تىركەلگەن كورسەتكىشتەرگە قاراعاندا, 1999 جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ 9 مىڭعا تارتا بالاسى شەتەل ازاماتتارىنىڭ اسىراۋىنا بەرىلگەن. ولاردىڭ 80 پايىزدان استامى اقش-قا كەتىپتى. قالعاندارى يسپانيا, بەلگيا, يرلانديا, تاعى باسقا مەملەكەتتەردە ءجۇرنامىسى جوق ەل مە ەدىك؟
سوڭعى ايلاردا شەكارا اسقان جەتىمدەردىڭ تاعدىرى جايلى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. وعان, ارينە, تۇرتكى بولعان جاعدايلار بار ەدى. اتاپ ايتقاندا, اقش-تاعى وگەي اتا-انالار تاراپىنان بالالارىمىزعا جاسالعان زورلىق-زومبىلىقتار. امەريكالىق مەيوتتار وتباسىنىڭ 9 جىل بۇرىن قازاق جەرىنەن اسىراپ العان ەكى جاسوسپىرىممەن جىلدار بويى جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ كەلگەنى… وگەي اتا-انالاردىڭ اسىراپ العان بالاسى كوڭىلىنەن شىقپاي قالعان جاعدايدا ولاردى عالامتور ارقىلى وزگەلەرگە سىيعا تارتىپ وتىرعانى… ەشكىم قاراۋىنا العىسى كەلمەگەن بالالاردى قوراعا قاماپ, جان-جانۋارمەن بىرگە ءومىر سۇرۋگە ماجبۇرلەگەنى… تاعىسىن تاعى.
ادام قاتىگەزدىگىنىڭ شەگى بولمايتىنى سەكىلدى, زورلىق-زومبىلىقتىڭ دا ءتۇرى مەن ءتاسىلى كوپ. الايدا, مۇنداي فاكتىلەر سوڭعى جىلداردا عانا انىقتالا ءتۇسىپ وتىر. ارنايى مامانداردىڭ ءبىر جارىم جىل بويى باقىلاۋ جۇرگىزۋى ناتيجەسىندە.
وسى تۇستا ويعا ورالادى. قازاقستاننىڭ جەتىم بالالارىن شەتەل ازاماتتارىنىڭ اسىراۋىنا بەرۋگە ءاۋ باستان قارسى شىققاندار بولعان. ولاردىڭ كوبى بالالاردىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋمەن قاتار, نامىس ماسەلەسىن العا تارتقان ەدى.
الايدا, ۇكىمەت وكىلدەرى مەن دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى شەتەلدىكتەرگە بالا بەرۋدى زاڭداستىرۋدى قولدادى. جەتىم بالالار سانىن ازايتۋدىڭ ءبىر جولى شەكارا اسىرا سالۋ دەپ ۇقتى. ماسەلەنى «جەتىمدەردىڭ كوزىن قۇرتۋ» ارقىلى شەشكەندى ءتيىمدى سانادى. جانە بۇل ۇستانىمىن 1994 جىلى قازاقستان قول قويعان گااگا كونۆەنتسياسى مىندەتتەگەن بۇلجىماس بورىشىمىز رەتىندە كوردى.
ولار زاڭ قابىلدار ساتتە ەكى نارسەنى جەلەۋلەتكەن. ءبىرى – جەتىمدەر ۇيىندەگى بالالار اسىرايمىن دەپ تۇرعان اتا-اناعا بەرىلۋى ياعني, «بالالاردىڭ وتباسىندا ءوسۋ قۇقى قورعالۋى كەرەك» دەگەن ءۋاج ەدى. ەكىنشىسى – ەمدەلمەيتىن, اۋرۋ بالالاردىڭ شەتەل ازاماتتارىنا بەرىلگەننەن كەيىن ساۋىعىپ, باقىتتى ءومىر كەشۋىنە مۇمكىندىگى بار دەگەن سىلتاۋ بولاتىن.
الايدا, «ارىستاننىڭ ءتىسىن اقسيتقانى كۇلگەنى ەمەس» ەدى. ارادا ەكى جىلداي ۋاقىت وتكەندە-اق قۇرلىق اسىرىلعان مۇڭلىقتاردىڭ جات ەلدە قورلىق كورىپ جۇرگەنى اشكەرە بولا باستاعان. ال جات قولدا جەتىمى جىلاپ, قورلانىپ, ءتىپتى ءولىم قۇشىپ جاتسا دا, بيلىكتەگى ازاماتتاردىڭ جانى اۋىرمادى. امەريكالىق وگەي اكەنىڭ قازاقستاننان اسىراپ العان قارشاداي قىزىنا زورلىق جاساعانى ايتىلىپ, شۋ كوتەرىلگەندە: «مۇنداي جاعداي ءوز ەلىمىزدە دە بولىپ جاتىر» دەپ, كەرىلگەن دەپۋتاتتار دا كەزىكتى…
مۇنىڭ بارىنەن تۇپتەپ كەلگەندە تەكسىزدىك, نامىسسىزدىق «مەن مۇندالاپ» تۇرعان ەدى…
قازاق بالاسى قايدا جوق؟
تىركەلگەن كورسەتكىشتەرگە قاراعاندا, 1999 جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ 9 مىڭعا تارتا بالاسى شەتەل ازاماتتارىنىڭ اسىراۋىنا بەرىلگەن. ولاردىڭ 80 پايىزدان استامى اقش-قا كەتىپتى. قالعاندارى يسپانيا, بەلگيا, يرلانديا, تاعى باسقا مەملەكەتتەردە.
بايقالىپ وتىرعانداي, بۇگىنگە دەيىن جەتىم بالالارىن ازاماتتىعىنا, تۇراتىن ەلىنە, ءتىپتى قۇرلىعىنا قاراماي سۇراعانعا ۇلەستىرىپ كەلگەن ەلىمىزدە تابيعي ۇيلەسىمدىلىك ماسەلەسىنە ءمان بەرىلمەگەن. ۇلتى, ءدىنى, جاسى بىلاي تۇرسىن, جالعىزباستى ازاماتتارعا دا بالا تاعدىرى سەنىپ تاپسىرىلىپ كەلگەنى راس.
ال الەمدە قالاي؟
انگليا, فرانتسيا, گەرمانيا قانشا جەردەن ادام قۇقىن ءبىرىنشى كەزەككە قويسا دا, جەتىمدەرىن اسىراپ العىسى كەلەتىن شەتەلدىكتەرگە قاتاڭ تالاپ قويا بىلەدى. يزرايلدە قامقورسىز بالالار ەۆرەي ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنە عانا بەرىلەدى. ارمەنيا بالالارىن ەتنيكالىق ارمياندارعا, ارميان ءتىلىن بىلەتىندەرگە عانا سەنىپ تاپسىرادى. فيليپپين كاتوليك ءدىنىنىڭ وكىلى بولماسا, جەتىمدەرىن اسىراۋعا بەرمەيدى. ەستونيا, تۇركمەنستان, گرۋزيا, تاعى باسقا ەلدەر جەتىم بالالارىن شەتەل ازاماتتارىنىڭ اسىراۋىنا بەرۋگە تۇبەگەيلى تىيىم سالعان. ال, ليتۆا مەن لاتۆيا بالالارىن سول ەلدەن كەتكەن ءتىلى, ءدىنى, ءدىلى جاقىن شەتەلدىكتەرگە عانا بەرۋى مۇمكىن.
ال قازاقستان بولسا, كۇرشەگى جوق ءۇي سەكىلدى. كورىنگەن كوك اتتى كىرەدى دە, ءبىر-ءبىر بوبەكتى الدىنا وڭگەرىپ جۇرە بەرەدى. ون بەس جىل بويى سولاي جالعاسىپ كەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزدەن جيىرما شاقتى مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى جەتىمدەرىمىزدى الىپ كەتكەن.
بۇل – جيىرما ەلدە قازاق نامىسىنىڭ قۇنى ولشەنىپ جاتىر دەگەن ءسوز.
ءار بالانىڭ تۋعان وتانىندا وسۋگە حاقىسى بار
سونىمەن, بىرقاتار مەملەكەتتەر بالا سۇراپ كەلگەن شەتەلدىكتەرگە «جوق» دەپ ايتۋدىڭ ابەستىگى جوعىن دالەلدەپ بەرىپ وتىر. بەرتىندە, ياعني 2004 جىلى رۋمىنيا دا جەتىمەكتەرىنىڭ شەكارا اسۋىنا تىيىم سالاتىن جاڭا زاڭىن قابىلدادى. ىرگەدەگى قىرعىزستان ءدال وسى ماسەلەگە موراتوري جاريالادى دا, ۇزاماي زاڭ جۇزىندە تۇبەگەيلى تىيىم سالدى. رەسەي مەن ۋكراينا دا قۇرلىق اسقان سابيلەرىنىڭ قامى ءۇشىن اقش ازاماتتارىنا اسىراۋعا بالا بەرۋدى ۋاقىتشا توقتاتتى.
سوڭعى ايلاردا ءبىزدىڭ ەلدە دە شەتەل ازاماتتارىنىڭ بالا اسىراپ الۋىنا موراتوري جاريالانعان. الايدا, بۇعان دەيىن شەكارا اسقان 9 مىڭ بالانىڭ حال-جاعدايى بىزگە بەيمالىم.
حوش. ازىرگە جەتىم بالالاردى شەتەل ازاماتتارىنىڭ جەتەگىنە ەرتىپ جىبەرۋگە ۋاقىتشا شەك قويىلۋىنىڭ ءوزى جەتىستىك دەيدى بىلەتىندەر. ال, استانا قالاسى ءبىلىم باسقارماسى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا, سوڭعى جىلدارى ءوز ەلىمىزدە جەتىمدەر ۇيىنەن بالا اسىراپ العىسى كەلەتىندەردىڭ سانى ارتقان. 2012 جىلى ەلوردادا 145 وتباسى بالا اسىراپ الۋ ءۇشىن ءوتىنىش بىلدىرگەن. ولاردىڭ ىشىندە 131 وتباسىلىق جۇپ جاڭا تۋعان شاعىنان باستاپ ءتورت جاسقا دەيىنگى بالالاردان الۋعا ىقىلاس تانىتسا, 14 وتباسى ءتورت جاستان ۇلكەن, ياعني بالالار ۇيىندەگى بالالاردىڭ ءبىرىن الۋعا بەيىل. اعىمداعى 2013 جىلدىڭ العاشقى ءتورت-بەس ايىنىڭ وزىندە 90-عا تارتا وتباسى بالا اسىراپ الۋ ءۇشىن ءوتىنىش جازىپ, قۇجات تاپسىرىپ ۇلگەرگەن.
ءبىلىم باسقارماسىندا تىركەلگەن مالىمەت بويىنشا, 2012 جىلى استانادا 144 قامقورسىز بالا اسىراۋعا بەرىلىپتى. ونىڭ ىشىندەگى 62 بالا – ءتورت جاسقا دەيىنگى سابيلەر بولسا, قالعانى ەرەسەكتەۋ بالالار. ولاردىڭ 82-ءسى وتباسى ىشىندەگى جاعداي بويىنشا, ياعني وگەي اتا-اناعا تىركەلىپ جازىلعان. سول سەكىلدى, وسى 2013 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ ەلۋگە تاقاۋ بالا اسىراۋعا بەرىلگەن. ولاردىڭ 21-ءى – بالالار ۇيىنەن الىنسا, 22-ءسى وتباسى ىشىندەگى اسىراۋ جاعدايلارى بويىنشا تىركەلگەن.
قازىرگى تاڭدا قامقورسىز بالالاردىڭ شەتەل ازاماتتارىنا بەرىلۋىنە موراتوري جاريالانعانىن ايتتىق. اسىرەسە, اقش-تاعى اشكەرە بولعان جاعدايلار بالالاردىڭ قۇرلىق اسۋىن شەكتەي تۇرۋعا ماجبۇرلەگەنى راس ەدى. بۇل, ارينە, مۇددەلى ەل – اقش تاراپىنان الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر.
ال, جەتىمىن جاتقا بەرۋدى ار-نامىس سانايتىن ازاماتتار ۋاقىتشا تىيىمنىڭ تۇبەگەيلى ورنىعىپ, شەتەلدىكتەردىڭ بالا اسىراپ الۋىنا زاڭمەن تىيىم سالىنار ءساتتى ۇمىتپەن كۇتۋدە.
ءنازيرا سايلاۋقىزى
تاقىرىپقا تۇزدىق
ايگەرىم اسانوۆا, ەكى مۇگەدەك بالانىڭ اناسى:
–اقش-تاعى جاعدايدان كەيىن سابيلەرىمىزدى شەتەل ازاماتتارىنا بەرۋ توقتاتىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءتىپتى, اۋرۋ بالالاردى دا شەكارا سىرتىنا جىبەرمەۋ كەرەك. ولار اۋرۋ بولىپ تۋعانى ءۇشىن كىنالى ەمەس. ال جەتىم بالالارىمىزدى جارىلقاي المايتىن بولساق, ءبىز قالاي الەمنىڭ دامىعان ەلۋ ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلدىق دەپ وتىرمىز؟ بالالارىمىزدى جات ەلدە جىلاتىپ قويىپ, قايتىپ جەتىستىككە جەتەمىز؟ اتا زاڭىمىزداعى «مەملەكەتىمىزدىڭ باستى بايلىعى – ادام جانە ونىڭ ءومىرى» دەگەن ءسوز قايدا؟ شىن مانىندە, ەكى بىردەي مۇگەدەك بالانى ءوسىرىپ وتىرعان مەن دە ءار بالا تۋعان وتانىندا وسۋگە حاقىلى دەپ ەسەپتەيمىن. اۋرۋ بولىپ تۋعانى ءۇشىن, جەتىم قالعانى ءۇشىن جاس ءسابيدى تۋعان وتانىنان الاستاتۋعا حاقىمىز جوق! قۇداي بىزگە اۋرۋ بالا بەرسە, ول – اللانىڭ سىناعى. دەمەك, ەل بولىپ, ماڭدايىمىزعا جازعان اۋرىتپالىقتى كوتەرۋگە ءتيىستىمىز. جەكە انا رەتىندە ءوزىم سولاي ويلايمىن. مەملەكەتتىڭ ساياساتى دا ادامي كوزقاراس بويىنشا جاسالۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.
گۇلنار قۇلىشەۆا,
استانا قالاسى مامانداندىرىلعان بالالار ءۇيىنىڭ باس دارىگەرى:
ء–بىزدىڭ مەكەمەمىزگە كەلىپ, بالا اسىراپ العىسى كەلەتىنىن ايتىپ جاتقان ازاماتتار كوپ. ءتيىستى ورىندارعا قۇجات تاپسىرىپ, باۋىرعا باسار بالا ىزدەپ جۇرگەندەردىڭ سانى دا كوپتەپ سانالادى. الايدا, ءدال ءبىزدىڭ بالالار ۇيىندە ءوسىپ جاتقان بالالاردىڭ كوبى دەنساۋلىعى ناشار, كەمىس بولىپ تۋعاندار. ال, اتا-انالار تەك ساۋ بالا العىسى كەلەدى. كەيبىرەۋلەر, ءتىپتى, اسىراپ الاتىن بالاسى وزىنە ۇقساعانىن قالاپ, جاڭادان ءسابي تۇسكەنشە كۇتىپ جۇرەدى. وسىنداي قاراما-قايشىلىقتار بار. بىراق ءوز باسىم بولماشى اۋرۋى ءۇشىن بالاسىن اكەلىپ, تاستاپ كەتكەن اتا-انالاردى كورىپ ءجۇرمىن. قۇداي باسقا سالماسىن, ولاردىڭ كۇيىن ءبىز بىلمەيمىز عوي. بىراق ءار اتا-انا مۇمكىندىگىنشە ءسابيىن ءوز قامقورىندا قالدىرسا ەكەن دەيمىن.
