ەجەلگى قازاق جەرىنىڭ تاڭبالى تاسقا تۇنىپ تۇرعانى, ادامزات جازۋىنىڭ نەگىزىن قالاعان تاسقا باسىلعان تاڭبالاردىڭ مولدىعى كونە وركەنيەت مۇراسىنان سىر شەرتەدى. پەتروگليفتەر – تاسقا سالىنعان سۋرەتتەر, تاس بەتىندەگى كىتاپ. ەندى مونشاقپەن سۋرەت سالعاندى قاشان كورىپ ەدىك؟ ول ينەمەن قۇدىق قازعاننان بەتەر, كوز مايىن تامىزعان ميحناتتى ونەر ەكەنىن كورمەسەك تە سەزەمىز. تاياۋدا ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا بەينەلەۋ ونەرىنىڭ قىلقالامىمەن سالاتىن سۋرەتتەن سيپاتى بولەك ءبىر تاڭعاجايىپ كورمە ءوتتى. كورمە يەسى – كۇلاندا عالياسقارقىزى ەسەكينا.
ول – ارقالىق پەداگوگيكالىق كوللەدجىنىڭ ساندىك-قولدانبالى ونەرىنىڭ مۇعالىمى بولىپ قىزمەت ىستەگەن, شەبەر. كۇلاندا عالياسقارقىزى ۇلتجاندىلىعىمەن باۋرادى. وسى قاسيەت قولتاڭباسىنان انىق بايقالادى. ونىڭ جاس كەزىندە قوستانايدا بىر قازاق مەكتەبى, ارقالىقتا ءبىر قازاقشا فيزمات فاكۋلتەتى بولعان. اكە شەشەدەن جاستاي جەتىم قالعان كۇلاندا سىڭلىلەرىن قازاقشا وقىتۋ ۇشىن ارقالىققا كەتكەن. ەسەكە اتاسىنان دارىعان مىنەز. سۋرەتشى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ تۋعان ەلدىڭ قىزى, اتالاس تۋىس بولىپ كەلەدى. ارقالىقتا گۋمانيتارلىق كوللەدج اشقان ايشا ءجۇنىسوۆا كۇلاندانى «شەبەردىڭ قولى ورتاق» دەپ بىردەن ساباق بەرۋگە شاقىرعان.
1992 جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العاننان سوڭ ارقالىقتا قازاق كلاستارىن اشۋعا بەلسەنە كىرىسكەن وزىنىڭ تۋعان ءسىڭلىسى روزا ەسەكينا مەن كۇلاندا بولاتىن. سول ءۇشىن روزا فيزماتتان بولەك فيلولوگيانى بىتىرگەن. سول مەكتەپتە ءجۇرىپ, سۋرەتشى قازاقتىڭ ءتول قولدانبالى ونەرىن ەڭبەك ساباقتارىنا ەنگىزۋدى پارىز سانايدى. ەر بالالارعا ۇرشىق جاساتسا, قىز بالالارعا ءجۇن تۇتكىزىپ, يىرتىپ, توقىتۋدى ۇيرەتەدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن دايىنداۋدى, داستۇردى ۇيرەتەدى. قوستانايدا سەگىز
جاپىراق قۇراق بولسا, تورعايدا شەشەن قۇراق دەگەن كورپە ءتۇرى قولدانىلادى. قۇراق قۇراۋدىڭ قىر-سىرى, كىلەم توقۋ, ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرى, باسقۇر, ت.ب. ىستەۋدى ۇيرەتتى.
بۇل بالالارعا ەتنوگرافيالىق تاربيە رەتىندە بەرىلدى. كۇلاندا عالياسقارقىزىنىڭ ايتۋىنشا, ايشا ءبيبى كەسەنەسىندە ويۋدىڭ 200 تۇرى بار. تۇمارشا – ءۇشبۇرىش اتاۋى بار ويۋ. يرەك – سۋ. جازۋ بولماعان كەزدە يرەكپەن سۋدى بەينەلەگەن. بالتاساپ, جاپىراق, قوشقارمۇيىز سيممەتريالىق ۇلگىدە, كۇردەلىلەۋ بولعان سوڭ جوعارىراق كلاستا وقىتتى.
سۋرەتشىنىڭ مونشاقپەن كارتينا سالۋىنا تۇرتكى بولعان نارسە – ءبىر تويدا سىيلىققا شەتەلدەن اكەلگەن ارزانقول كارتينا ەدى. مونشاقتى جاپسىرىپ, باتتاپ جاساعان ەكەن. ول «مەن بۇدان ادەمى شىعارار ەدىم» دەپ ويلايدى. شەبەر مونشاقپەن كورمە جاساپ شىعارۋعا تابانى كۇرەكتەي بەس جىل ۋاقىتىن سارپ ەتتى. ماقساتى – جاس ۇرپاققا ۇلگى بولسىن دەۋ. ويتكەنى, ەڭبەك, سۋرەت ساباعى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋى كەرەك. تۇر مەن ءتۇستى, پروپورتسيانى بىلۋ قارشادايىنان بالانىڭ سانا- سەزىمىن, وتانسۇيگىشتىگىن وياتاتىن ساباقتار, ءارى ەتيكا, ەستەتيكا كوزى دەپ ۇعادى. قازىرگى يندۋستريالى- يننوۆاتسيالىق قازاقستاندا جەڭىل ونەركاسىبى اقساپ تۇر, ول ءۇشىن مەكتەپتە سۋرەت, ەڭبەك س ا ب ا ق ت ا ر ى ن كوبىرەك بەرۋ كەرەك. كۇلاندا اپايدىڭ اسىل مۇراتى – مەكتەپتەردە قولدانبالى ونەردى كىرگىزۋگە مۇرىندىق بولۋ! بۇل –راسىندا باردى ۇقساتۋ, بۇرىنعى كول-كوسىر قولونەردى قالپىنا كەلتىرۋ. ونى عىلىمي جاعىنان نەگىزدەۋ كەرەك. سەبەبى, مۇعالىمدەردىڭ نەگىزگى پارىزى ۇلت تاربيەلەۋگە اتسالىسۋ دەپ تۇيسىنەدى. بۇل يدەيانىڭ جاسامپازدىعىن تىلەيىك! تەحنولوگيا دەسە دە, كەيبىر اۋىلدا ونى تولىق كىرگىزە المايدى. بالالار ءالى كۇنگى ورىستان ۇيرەنگەن ۇلگىمەن سۋرەت سالادى. ماقسات – ودان اتىمەن بەزىنۋ ەمەس, وزىندىك ءتول ونەردەن جەرىنبەۋ. ءوزى سونىڭ ادىستەمەسىن جاسادى.
ح عاسىردا قازاق جەرىنە ارابى كىلەم كىرگەن. سۋرەتشى كۇلاندا ەسەكينا وسى ارابى كىلەمدى شاعىن فراگمەنت قىلىپ توقىپ, كارتيناعا سالىپ قويدى. بۇل – وزگە جۇرت قىزىقسا, ۇلگىسىن السىن دەگەننەن تۋعان وڭدى يدەيا. كىلەمدى توقىعاندا ول قازاقتىڭ بوسكەستە, الاباس دەگەن ويۋلارىن پايدالاندى. راسىندا بۇل كىلەمدى بالا كەزدە, 10-11 جاسىندا توقىعان, سول سۇلبا ۇمىتىلماي, ەستە قالىپ قويعان, سونى جاڭعىرتتى. ولجا دەمەي كورىڭىز!
قازاقتىڭ قولدانبالى ونەرى – تۇنىپ تۇرعان اتا تاريحىمىز. تورعايدا قىز ۇزاتار تويدا قورجىن, قوستانايدا دوربا جۇرەدى. وسى ۇلتتىق سالت-داستۇرگە ساي دوربانىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساۋ – شەبەردىڭ ويىندا. كورمەدەگى تويعا ارناعان دوربانىڭ ۇلگىسى كوز تارتتى. قازاقى ويۋ, ءبىر تۇرىنە قوس اققۋ سالىنعان. جاس جۇبايلاردىڭ سيمۆولى توي سارقىتى بار دوربادا بولماعى جاراسىمدى. قايىن اتاسى سارسەنباي مۇحامەديەۆ كورشىلەس ءۇش وبلىسقا اتى شىققان ايگىلى ۇستا بولاتىن. ۇلكەن كىسىلەردىڭ شاپانى مەن كامزولدارىنىڭ تۇيمە, ىلگەك, القا, سىرعا, جۇزىك ءتارىزدى ساندىك بۇيىمدارىن كۇمىستەن سوققان. بۇرىن قازاقتىڭ قىزدارى تەبەتەيلەرى, كەمزالدارىنىڭ شەتتەرىنە كۇمىس قاداعان. ۇستالار ەل اراسىندا اتتارى شىعادى, بىراق سول داۋىرىندە قالىپ قويادى. ولاردان برەند جاساۋ قازىرگى قازاق ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەنىن ۇعار ۋاقىت ابدەن جەتتى.
قازىرگى تىلدە كوسمەتيچكا, ەرتەدە حالىق ايناقاپ, ايناقالتا دەپ اتالاتىن قىز-كەلىنشەك جاساناتىن زاتتار سالىناتىن شاعىن قالتانى كەستەلەي, ويۋلاي, كوز جاۋىن الارداي قىلىپ ىستەگەن. قازاق ەۋروپالىق ءستيلدى بىلمەي, دارا تۇرعاندا ونىڭ وزىنە ءتان تاڭعاجايىپ تۇركىلىك مادەنيەتى بولدى عوي. ەتنوگرافيالىق دەرەكتە: پەرزەنت كورمەي زارىققان وتباسى كەنەتتەن ءتاڭىرى جارىلقاپ, ۇلدى بولسا, بالانىڭ توبەسىنە ءبىر شوق شاش قويىپ, وعان مارجان- مونشاق ارالاستىرىپ ءورىپ قوياتىن
سالت بولعان.
كۇلاندا عالياسقارقىزىنىڭ شىعارماشىلىق ءبىر كورگەندە-اق, ونىڭ ينەمەن سۇلۋلىق دۇنيەسىن تىرنەكتەي قالپىنا كەلتىرگەن حاس شەبەر ەكەنىن مويىندايسىز. كەي ايەل وسى مونشاق تەڭىزىنىڭ ءبىر تامشىسىن, دالىرەگى ءبىر ءتۇيىرىن قاداي الماس ەدى. كوك ينەنى تۇرتپەيتىندەر ۇشىن ماعىناسىز تەر توگۋ. ەڭ اۋەلى سۋرەتشىنىڭ جولبارىس تۇقىمدى ءۇش پولوتنودا, ءارى سۇيىپ سالاتىنىن اڭدادىم. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا سىر بويى مەن بالقاش, ىلەنىڭ قالىڭ قامىستارىن مەكەندەگەن تۇران جولبارىسىنىڭ تۇقىمى تۇزداي قۇرىدى. سول فاۋنانى جوقتاپ, كوركەم پروزادا جازعان جازۋشى بولعان سوڭ بەيجاي قالا الماي, اربالىپ قارادىم. كوركەم, شىنايى! «شاتقالداعى جولبارىس» كورمەدەگى ەلدىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى. دالانىڭ ماڭعاز اڭى تىلسىم تىنىشتىقتا, تۇنگى تابيعاتتا شوقايىپ وتىر. تەڭبىل تۇكتەرى مەن اقجاعال بەت-الپەتى ءدال بەرىلگەن, دانالىق پەن ايبىن بار. جالعىز جولبارىس. جاراتىلىستىڭ وز بالاسىمەن دەپ تۇرعانداي. ناتيۋرمورت مونشاق ارقىلى تىزۋگە ايرىقشا ۇيلەسەتىنىن «كۇنباعىستار», «اق گۇلدەر», «راۋشان گۇلىمەن قۇمىرا جانە شاي سەرۆيزى», «الما سالىنعان سەبەت», «جەمىس سالىنعان سەبەت», «قىزىل رايحاندار» سياقتى سەريالى كارتينالاردان كوز ايىرماي قاراپ قالعاندا ۇعۋعا بولادى. سۇلۋلىققا ىڭكارلىك بۇل سۋرەتتەردىڭ استارى مەن سىرىن اشادى.
كورمەدە سۋرەتشىنىڭ 18 جۇمىسى قويىلدى. زيالى قاۋىم, سۋرەتشى ارىپتەستەرى مۇنداي وزگەشە رەڭكتى كورمەنى العاش كورگەندەرىن ايتىپ تامساندى. ادامدارعا قۋانىش, شاتتىق پەن اسەمدىك سىيلايدى. قر ۇاك ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى عاليا يساحانوۆا مونشاقتاردان قازاقتىڭ ونەرىن, تاريحىن ناسيحاتتايتىن كوركەم دۇنيەلەر جاساپ وتىرعان شەبەرگە ريزاشىلىعىن بىلدىردى. استانا قالاسى سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ ديرەكتورى يگور گويدەنكو كۇلاندا ەسەكيناعا العىس حات
تاپسىردى.
مىناداي مىڭ قۇبىلعان اسەم مونشاقتارمەن كەستە تىگۋ ونەرىن كورگەن قىز بالالاردىڭ كوزى شىراداي جانىپ, ءوز ءىسىن تاڭداپ, قالاسا قۇلشىنا كىرىسەرى ايقىن. بالعىن جۇرەكتەردە نازىكتىك پەن سۇلۋلىققا, شەبەرلىككە ماحاببات وتى تۇتانباق. جارىق دۇنيەنى سۇلۋلىق ساقتايدى دەگەن اسىل قاعيدانى بىلەمىز. ءالپيا ورمانشينا ەسىمدى زامانداسى شەبەرلىك يەسىن كورگەندە تەبىرەنىپ جىر ارناپتى:
مارجان مونشاق تۇرلەنىپ ون ساۋساقتان
جان بىتىرگەن قولىمەن كۇلاندا قىز.
ون ساۋساعى مايىسقان شەبەر بولىپ,
وزىڭىزگە ۇقساسىن قىزدارىمىز.
ايگۇل كەمەلباەۆا,
جازۋشى, مەملەكەتتىك جاستار
«دارىن» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
