ماقالا جازىپ, تاقىرىبىن «وستروۆ كىرىما» دەپ قويىپتى. سودان باستاپ ءبىزدىڭ زەرتحانا سولاي اتالىپ كەتتى. وندا بارلىعى 14 ادام جۇمىس ءىستەيدى. زەرتحانامىزدا بىرنەشە مىڭداعان جۇمىستار ىستەلدى. قازىرگى مۇراجايداعىلاردىڭ كوبىسى – ءبىزدىڭ قولىمىزدان وتكەن دۇنيەلەر. وعان قوسا, رەسەي, مونعوليا, قىرعىزستان, تۇركيادان تاپسىرىستار كەلەدى. سولاردى قابىلداپ, قالپىنا كەلتىرەمىز. ۇيرەنۋگە, تاجىريبە جيناقتاۋعا شەتەلدىكتەر كوپ كەلەدى. بۇرىن ءبىز ولارعا جۇگىنسەك, ولار قازىر بىزدەن ۇيرەنۋ ۇستىندە. مەنىڭشە, جۇمىستىڭ ناتيجەسى دەگەن وسى بولسا كەرەك.
– جالپى, ءبىر دۇنيەنى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەتەدى؟
ايبىن, وقىرمان
– ءارتۇرلى. كەيبىر دۇنيەلەرگە 2-3 اي ۋاقىت كەتسە, كەيبىرەۋلەرى جىلداپ جاتادى. قازىر 15 جىلدان بەرى جاسالىپ جاتقان دۇنيەلەر بار. اناليز جاسايمىز, توموگرافيادان وتكىزەمىز, ءسويتىپ «جانىن» كىرگىزەمىز. بىلايشا ايتقاندا, ءار زاتپەن جەكە جۇمىس جاسالادى.
– قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن «ءتىرىلتۋ» جولىندا تەر توگىپ جۇرگەن ءسىزدى بىلمەيتىن ادام كەمدە-كەم. سۇرايىن دەگەنىم, استانادا جەكە كورمەڭىزدى قاشان وتكىزەسىز؟
ديدار, قالا تۇرعىنى
– استانادا ەكى رەت كورمە وتكىزگەن ەدىم. ەشكىم كەلگەن جوق. ءبىزدىڭ ەلدە قىزىعۋشىلىق تومەن. سودان كەيىن قويدىم. كەرىسىنشە, شەتەلدەردە سۇرانىس كوپ. ولار بارلىق قاراجاتتى موينىنا الىپ, ءجيى شاقىرتىپ تۇرادى. امەريكاداعى كورمەنىڭ ءوتىپ جاتقانىنا 5-6 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. جۇمىسىڭا سۇرانىس بولسا, كادىمگىدەي قۋانىپ قالاسىڭ.
– پاريجدەگى اتاقتى لۋۆردا تاجىريبەدەن وتكەن تۇڭعىش ءارى ازىرگە جالعىز قازاق ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. جالپى, شىعارماشىلىق كورمەلەرىڭىز قانداي قالالاردا ءوتتى؟
نازىم, ستۋدەنت
– جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي, ەۆروپادا سۇرانىس وتە جوعارى دەڭگەيدە. سان-فرانتسيسكو, پاريج, لوندون, نيۋ-يورك, بۋداپەشت, ت.ب قالالاردا ءوتتى.
– بۇگىنگى تاڭدا كوللەكتسياڭىزدا قانشا جادىگەر بار؟
بەكبولات, قالا تۇرعىنى
– مەن كوللەكتسيونەر ەمەسپىن. اۆتورلىق جۇمىس دەسە, دۇرىس بولادى. مەن مۇراجايداعى دۇنيەلەرمەن جۇمىس ىستەيمىن. دايىن بولعانىن مۇراجايعا وتكىزەم, حالىق قىزىعىن كورىپ, باعاسىن بەرەدى. ودان ارتىق نە قاجەت؟ بۇل – مەنىڭ پارىزىم. مەنىڭ قۋانىشىم دا, جەتىستىگىم دە وسى جادىگەرلەر. تابىلعان جادىگەرلەردىڭ ارقاسىندا بابالارىمىزدىڭ قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن, قانداي ادەت-عۇرىپ ۇستانعانىن, قانداي قوعامدىق ورتادا بولعانىن انىقتاۋعا بولادى. وسىنىڭ ارقاسىندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ حالىقتىڭ ەجەلگى مەملەكەتتىك ءداستۇرىنىڭ قانداي بولعانىمەن ماقتانا الامىز.
– جەردەن قازىپ العان دۇنيە قالاي قالپىنا كەلتىرىلدى؟ سول تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى…
ايدانا, ستۋدەنت
– بۇل – وتە كۇردەلى شارۋا. ارحەولوگتار قازبا جۇمىستارىن جاساپ جاتقان كەزدە ءبىز ولاردىڭ جانىندا تۇرامىز. ولار كومبەگە جەتكەن كەزدەن باستاپ ءبىزدىڭ ءىسىمىز باستالادى. ەڭ الدىمەن سول جەردە الدىن الا كونسەرۆاتسيا جۇمىستارى جاسالادى. ويتكەنى, جەر استىندا جاتقان زاتتى بۇلدىرمەي, سول قالپىندا الىپ شىعۋ كەرەك. ايتپەسە, اۋا مەن جىلۋ كىرگەن سوڭ ونسىز دا ىلعالدىڭ اراسىندا تۇرعان زات جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە كەۋىپ, كۇل بولىپ ىدىراپ كەتەدى. ناتيجەسىندە, تۇككە جاراماي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان, ۋاقىتتى ولتىرمەي, ونى ساقتاپ قالۋ – ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز. جالپى, عىلىمدا ونىڭ ءارتۇرلى ادىستەرى بار. سوڭعى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە دۇنيە جۇزىندەگى عالىمداردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن ەكشەپ, جاقسىسىن الىپ, ءوزىمىزدىڭ زەرتحانادا جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىز. قازىپ العان دۇنيەنى زەرتحاناعا اكەلگەن سوڭ كونسەرۆاتسيالىق, رەستاۆراتورلىق جۇمىستارى جاسالىپ, «رەكونسترۋكتسيا», «يدەنتيفيكاتسيا» دەپ اتالاتىن بىرنەشە ساتىلى جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. ءار جادىگەر اۋرۋ ادام سياقتى. ولاردى تەز ارادا «ەمدەۋ» كەرەك. بۇل – فيزيكالىق كۇش-جىگەردى قاجەت ەتەتىن اۋىر ءارى لاس جۇمىس. دەسەك تە, بويىڭدا ۇلكەن ءبىر سىردى, عاسىرلار شەجىرەسىن جاسىرىپ جاتقان جادىگەرلەردى جاڭعىرتۋعا دەگەن قۇشتارلىق بولسا, ونىڭ بارلىعىن ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى. رەستاۆراتوردىڭ قىزمەتى – كەلگەن ناۋقاستىڭ اۋرۋىن اسقىندىرىپ الماي, تەز ارادا جاردەم كورسەتۋى ءتيىس دارىگەردىڭ قىزمەتى سەكىلدى.
– ءسىز ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنان بولەك, شەت ەلدەردەگى ارحەولوگيالىق اشىلۋلار مەن قالپىنا كەلتىرۋ ىستەرىنە قاتىسىپ, تاجىريبە جيناعان مامانسىز. الەم ەلدەرىنىڭ رەستاۆراتسيا جۇمىستارىنا دەگەن كوزقاراسى, تاجىريبەسى قاي دەڭگەيدە؟
بەكزات, وقىرمان
– مەن موڭعوليا, رەسەي, فرانتسيا سەكىلدى مەملەكەتتەردە ءجۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنا تىكەلەي قاتىستىم. سونداي-اق, كوپتەگەن ەلدەردىڭ رەستاۆراتسيالىق جۇمىستارىن دا زەرتتەدىم. دامىعان ەلدەردە كونە مۇرالارعا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. ولار كىشكەنتاي دۇنيەسىنىڭ ءوزىن اتاعىن اسپانداتىپ, ءدۇيىم جۇرتقا تانىتۋعا بەيىم تۇرادى. ال, ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن تابىلعان ءجادىگەرلەر كەز كەلگەن جاھاندىق قۇندىلىقتاردان جوعارى تۇر. ساقتاردان قالعان ايرىقشا مۇرا «التىن ادام» ەسكەرتكىشىنىڭ ءوزىن-اق الىڭىزشى. بۇگىندە دۇنيە ءجۇزىن تاڭعالدىرعان ەسكەرتكىش بولىپ سانالادى. الايدا, ءوزىمىز وسى ءجادىگەرلەردىڭ باعاسىن ءبىلىپ, قادىرىنە جەتە المايمىز.
– قازاق دالاسىنان تابىلعان جادىگەرلەردى زەرتتەۋ بارىسىندا قانداي دا ءبىر ەرەكشەلىكتەر بار ما؟
شىناراي
– بىزدە ەجەلگى تايپالاردان قالعان, سولاردىڭ ءومىر جولىن دايەكتەيتىن قانشاما كونە زاتتار بار. قاراپ وتىرساڭىز, قارۋ-جاراعى, ىشەر اس, كيەر كيىمىندە, ۇستاعان زاتىندا اسا ءبىر وزگەشەلىك جوق. مەتالدى قورىتۋى, بۇيىمدار جاساۋ ءتاسىلى دە ۇقساس. بۇل سول زاماندا ءبىزدىڭ ۇلان-عايىر كەڭىستىگىمىزدە قارىم-قاتىناستىڭ, بايلانىستىڭ ەرەكشە قارقىن الىپ, دامىعانىن كورسەتەدى. ءداستۇر ۇقساستىعىنا كەلسەك, ەرتەدە ولگەن ادامنىڭ كيىمىندەگى اشەكەي زاتتارى, كوشپەلى ومىردە جان سەرىگى بولعان استىنداعى اتى دا ەر-تۇرمانىمەن قوسا جەرلەنەتىن بولعان. ەلىمىزدىڭ قاي تۇكپىرىنەن كەزدەسكەن جادىگەردى الىپ قاراساڭىز دا, ءبىر مادەنيەت, ءبىر تۇرمىس-تىرشىلىك كەشكەن حالىقتىڭ تۇتاستاي ءبىر عۇمىر تاريحىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
ەركەجان ساتىمبەك