باستى اقپاراتقوعام

مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ كيىمى: اققۋ كوگىنە, شورتان كولىنە, شايان شولىنە تارتۋدا

جۋىردا «استانا اقشامى» گازەتىنە بەلگىلى عالىم اسىلبەك ءىزبايىروۆتىڭ «قازاق ەشقاشان قارا جامىلماعان»  دەگەن سۇحباتى جاريالانعان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي,  الەۋمەتتىك جەلىدە وتىرعان كەيبىر وقىرماندار تەك تاقىرىبىنا  عانا نازار اۋدارىپ, ىشىندەگى وزەكتىلىگىنە زەر سالمادى.  ايتا كەتەيىك, زاڭ جوباسى اياسىندا حيدجابقا تيىم سالىنايىن دەپ جاتقان جوق. تىيىم بەت-اۋزىن بۇركىپ, تۇمشالاپ العاندارعا قاتىستى بولماق.  سوندىقتان زاڭ مەن زاماننىڭ, حيدجاب پەن نيقابتىڭ, ادام قۇقى مەن بەتپەردەنىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورگەندى ءجون كوردىك.

 كەزىندە لەوناردو دو ۆينچي ءوزىنىڭ ايگىلى «جاسىرىن جيىن» كارتيناسىن سالۋ بارىسىندا ەكى ادامنىڭ بەت الپەتىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن قاتتى قينالعان كورىنەدى. سەبەبى, بىرىندە جاقسىلىق, نازيرالىق, كوركەمدىلىك پەن قۇدايىلىق حاباردى كورسەتۋ كەرەك بولسا, ەكىنشىسىندە جاماندىق پەن زۇلىمدىقتى كەيىپتەۋ كەرەك بولعان. ءبىرىنشىسى عايسا پايعامباردىڭ وبرازى بولسا, ەكىنشىسى يۋدانىڭ الپەتى. عايسانىڭ بەينەسىن جۇزىنەن نۇرى توگىلىپ تۇرعان  شىركەۋ حورىنىڭ جاس انشىسىنە قاراپ سالسا, يۋداعا پروتوتيپ تاپپاي ءبىراز ۋاقىت ءجۇرىپتى.  ارادا ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن كوشەدە  شاشى ءوسىپ كەتكەن, جانارىنان نۇرى تايعان ءبىر ماس جىگىتتى كورىپ يۋدانىڭ وبرازىن  العان ەكەن-مىس. ال ماستىعى تاراعان جىگىت ەسىن جيسا, ءۇش جىل بۇرىن ءوزى كەلىپ سۋرەتىن سالدىرعان جەردە قايتا وتىرعانىن كورىپتى…

بايقاساق, كەيدە ءبىر-بىرىنەن الىس كورىنگەن دۇنيەلەردىڭ اراسى  سونداي جاقىن كورىنەدى. ماسەلەن, اق پەن قارانىڭ, جاقسى مەن جاماننىڭ, جاستىق پەن قارتتىقتىڭ, ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ. كوزگە كورىنبەيتىن شەكارالاردىڭ كوڭىلدەگى اراسى دا سول سەكىلدى, ءسىز بەن ءبىز ويلاعاننان جاقىن.

زاڭ مەن زامان

وسىنداي نازىك ءدىني تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – بايلامى بولسا دا بىلىمسىزدىك پەن ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارىنان بايبالامعا اينالعان, بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ كيىم كيۋ ۇلگىسى. الىمساقتان  بەرى قازاق ءدال بۇگىنگىدەي ايەلىنىڭ  نەمەسە قىزىنىڭ كيگەنىن تالقىلىماعان بولار. ءدال وسىلاي تۇجىرىمداۋعا سەبەپ تە, سالدار دا جەتكىلىكتى.

بىرىنشىدەن, «ءدىني ۇيىمدار مەن ءدىني قىزمەت تۋرالى» زاڭ جوباسىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەدى  دەگەننەن بەرى, اسىرەسە  وسى زاڭ جوباسى اياسىندا «ادامنىڭ ءتۇر سيپاتىن قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا انىقتاۋ» ءۇشىن كەيبىر ءدىني كيىمدەرگە, ياعني ازاماتتاردىڭ بەت-بەينەسىن انىقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن  كيىم ۇلگىلەرىنە قوعامدىق ورىنداردا تىيىم ماسەلەسى ايتىلعالى قوعامدا قىزۋ تالقىعا اينالدى. سان الۋان ءدىني جانە ساياسي مۇددەلەر ماسەلەنى باسقاشا تۇسىنۋدە. بىلايشا ايتقاندا, اققۋ كوگىنە, شورتان كولىنە, شايان شولىنە تارتىپ الەك. ايتەۋىر تاقىرىپتى بۇرمالاۋ ءورىپ ءجۇر. بۇل ءالىپتى تاياق دەپ تۇسىنگەن كەي ازاماتتاردىڭ تىرلىگى مە, الدە ءدىندى ساياسي قۇرال رەتىندە پايدالانۋدى ءجون كورگەن ءدىني توپتار ما, اقيقاتىن ۋاقىت كورسەتە جاتار.  ماسەلەن, مىنا ءبىر كەستەدىگى ساۋالناماعا قاراساق:

بۇل وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا تانىمال اقپارات پورتالدارىنىڭ بىرىندە جاريالانعان ساۋالناما. جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ جارتىسى «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن, ال 38 پايىزى جوق دەيدى. جالپى «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرىپ وتىرعان رەسپوندەنتتەردە يسلاموفوبيالىق رايدىڭ بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. الايدا, سۇراق باسىنان دۇرىس قويىلماعان جانە دە دۇرىس ساياسي كونتەكستىدە بولماعاندىقتان بۇل ساۋالنامانى ماردىمدى دەپ قاراستىرا المايمىز. سەبەبى وسى ساۋالناماعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان زاڭ جوباسىن تۇسىندىرۋشىلەر مەن ۇسىنۋشىلار تاراپىنان انىق جانە ايقىن ايتىلعان بولاتىن, ياعني تەك قانا بەت-الپەتتى انىقتاۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن كيىم ۇلگىلەرىنە عانا تيىم سالۋ قاراستىرىلۋدا. ال جالپىلاما, ءدىني كيىمدەرگە تىيىم سالىنعالى جاتىر دەۋ ارزان  ۇپاي جيناۋ نەمەسە كوممەرتسيالىق باعىتتا  عانا بولۋى مۇمكىن. وسى ارادا كەلەسى ءبىر زاڭدى سۇراق تۋىندايدى, وسىنداي ساۋالنامالارعا ەشقانداي فاكتچەكينگ جاسامايتىن ادامدار جالپى ءدىني  ساۋاتسىز ەمەس پە؟! ولار قايسىسى حيدجاب, قايسىسى نيقاب نەمەسە پارانجى ەكەنىن اجىراتا المايتىن سەكىلدى.  ماسەلەن,  «حيدجاب» ۇسىنىلىپ جاتقان  زاڭعا ەشقانداي دا قارسى كەلمەيدى, سەبەبى «حيجابتاعى» ايەلدىڭ بەت-الپەتىن انىقتاۋعا بولادى. چادراسى دا سول سەكىلدى. ال, «پارانجى» مەن «نيقاب» -تاعى ايەلدىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋ نەمەسە تانۋ مۇمكىن ەمەس. زاڭعا سايكەس كەلمەيدى. وسى رەتتە مۇسىلمان  ايەلدەرىنىڭ كيىم ۇلگىلەرىنىڭ ءبىر-بىرىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار ەكەنىن اتاپ وتەيىك.

  1. حيدجاب – «جامىلعى» دەگەن ماعىنا بەرەدى, ايەل ادام باليعات جاسىنا جەتكەن سوڭ اۋرەت جەرلەرىن جابۋعا ارنالاعان اراب-مۇسىلماندارىنىڭ كيىم ۇلگىسى.
  2. چادرا – مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ جەڭىل كوبىنە قارا, اق جانە كوك ءتۇستى بولاتىن, دەنەسى مەن اۋرەت جەرلەرىن تولىق جاسىرۋعا ارنالعان كيىم ۇلگىسى.
  3. نيقاب – كەيبىر مۇسىلمان ايەلدەردىڭ بەتىن بۇركەپ, تەك كوزىن عانا كورسەتەتىن جامىلعى. نيقاب اراب ەلدەرىندە, اسىرەسە ساۋد ارابياسىندا, يەمەندە, باحرەيندە, ءباا كەڭ تارالعان. سونىمەن قاتار سيريا, سومالي, پاكىستان, ءۇندىستان, اۋعانستان ەلدەرىندەگى ايەلدەر دە كيەدى.
  4. پارانجى – جەڭى جوق جامىلعى تۇرىندەگى, بۇكىل دەنەنى بۇركەپ تۇراتىن, كوزدەردى ارنايى تورلار ارقىلى جاسىرعان مۇسىلمان ايەلىنىڭ كيىم ۇلگىسى. پارسى تىلىندەگى «فارادجي» سوزىنەن شىققان. فارادجي دەپ العاشىندا جەڭى ۇزىن ەر ادامدار كيەتىن كيىمدى اتاعان. XVI عاسىرلاردان باستاپ «ءفارادجيدى» ايەلدەر دە, ەركەكتەردە كيە باستادى.

قازاق پەن حيدجاب

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى  «حيدجاب – ورامال, مۇسىلمان ايەلىنىڭ ار-نامىسىن قورعايتىن جاۋلىعى. يسلام ءدىنى مۇسىلمان ەر مەن ايەلدەرگە اۋرەتىن جاۋىپ, شاريعات ادەبى بويىنشا كيىنۋدى بۇيىرعان. ۇيدەن تىس, قوعامدىق ورىنداردا ۇزىن ەتەك-جەڭدى كيىم كيۋ – مۇسىلمان ايەلدىڭ ارى مەن ابىرويىن ساقتايدى» دەپ رەمسي تۇردە مالىمدەدى.

قۇران جانە مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.) ءحاديسى مەن مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ بىرەگەي پىكىرى بويىنشا, مۇسىلمان ايەلىنە ورامال تاعۋ – پارىز.   قاسيەتتى قۇراندا اللا تاعالا: «ۋا, پايعامبار! جۇبايلارىڭا, قىزدارىڭا جانە يمان كەلتىرگەندەردىڭ ايەلدەرىنە ايت: ۇستەرىنە جامىلعىلارىن ءتۇسىرسىن…» («احزاپ» سۇرەسى, 59-ايات) دەپ بۇيىرعان.

اياتتا كيىمنىڭ ءتۇسى نەمەسە ۇلگىسى انىق ايتىلماعان. سوندىقتان ءار ۇلت, ءار مادەنيەت وكىلدەرى اللانىڭ ءامىرىن ءوز ۇستانىمدارى, تاريحي تانىم-تۇسىنىكتەرى بويىنشا ورىندايدى. حازىرەتى مۇحاممەدتىڭ ءحاديسىن قازاق مۇسىلماندارى دا ورىنداعان, ارينە اسقان سۇلۋلىقپەن, قازاقى ناقىشىمەن, ۇلتتىق دارالاعىمەن, دالالىق تانىمىمەن. كيمەشەگى,  كويلەك-قامزولى, اقجاۋلىعىنا دەيىن ارى مەن ابىرويىن ساقتاعان قازاق ايەلدەرى ەشقاشان قۇمنان قاشقان ارابتارداي تۇمشالانباعان, قارا جامىلماعان. ماسەلەن, مىنا ءبىر سۋرەتكە قاراڭىز..

ءيا, بۇگىندە سالت پەن ءداستۇردى ساقتاپ جۇرگەنمىز شامالى. كەي كەزدەرى ۇلتتىق ەرەكشەلەكتەرمىزدى  توي –تورقادا عانا ەسكە الىپ جاتامىز. ارينە, ءبىز زايىرلى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز, ەشكىمنىڭ سىزگە نەنى كيىپ نەمەسە نەنى كيمەي جۇرۋگە ايتار قاقىسى دا, قۇقىعى دا جوق. الايدا, بۇل تەك قانا ارابتىڭ كيىمىن كيىمىن كيىپ ءجۇر دەگەن ءسوز دە ەمەس.

الەمدىك تاجىربيە

ميچيگان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى جۇرگىزگەن مىنا ءبىر زەرتتەۋدە تۇركيا, تۋنيس ەلدەرىنىڭ مۇسىلماندارى «ايەل ادامدار قوعامدىق ورىنداردا قالاعان كيىمىن كيىپ جۇرۋگە قۇقىلى» دەپ جاۋاپ بەرسە, ساۋد ارابيا مەن پاكىستاندىقتار «نيقاب كيىپ جۇرگەنى ابزال» ەكەنىن بىلدىرگەن.

مۇنان بايقاعانىمىز,  ار مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇستانعان ساياي باعىت- باعدارى مەن ۇلتتىق -ءدىني ەرەكشەلىكتەرىنە ساي زاڭى مەن تالابى بويىنشا وسى ماسەلەنى رەتتەپ وتىر. مىسالى, تۇركيا ەلىن الايىق. ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا وسى تاقىرىپتا ەڭ كوپ ەكسپەريمەنت جاساعان ەلدەردىڭ ءبىرى. 2013 جىلىعا دەيىن قوعامدىق ورىنداردا حيدجابقا سالىنعان تىيىمدى, بيلىككە كەلگەن «ادىلەت» پارتياسى الىپ تاستادى. ياعني, يسلامنىڭ قاتاڭ قاعيدالارىن ۇستاناتىن ايەل ادامداردىڭ قۇقىقتارى شەكتەلىپ جاتىر دەگەن ۇكىمدى العا تارتتى.   دەگەنمەن, قوعامدىق ورىنداردا بەتتى تولىقتاي بۇركەمەلەۋگە تىيىم ءالى دە ءوز كۇشىندە. ال, تۋنيس بولسا 2011 جىلى عانا حيدجابقا قويىلعان تىيىمدى الىپ تاستاپ وتىر. جالپى, بۇل ەلدە حيدجابتى ءدىني فاناتيزم بەلگىسى رەتىندە قاراستىرادى.

قۇقىقتىق ساۋاتى مەن تانىمى عاسىرلارمەن ۇندەسكەن باتىس ەلدەرى دە سوڭعى جىلدارى قوعامدىق قاۋىپسىزدىك پەن ۇلتتىق بولمىس- ءبىتىمىن ساقتاۋ ماقساتىندا ارنايى ءارتۇرلى شارالارعا بارۋدا.  ايتايىق, 2010 جىلى فرانتسيا العاشقى بولىپ قوعامدىق ورىنداردا ايەلدەرگە دە, ەركەكتەرگە دە قاتىستى بەتتى بۇركەمەلەۋگە نەمەسە جاسىرۋعا تىيىم سالاتىن زاڭىن قابىلدادى. ياعني, قوعامدىق ورىنداردا نيقاب, پارانجى, ماسكالار مەن بالاكلۆاعا تىيىم سالدى. فرانتسيا ەلىندە بەس ميلليوننان استام مۇسىلمان دياسپوراسى بار بولاتىن بولسا, سونىڭ ەكى ميلليوننان استامى پارانجىمەن جۇرگەن ەدى. وسى زاڭ بويىنشا ازاماتتارعا ايىپپۇل سالىپ جانە ءبىر جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرادى. 2014 جىلى ەۋروپا سوتىنىڭ تورىندە فرانتسياعا قارسى ادام قۇقىقتارى بويىنشا بىرنەشە سوت ىستەرى دە قارالدى, بىراق بارلىعى جەڭىلىسپەن اياقتالدى. حالىقارالىق ادىلەت پاتشايىمى سانالاتىن, ەۋروپالىق سوتتىڭ  شەشىمى نەگە وسىلاي بولدى دەپ ويلايسىز؟!

تەرروريستىك قاۋىپ پەن قاتەردەن مەزى بولعان ەۋروپانىڭ كەي ەلدەرى دە فرانتسيادان كەيىن ءوز ەلدەرىندە بەت الپەتتى انىقتاۋعا كەدەرگى جاسايتىن مۇسىلماندىق كيىم ۇلگىلەرىنە  قارسى شىعا باستادى. بەلگيا 2012 جىلدان قوعامدىق ورىنداردا پارانجى مەن نيقاب سىندى كيىمدەرگە تىيىم سالسا, نيدەرلاندى ەلى قوعامدىق ورىنداردا تولىقتاي بەتتى جاباتىن كيىمگە تيىم سالاتىن زاڭ قابىلدادى. سونداي-اق, بارسەلونا مەن يتاليانىڭ كەي قالالارىندا جانە  دانيانىڭ سوتى مەن گەرمان جەرىنىڭ گەسسەن ايماقتارىندا پارانجىعا  تولىق تىيىم سالىنعان.

2015 جىلدان باستاپ افريكانىڭ سەنەگال ەلىندە دە قوعامدىق ورىندا پارانجى مەن نيقابقا تولىق تىيىم سالىندى. وعان سەبەپ بولعان جەرگىلىكتى «بوكو حارام» تەرروريستىك ۇيىمىنىڭ پارانجى نەمەسە نيقابقا جاسىرىنعان تەرروريستەرىنىڭ ۇيىمداستىرعان لاڭكەستىك اكتىلەرى بولعان. چاد مەملەكەتىنىڭ استاناسى ندجامەن قالاسىندا وسىنداي پارانجىعا جاسىرىنعان تەرروريست قوعامدىق ورىندا ءوزىن- ءوزى جارىپ 33 ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ كەتكەن. وسى وقيعالاردان كەيىن چاد, گابون, كونگو-براززەۆيل  سەكىلدى ەلدەردە دە بەت بۇركىپ, تۇمشالانۋعا تىيىم قويىلدى.

 ادام قۇقى نەمەسە بەتپەردە

جالپى, حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى جونىندەگى سۇراقتارعا كەلسەك. ەۋروپالىق ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كونۆەنتسيادا قۇقىقتىق ەكى قۇرال كورسەتىلگەن. ءبىرى وسى كونۆەنتسيانىڭ 8-بولىمىندە  ادامنىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇقپاۋ جونىندە ايتسىلسا,  9- بولىمىندە  دىني –سەنىم بوستاندىعى قاراستىرىلعان. بۇل قۇقىقتار قاي كەزدە شەكتەلەدى نەمەسە قانداي جاعدايدا؟ ەگەر زايىرلى دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن قوعامدىق قاۋىپسىزدىگىنە, ياعني ونىڭ ازاماتتارىنىڭ ومىرىنە قانداي دا بولماسىن ءبىر قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان بولسا, بۇل قۇقىقتار سول ەلدىڭ زاڭناماسى بويىنشا شەكتەلۋى مۇمكىن دەلىنگەن. حالىقارالىق قۇقىق تاريحىنان ماڭىزدى دەگەن ءبىر مىسالعا توقتالا كەتسەك. 2002 جىلى فرانتسيانىڭ مارراكەشتەگى ەلشىلىگىنە ۆيزا الۋعا كەلگەن ماروككالىق فاتيما ەل – مورسلي ەلشىلىكتە ءوزىنىڭ پارانجىسىن  شەشىپ بەت-الپەتىن انىقتاۋعا قارسى بولادى. حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى جونىندەگى سوتقا جۇگىنگەن ازاماتشا فرانتسيا ەلىن سوتقا بەرەدى.  2008 جىلى جوعارىدا اتالعان كونۆەنتسيانىڭ 8-9 بولىمدەرى بويىنشا ەشقانداي دا ادام قۇقىقتارى شەكتەلمەگەندىگى تۋرالى, ياعني ازاماتتىقتى انىقتاۋ ماقساتىندا ەلشىلىك ەرەجەلەرىنە ساي بەت-الپەتىن كورسەتۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. قۇقىقتىڭ ءپالساپانىڭ  وتانى بولعان كارى قۇرلىق ءۇشىن بۇل تاقىرىپ بۇگىنگى كۇندەرى وتە وزەكتى بولىپ وتىر. سەبەبى, تەرروريستىك, لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ ساياسي قۇرال مەن ادامزاتقا تونگەن قاۋىپكە اينالۋىنا بايلانىستى قۇقىقتىق ينستيتۋتتار مەن مەملەكەتتەر وسىنداي شەشىمدەرگە بارۋعا تاۋەلدى.

بۇگىنگى تاڭدا جەر شارىنىڭ ءار جەرىندە تەررورلىق اكتىلەردەن كۇنىنە بەيبىت حالىق جاپا شەگۋدە. ەگەردە ازاتىعىمىز بەن ازاماتىعىمىزدى, سوسىن بارىپ قازاقتىعىمىزدى ساقتاپ قالامىز دەسەك كەيبىر قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا ولشەپ, كەي قۇقىقتارمىزدى قايتا باعامداۋ كەرەك.

گۇلميرا ايماعانبەت

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button