(ەكى بايانداۋشى,ءۇشىنشى تىڭداۋشى اۋزىنان)
«بالكىم, بارلىق ستۋدەنتتەر باقىتتى, اۋەزوۆتى تىڭداعان…»
سەيىتقۇل وسپانوۆ
ۇلى قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 1959 جىلى وڭتۇستىك وڭىرىندە ايعا جۋىق بولعانى ءمالىم. ۇلى جازۋشى «وسكەن وركەن» رومانىنا دايىندىق كەزىندە بارلىق كەزدەسۋ-سۇحبات كەزەڭدەرىندە قويىن داپتەرىنە كۇندەلىك جازبالار ءتۇسىرىپ وتىرعان. ادەبيەتشى تالاتبەك اكىموۆ وسى بولاشاق كىتاپقا اينالۋعا ءتيىس جازبالاردى ازىرلەپ, «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (1986 جىل, 14 اقپان) جاريالادى. جازبانىڭ «4 وكتيابر (1959 جىل) كۇنى» دەگەن جەرىندە م.اۋەزوۆ قولىمەن قىسقاشا بىلاي دەپ جازىلعان: «تۇتقاباي تۇرىسوۆ, ايسۇلۋدىڭ وتاۋى, جاساۋى: تەرمە الاشا, تۇيگەن شاشاق, سالبىراعان شاشاقتارى بار. قىجىم كورپە, ماساتى ۇستىندە بارقىت قورجىن. قولدوربا, بوقجامالار. راقى جاستىق, جوزى كورپە, ايناقاپ, قولدوربا, ابدىرە, ساندىق, جاعىلان-بىلعارىدان ويىپ, كوك ساعاسىز سالىپ جاسايدى. مۇندا ساندىق, جۇكاياق, جەر جاستىق كوپ. اتكورپە قوس مامىقتىڭ ۇستىنە سالادى. ءبىر قازاق ءبىر قازاققا مامىقتى ماتراس ورنىنا پايدالاناتىن پۋح دەپ تۇسىندىرەدى».
تۇرمىستىق بۇيىمداردىڭ مۇنشالىق تەرگىلەنىپ جازىلۋى بەكەر ەمەس ەكەنى ءوز-وزىنەن بەلگىلى. «وسكەن وركەننىڭ» كەيىپكەرىنىڭ ايسۇلۋ اتانۋى دا جايدان-جاي ەمەس.
…بۇل ىزگى نيەتتى ساپارىندا م.اۋەزوۆ شايان, سوزاق, تۇركىستان, كەنتاۋ, ءشاۋىلدىر, ماقتاارال, يليچ, سارىاعاش, كەلەس, سايرام اۋدان-قالالارىن ارالادى, تالاي اداممەن دامدەس-تۇزداس, سىرلاس تا بولدى. بۇل ساپارداعى اسەرىن ۇلكەن وچەرك ەتىپ جاريالادى دا.
ۇلى قالامگەردىڭ تالانتىنا تابىنىپ, باس يگەندەردىڭ ءبىرى – جوعارىدا اتى اتالعان تۇتقاباي ەدى. مۇقاڭ تەك تۇتقابايدىڭ فاميلياسىن ادەيى تۇرىسوۆ دەپ وزگەرتىپ جازعان سياقتى. مىسالى, «وسكەن وركەن» كەيىپكەرى, سول كەزدەگى وبكوم حاتشىسى ۆ.ماكاروۆ تا كارپوۆ دەپ الىنعان. العاشقى بايانداۋشى – ايسۇلۋ مەن تۇتقاباي تۇرسىنباەۆتار قازىر مارقۇم, وزبەكستاننىڭ جىزاق وبلىسىنداعى ءمىرزاشول اۋدانىنىڭ ورتالىعى گاگارين قالاسىندا جازعان. ول كەزدە ءمىرزاشول جەرى قازاقستاننىڭ يليچ اۋدانىنا قارايتىن. قازىر وزبەكستاندا.
ءبىرىنشى بايانداۋشى تۇتقاباي تۇرسىنباەۆپەن اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز:
– مەن ول كەزدە «زاريا كوممۋنيزما» كولحوزىندا پارتكوم حاتشىسى ەدىم. باستىق ءبىر جاققا كەتىپ, مەن مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەن ەدىم. ءتورتىنشى قازان كۇنى مۇقاڭ بىزگە كەلدى. استىندا – «زيم» ماشينا… (ال ەرتەڭىنە, 5 وكتيابر كۇنى ماقتا تاپسىرۋ جوسپارى ورىندالىپ, ونى قۋانىشتى قوناقتىڭ قۇتتى قادامىنا جورىعانىمىز ەسىمدە). قاسىندا «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى ءادىلباي وماروۆ, اقىن ومارباي مالقاروۆ, ءتىلشى جاقىپبەك قۇلباەۆ, تاعى بىرقاتار كىسىلەر بار. كەڭسەدە كۇتىپ الدىق. باستىق تا, ورىنباسار دا اۋىلدا جوق ەدى. سىيلى قوناقتارعا ارنالعان مەيمانحانامىز بار ەدى. بىراق, مەن ۇيگە شاقىردىم.
– بۇل جەردىڭ بۇرىنعى اتى قانداي؟- دەپ سۇرادى مۇقاڭ.
– قاروي. مالعا – جايلى, جەرى – قۇنارلى, اتا-بابامىزدىڭ مەكەنى عوي. وسى اتىراپتاعى ەڭ جوعارى ءونىمدى دە وسى جەر بەرەدى,- دەپ جاۋاپ قايتاردىم. ول باسىن يزەدى.
ۇيگە كەلدىك. ەسىك الدىندا 5-6 قوزى جايىلىپ ءجۇر ەدى. الدىنا ايداپ كەلىپ, تاڭداۋ رۇقساتىن سۇرادىم.
– مىنا قارا قوزىنى سوي,- دەدى. كىرىستىم. اۋاتكوم, وبكوم, اۋپارتكوم قىزمەتكەرلەرى ەگەمقۇل تاسانباەۆ, دەربىس ءالجانوۆ, وبكومنىڭ يدەولوگيا حاتشىسى قارجاۋ جارقىنبەكوۆ, كيروۆ اۋدانى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ەرمات وماروۆ, يىرجارداعى ترەست باسقارۋشىسى مۇستاحىم ىقسانوۆ, سول كەزدە ماقتادا جۇرگەن وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى دا كەلدى. جاسىرىن ەشتەڭەسى جوق, لاۋازىمدى كىسىلەر مۇقاڭنىڭ مەنىڭ كىشكەنتاي ۇيىمە تۇسكەنىنە قوڭىلتاقسىدى. مەن مۇلدەم جاس ەدىم, جيىرما جەتىدە بولاتىنمىن. سونى سەزگەن سوڭ:
– «ءسىزدىڭ كەلگەن-كەتكەنىڭىزدى مايىن تامىزا اڭگىمەلەپ, ەلگە ايتاتىن ءبىز بولامىز» دەپ ءۋاج ايتتى مىنا تۇتقاباي. مەن سوعان كوندىم,- دەپ جاتىر مۇقاڭ. ارينە,
اتاقتى جازۋشىنىڭ بۇل ساپارىنداعى ءار ساعاتى ولشەۋلى ەدى. سوندىقتان, باسشى-قوسشى ازاماتتار ۇيدە وتىرىپ, مۇقاڭمەن اقىلداسىپ, كەزدەسۋ, ءىسساپار باعدارلاماسىن جاسادى. ەرتەڭىنە كيروۆ اۋدانىنا, ودان ماقتاارالعا, دزەرجينسكي بولىمشەسىنە, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ن.ەسەنتاەۆقا باراتىن بولىپ كەلىستى.
شاي ۇستىندە مۇقاڭ ولكە تاريحىنا وتە قاتتى قىزىعىپ, سۇراستىرا, ءبىلىپ وتىردى. گاگارين قالاسى ول كەزدە جوق, اۋدان ورتالىعى اۋىزەكى «رايتسەنتر» اتالاتىن. قازاقستانعا قاراۋشى ەدى. بۇرىنعى اتى – ەرجار (دۇرىسى – ءيىرجار, قۇجاتتاردا قاتە جازىلعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. 1928 جىلى كولحوزداستىرۋ قاعازدارىندا كەزدەسەدى).
ەرجار اتىن مۇستاحىم ءبىلالۇلى ىقسانوۆتان (كەيىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى) سۇرادى.
– جەر اتى الابوتەن ەكەن, قازاقتىڭ قويعان اتى ما ءوزى؟ الدە ءيىرجار ما ەكەن؟- دەگەنىندە ىقسانوۆ:
– رايتسەنتر دەپ ءجۇرمىز عوي,- دەپ ساسقالاقتاي جاۋاپ بەردى.
– نەگە «رايتسەنتر»؟ جەردىڭ ءوز اتىن قويۋ كەرەك. جەردىڭ اتى بولۋ كەرەك قوي. مىنا تۇتقاباي اۋىلىنىڭ ەسكى اتىن قاروي دەپ ايتىپ وتىر…
بەتپاقدالادا, مىرزاشولدە ءىرى قۇرىلىستار جۇرگىزگەن ترەستىڭ تۇڭعىش باسقارۋشىسى ىقسانوۆتان ەرجار تۋرالى سۇراي وتىرىپ, مۇقاڭنىڭ ايتقان ءبىر پارا اڭگىمەسى مىناداي:
– ەرجار دەپ ءوز اتىن قويماي, گولودنايا ستەپ دەگەن دۇرىس ەمەس. اش دالا ەمەس قوي بۇل. ءمىرزاشول عوي, اش ءشول ەمەس. مىرزا. ەلدى تويعىزاتىن ءشول عوي. «جەر جاڭبىرمەن كوگەرەدى, ەل العىسپەن كوگەرەدى» دەگەن. مۇنى مىرزانىڭ دالاسى دەپ قويۋ كەرەك ەدى. قازاقتا ءتىل بايلىعى كوپ. ورىستار «پريسۆويت» ەتىپ وزگەرتىپ ءجۇر. ءبىر كۇنى فرانتسيادا پروگۋلكادا جۇرسەم, عاجاپ مۋزىكا ەستىدىم. اينىماعان قازاقشا. ءسويتىپ, تىڭداپ, انىقتاي كەلە فرانتسۋزدار ءبىزدىڭ مۋزىكانى وزدەرىنە پريسۆويت ەتىپ العانىن اڭعاردىم (ايتپاقشى, ءمىرزاشول اۋدانىنىڭ ورتالىعى كەيىن ەرجار ەمەس گاگارين قالاسى بولىپ اتالدى. بىراق «يرجارسوۆحوزستروي» ترەسى ءالى بار. سولاي اتالادى).
– وتكەندى ەسكە الا وتىرىپ ويلايمىن,- دەيدى تۇتقاباي, – قوناق كۇتۋ قامىمەن ءجۇرىپ, اسا تاعىلىمدى دا قىزىقتى, تاڭسىق اڭگىمەلەردى, مۇقاڭ لەبىزىن ءبىر قۇلاعىمەن تىڭداعانىما, سونداي ۇلى ادامنىڭ ەڭ تۇڭعىش جانە سوڭعى ساپارى ەكەنىن استە ۇعىنباعانىما وكىنەمىن. كىم ويلاپتى؟! تاعى ءبىر وكىنىشتىسى, «جەتىساي» گازەتىندە ءمۇسىلىم ايداربەكوۆتىڭ رەداكتور كەزىندە, 1965-66 جىلدارى مۇقاڭنىڭ بۇل ساپارى تۋرالى قىسقا ماقالا جاريالانعانى بولماسا, ول كەزدەگى مۇقاڭ توگىلتىپ ايتقان اعىل-تەگىل, الۋان سىرلى, قاتپار-قاتپار اڭگىمەلەردى جازىپ العان ەشكىم بولمادى. وكىنىشتى-اق! (سول كەزدەگى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاقىپبەك قۇلباەۆ «كىتاپ جازىپ ءجۇرمىن» دەۋشى ەدى. بۇل پىكىردى ول كىسىنىڭ جۇبايى, كوپ جىلدار پارتيا, سوۆەت قىزمەتىندە بولعان ساميعا اۋباكىروۆا اپاي دا قۇپتايدى. بىراق, جاقاڭ كوپ ويىن جۇزەگە اسىرا الماي, دۇنيەدەن ءوتتى).
ءبىز جەردە كورپە ۇستىندە وتىرىپ, تاماق ىشتىك. تۇنگى تورتتەر شاماسىندا تارادىق. مۇقاڭ قيسايماي وتىردى. باسقالار قيسايدى. سۇيەگىنە بەرگەن سىپا ادام ەكەن. قاراپايىم ءۇي كيىمدەرىمەن وتىردى. كەلىنشەگىم ايسۇلۋ كيىمدەرىن جۋىپ, تازالاپ, ۇتىكتەپ, ەرتەڭگى ساپارىنا دايىنداپ بەردى.
– تۇندە جەگەن قوي كارى مە, ەتى قاتتى ما؟ بىلمەدىم,- دەپ «ءىىى ينتەرنوتسيونال» كولحوزىندا بولعان كەشەگى كۇنىن ەسكە الىپ, ءبىزدىڭ پىسىرگەن جۇمساق ەتكە ريزالىعىن بىلدىرە كۇلىمسىرەپ وتىرىپ ەدى, جارىقتىق.
مۇقاڭ ءومىرىنىڭ وتكەن جىلدارىن دا كوپ ەسكە الىپ وتىردى.
– موسكۆادا مەيمانحانادا تۇرىپ, ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرىپ, قازاقستاننان ءبىر جىل قول ءۇزىپ قالدىم, – دەپ باسىن شالقايتا, ماڭدايى جارقىراي, كوزىن جۇما ويلانىپ بارىپ: – قازاقستان قۋىپ جىبەردى دەسە دە بولادى. ونىڭ الدىن-الا قۋاتىنىن ءبىلىپ, قاشىپ كەتتىك دەسە دە بولادى,- دەپ ەدى ءبىر سوزىندە.
اڭگىمە اۋانى ءار تاقىرىپقا ويىسا وتىرىپ, «وڭتۇستىك قازاقستان» جۋرناليستەرىنە دە تىرەلدى. و.مالقاروۆ پەن ءا.وماروۆقا قاراپ:
– سەندەر جۋرناليست ەسەبىنەن نان جەيسىڭدەر. بىراق, جۋرناليست جۇمىسىن ىستەمەيسىڭدەر. جۋرناليست بولا تۇرا, وبكوم ۋاكىلىمىن دەپ قورقىتاسىڭدار. ماقتا باسىنان قايتپاي, ۋاكىلسىنبەي, زەرتتەي جازىپ, ايلىق الىپ جۇرگەن جۇمىستارىڭدى قوسا قابات تىندىرىپ كەتكەندەرىڭ ءجون, – دەدى. باسقالار كەلىسىپ تە, كەلىسپەي دە جاتتى. «ءوزى ءبىر مويىنداۋ, ءوز ايتقانى بولماسا كونە قويمايتىن تۋراشىل ادام ەكەن عوي» دەپ ويلادىم. جاستىق اڭعالدىقپەن سولاي كورىندى مە, كىم ءبىلسىن؟! جالپى, مۇقاڭ سوزاقتا «مەن وڭتۇستىكتىڭ وسى ءبىر جاعىن كوپ بىلمەگەنىمە وكىنىپ ءجۇرمىن» دەپ ايتىپتى دەگەندى سول وتىرىستا ەستىگەنمىن. اڭگىمە سيپاتىنان ولكە جايىن نەعۇرلىم كوبىرەك بىلۋگە ىنتاسى قاتتى اڭعارىلدى. دەگەنمەن, ۋاقىت – قىسقا. ءتۇن ورتاسى جاقىندادى.
كۇز كەپ قالدى. دالادا سامالداپ, تاماقتان كەيىن قىدىرىستاپ ءارلى-بەرلى جۇرگەن سوڭ, ۇيگە كىردىك. بوساعادا كۇمىسى بار قايىسقان ءىلۋلى تۇراتىن. سوعان وتە قىزىعىپ, ۇستاپ كوردى. بەتىندە ايناسى بار سارى شكاف تا تۇرعان, ءالى بار. ۇيلەنگەنىمىزگە ءبىر-ەكى جىل بولعاندىقتان, ايسۇلۋدىڭ جۇكتەرىنىڭ دە قىرى بۇزىلماعان-دى. جۇك ەكى قاتار ەدى.
– كەلىننەن كەلگەن جۇك پە؟- دەپ سۇرادى.
– ءيا.
مەنەن دە, شۇلەن تارقاتقان ورازكەلدىنىڭ قىزى ايسۇلۋدان دا ءار بۇيىمنىڭ اتىن سۇراپ, بلوكنوتىنا جازىپ وتىردى. قاتە ايتساق, ونىڭ قازاقشا اتى بىلاي عوي دەپ تۇزەتىپ, كەڭەس بەرە اڭگىمەلەستى, قىزىقتىرا باياندادى.
ايسۇلۋ ايتادى:
– مۇقاڭ جۇكتىڭ ورنەگىنە كوز جۇگىرتە بايىپپەن قاراپ, سۇراق بەرە باستادى. جاستىققا سالعان بەلگىلەردى «تىرناقاتار», «قايشىقۇراق» دەپ ايتا باستادىم. ول كىسى تۇزەتىپ تۇردى. اق جامىلعىداعى بەلگىلەردى دە سۇراپ جازىپ الدى. جۇكاياق ويۋلارىنا ءۇڭىلدى, ۇستاپ كوردى. بۇل بۇيىمداردى ءوزىمىز ءۇشىن قىمبات بولعان سوڭ جانە مۇقاڭنىڭ قولى تيگەن دەپ ءالى ساقتاپ ءجۇرمىز (تۇتقاباي مەن ايسۇلۋ كەلەسى كەڭ بولمەگە ەرتىپ بارىپ, قازىرگى گارنيتۋرلار اراسىنان مۋزەي مۇلكىندەي بولىپ تۇرعان جۇبايلىق ومىرلەرىنىڭ العاشقى ساتىندەگى مۇلىكتەرىن اياۋلى ساعىنىشپەن سيپالاي ۇستاپ كورسەتتى).
– پەرزەنتتەرىڭ بار ما؟- دەپ سۇراعان-دى مۇقاڭ. قارا قىزىمدى كورسەتتىم.
– ۇلعا ۇقسايدى ەكەن,- دەپ جىميدى. – مۇنداي دا ۇقساستىق بولادى ەكەن- اۋ.
– ۇل تۋسا, اتىن مۇحتار قويامىز, – دەپ وزىمىزشە كەيىن ءبىر توقتامعا كەلگەنبىز. ءاليما, كاميلا, سۇلۋشاش, باقىتجان, گۇلفيزا بولدى, اينالايىندار. سول ۇلى كىسىلەردىڭ شاراپاتى شىعار… شۇكىر… قازىر بالالار ءوسىپ كەلەدى. ءبارى وقىدى, – دەپ ايسۇلۋ اڭگىمەسىن قورىتتى.
…ەرتەڭىنە توعاي كۇزەتشىسى, قۇلشىعاش پارمانقۇل دەگەن اعايىنىمىز بالاسىن اتقا مىنگىزىپ, سىرداريادان ۇستاعان ءداۋ بالىقتى سۇيرەتىپ جىبەرىپتى. ءسويتىپ, داريانىڭ ءداۋ بالىعى مۇقاڭا بۇيىرىپتى.
تاڭەرتەڭ جايىلا كوسىلىپ, اڭگىمە باستاپ ەدى, «اسسالاۋماعالەيكۇم» كوبەيىپ كەتىپ, ۇزىلە بەردى. ءۇيدىڭ ىقىلاسى ما, دەمالعىسى كەلدى مە, جارىقتىق, تۇستەنەتىن كيروۆ اۋدانىن دا ۇمىتقان سىڭايلى. ولاردا دا ەل كۇتىپ, قايتا-قايتا حابار الىپ, تىزالاقتاپ ءجۇردى.
ەرتەڭىنە اتتاناردا, ماشيناعا مىنەردە:
– راحمەت, شىراعىم. كىتاپتىڭ ىشىندە جۇرەدى اتىڭ. ايسۇلۋ, ايسۇلۋ, ايسۇلۋ, – دەپ ءۇش رەت قايتالادى. ول كەزدە ءۇي جانىندا قۇدىق جوق. سۋدى الىس ارىقتان ءيىن اعاشپەن تاسىپ, تاماق بەرىپ ەدى ايسۇلۋ. سونى دا سەزدى, كوردى.
– ءبىر ساتكە تىزەڭنەن تىك تۇرىپ, قىزمەت ەتتىڭ, وركەنىڭ ءوسسىن!- دەپ باتاسىن بەردى.
تۇتقاباي ايتادى:
– كەتەرىندە ماعان زاپيسكا بەرگەن-ءدى. ماشيناعا مىنەردە مول دەنەسىمەن بۇرىلا تۇرىپ:
– جەڭگەڭ ۆالەنتينانى مەن ءباليحا دەيمىن, – دەپ ءبىر كۇلىپ الدى دا – «ءباليحا! وڭتۇستىكتەن ءبىر جاقسى دوس-ءىنى تاپتىم. اتى – تۇتقاباي. مەن بولايىن-بولمايىن, سىيلى قوناعىڭداي قابىل ال» دەپ جازدى دا, الماتىعا, ۇيىنە شاقىردى.
(قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى عىلىم ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان تەمىربەكوۆ ول كەزدە شىمكەنتتەگى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتا پارتورگ ەدى, كەيىن مادەنيەت ينستيتۋتىنا رەكتور بولدى. «مۇقاڭنىڭ قىزى مۋزەيدە, ديرەكتور. زاپيسكانى الىپ بارىڭىز. «وسكەن وركەندى» تابىڭىز» دەپ وسى زاپيسكانى قانشا سۇرادى. تاپپادىم).
…كولحوزدا مۇقاڭنىڭ ءبىر كۇن بولۋى ەستە قالارلىق, ماعان اسەر ەتكەن ءبىر اڭگىمەنى تۋدىردى. مۇقاڭنان سوڭ كوپ ۇزاماي «زارياعا» باۋىرجان مومىشۇلى كەلىپتى. «مۇقاڭ قونعان ۇيگە قونامىن» دەپتى. كولحوزدا ۇلتى كارىس ل.كان دەگەن باستىق بار ەدى, كلۋب ۇلگىلى, ءساندى, وزىق بولاتىن. سوندا باۋكەڭ لەكتسيا وقىعان. سوسىن مەنى ىزدەپتى, تاپپاعان. جەردە قىربىق قار بار, مال شارۋاشىلىعى, جۇمىسى باستان اسىپ جاتقان. ءبىزدى, كەڭسە قىزمەتكەرلەرىن, مالشىلارعا كومەككە جىبەرگەن-ءدى.
جەتىسايدىڭ اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان شاعى. ون ءبىر سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى بىزدەن شىققان. كوپ وتپەي وبلىسقا جينالىسقا ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ باستىعى, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ل.كانمەن بىرگە باردىق. اۋپارتكوم حاتشىسى ەگەمقۇل تاسانباەۆ مەنى كورە سالا:
– باۋكەڭ سەنى ابدەن ىزدەدى, – دەدى. – قازىر سارىاعاشتا دەمالىپ جاتىر. اۋىلىڭا قونباي, سەنى تاپپاعان سوڭ, وسىندا ءبىر-اق تارتىپتى.
باۋكەڭدى سارىاعاشقا ىزدەپ باردىق. قوناقجايلىق كورسەتتىك. قۇرمەتكە ريزا بولدى.
– مۇقاڭ قوناتىن جەر تاپپاي, قونعان جوق. وسى بالانىڭ پەيىلىنە كەلگەن عوي, – دەدى باۋكەڭ قارا مۇرتىن سيپاپ. ماقتارالدىڭ اۋارتكوم پرەدسەداتەلى, كەيىن ءمىرزاشول اۋپارتكومىنىڭ حاتشىسى بولىپ, كوپ جىل ىستەگەن ساتاي كەرىموۆ ەكەۋمىز باۋكەڭە دە بارىپ تانىسىپ, اڭگىمەسىن تىڭداپ, دامدەس بولىپ ەك… بۇل ەندى ەكىنشى اڭگىمە عوي.
مۇحتار اعامەن وتكىزگەن ءبىر كۇننىڭ سىرى وسىنداي.
* * *
مۇقاڭنىڭ وڭتۇستىككە ساپارىندا سەرىك بولعان, دامدەس, سىرلاس بولعان ازاماتتاردىڭ بىرقاتارى قازىر دۇنيەدە جوق. ولاردىڭ تۇيگەن وي, ايتپاعان پىكىرلەرى وزدەرىمەن بىرگە كەتتى. بىراق, قازىر دەربەس زەينەتكەر, شىمكەنتتە تۇراتىن قارجاۋ جارقىنبەكوۆ, ەگەمقۇل تاسانباەۆ, جەتىساي قالاسىنداعى دەربىسالى ءالجانوۆ سىندى اقساقالداردىڭ مۇقاڭ تۋرالى ايتار اڭگىمەسى, ول كىسىدەن العان تاعلىم-ونەگەسى مول بولۋعا ءتيىستى. ءبىز سونىڭ بىرىنە ءسوز بەرەلىك.
ەكىنشى بايانداۋشى – دەربىسالى قالدىبايۇلى ءالجانوۆ (رەسەيدەگى امان تولەەۆتىڭ اعاسى):
– مەن ول كەزدە يليچەۆكادا اۋاتكوم توراعاسى ەدىم. اۋدان ورتالىعىن يليچ پوسەلكەسىنەن جەتىسايعا كوشىرگەن 1959 جىلدىڭ ماۋسىم ايى ەدى. سول كەزدە م.اۋەزوۆتىڭ العاباس, تۇركىستان, سوزاقتا بولىپ كەلە جاتقانىنان حابارىمىز بار.
… م.اۋەزوۆ كىتابىندا ماكاروۆتى كارپوۆ دەپ جازعان. 1959 جىلى ۆيكتور يۆانوۆيچ ماكاروۆ وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولاتىن. وتە جاقسى ادام ەدى. اۋەزوۆتىڭ وڭتۇستىككە ساپارىندا قارسى الىپ, شىعارىپ سالىپ, قاسىندا ءجۇرىپ, جاناشىر بولعان, تۇسىنىگى مول ادام. وبكومنان حابار تيگەن سوڭ قارسى العانىمىزدا, اۋداندىق سۋ شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ («كازكيريسپۋر») كەڭسەسى قاسىنداعى كىشكەنتاي مەيمانحاناعا توقتاعان ۇلى جازۋشىنىڭ جارقىن كەلبەتى ءالى كوز الدىمدا. «جالپى حالىق جاعدايىن ءبىلىپ, كىتاپ جازباقپىن» دەگەنى دە ەسىمدە. قوناقتا وتىرعاندا ودان بىرەر جىل بۇرىن افريكادا بولعانى جايىندا, ونداعى باداۋيلەر ەلى تۋرالى ايتىپ وتىردى.
– قازاقتا سىيلى قوناعىنا باس قويادى. مەن كوپ جەردە بولدىم. باس قويۋ دۇنيەدە ەكى جەردە عانا بار. بىزدە جانە افريكادا, باداۋيلەردە. ولار قوناقتىڭ ارقايسىنا ءبىر باس قويادى ەكەن. سونداي-اق, بۇل ادەت ءبىزدىڭ قازاقتا قالىپتى. ەسكىرىپ بارا جاتقان ادەت-ءداستۇر عوي. باسقا ەشبىر ەلدە جوقتىعى مەنى قىزىقتىرادى. دج.نەرۋ 1956 جىلى الماتىعا قىدىرىپ كەلدى. قوناقاسى كەزىندە الدىنا باس قويىلدى. سوندا شوشىپ, ءۇرپيىپ قالعان-دى. بۇل – باس قويۋ ءداستۇرىنىڭ ولاردا جوقتىعىنان, – دەپ ءارلى-بەرلى دۇنيە سىرلارىنان حاباردار ەتىپ, ءبىزدى ىنتىقتىرىپ وتىردى. اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەگەمقۇل تاسانباەۆ ەكەۋمىز الىپ جۇردىك. «زاريا كوممۋنيزما» كولحوزىنىڭ اتاعى دارداي بولاتىن. باستىعى كان لەۆ يۆانوۆيچ – تالدىقورعاننىڭ ۇشتوبەسىنەن ءشولدى يگەرۋگە كەلگەن ىسكەر ادام ەدى. پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى – تۇتقاباي تۇرسىنباەۆ. سونىڭ ۇيىندە شاي ىشتىك, تاماق جەدىك. كۇن ىستىق. قاراپايىم, قازاقشا كورپە سالىپ, ۇستەلسىز وتىردىق.
م.اۋەزوۆ ءمىرزاشول دالاسىنىڭ يگەرىلۋى, وندا قانداي وزگەرىستەر بولىپ جاتقانىن سۋرەتتەمەك ەكەن. كولحوزدى نەعۇرلىم كوپ ارالاپ, ادامدارمەن نەعۇرلىم كوپ سويلەسۋ ول كىسى ءۇشىن ۇلكەن مازمۇندى ماعلۇماتتار بەرەتىنىن ۇقتىق. قويىن داپتەرىنە ارنارسەلەر ءتۇرتىپ الا ءجۇردى. «ءىىى ينتەرناتسيونال» كولحوزىنىڭ باستىعى لي فيليپپ يۆانوۆيچ پەن اباي اتىنداعى كولحوز باستىعى ءابىلاش نارباەۆپەن (1957 جىلى اقپان, ناۋرىز ايلارىندا ءۇش-ءتورت كولحوزدان سوۆحوز ۇيىمداسقاندا, سونىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى بولعان نارباەۆ) اڭگىمەلەرى وچەركىندە اڭعارىلادى.
مۇحتار اۋەزوۆ ۇكىمەتتىڭ حالىققا جاساعان قامقورلىعى ارقاسىندا بۇرىن قۋراپ جاتقان ءمىرزاشول دالاسىندا كولحوزدار ورناعانىن كوزىمەن كوردى, كوڭىلى سەندى. جاعالاي جايعاسقان, جاڭا قۇرىلعان جدانوۆ, اباي, تەلمان, «كراسنىي لۋچ», «پۋت ك كوممۋنيزمۋ», «ءىىى ينتەرناتسيونال», «زاريا كوممۋنيزما», جەتىساي متس- ءى (ديرەكتورى تەمىرحان دويراشەۆ, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى) سياقتى شارۋاشىلىقتاردى ارالادى, ولارداعى ەڭبەك ادامدارىنىڭ ەرەن ەرلىكتەرى تۋرالى ەستىدى.
– وسىنىڭ ءبارى ۇكىمەت تاپسىرۋى بويىنشا گۇلدەندى, جۇزەگە استى. جەتىساي – ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولاتىن ەڭبەكتىڭ جەمىسىندەي ەكەن, – دەدى.
تۇتقابايدىڭ ۇيىندە مارقا قوزى سويىلدى. تاباق كەلدى. باس قويۋ سالتى تۋرالى, افريكاعا بايلانىستى اڭگىمەنى وسى تۇستا كەڭىنەن ايتىپ باياندادى. وتە كوڭىلدى وتىردى. اڭگىمەنى ەل تۇرمىسىنا اۋدارا بەردى.
– ەل جاعدايى جاقسى ەكەن. ماقتا تابىستارىنا, جەمىس-جيدەككە, ءوسىپ جاتقان, وسكەن پوسەلكەلەرگە قۋانىشتىمىن. وسى وڭتۇستىكتىڭ بىرقاتار جەرىن ارالاپ كەلدىم. ماقساتىم – قالام ءىزىن قالدىرماقپىن. شىنىندا, شولدەگى اعاشقا, جەمىس-جيدەككە, گۇلدەرگە, قۇلپىرعان قۇلا دالاعا قاراپ, بالاشا قاتتى قۋاندىم. بارلىق جەر اسفالت, جوسپارلى سالىنعان ۇيلەر, سونشالىقتى جاراسىمدى. حالىقتىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ۇلگىسىندەي, – دەدى.
قازىرگى گاگارين قالاسى (بۇگىندە وزبەكستاندا) ول كەزدە وسى اۋدانعا قارايتىن. بۇرىنعى اتى ەرجار ەدى. ەرجار دەپ بەكىتىپ قويعان – مەن. سەلسوۆەت, پوسسوۆەت اشىلىپ, اۋاتكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ءا.سارداروۆ ونىڭ اتىن «لەنين» دەپ اكەلدى. بىراق, باسقا جەردە كوسەم اتىنداعى مەكەمە, سوۆحوز, سوۆەتتەر كوپ ەدى.
– ءبىر اۋداندا ەكى اتتاس پوسسوۆەت بولمايدى. بۇرىنعى ەسكى, قازاقشا اتى بار ما؟ سونى تاۋىپ اكەل, سونى قويامىز, – دەدىم. ونىڭ سەبەبى, لەنين بابامىزدىڭ تىلەگى بويىنشا, ەسكى, كونە قازاق جەرى گۇلدەندى. لەنين بابانىڭ كوڭىل ءبولۋىنىڭ ارقاسىندا اتا-بابا ارمانداپ جۇرگەن ويىنا جەتتىك. ماقساتى ورىندالدى. سونداي كەزدە ۇيىمداسىپ وتىرعان پوسەلكەگە قازاق اتى بەرىلىپ, جاڭارعان پوسەلكە بولعانى دۇرىس. ءا.سارداروۆ ەرجار دەپ كەلگەن-ءدى. ول دا سۇراستىرعان, جازىپ العان عوي. (سويتسەك, شىن اتى, دۇرىس اتالۋى ءيىرجار ەكەن…)
ارعى شەكاراسى – قازىرگى وزبەكستانعا قاراستى دوستىق اۋدانى. وزبەكستان مەن قازاقستان شەكاراسى دوستىق دەپ قويىلعان-دى. ەرجار پوسەلكەسى, پوسسوۆەتى پاحتاكور, اقالتىن (بۇرىنعى №17 سوۆحوز), ارناساي, وكتيابر, دوستىق – ءبارىن قامتيتىن. ال سول تۇستاعى بورىتەسكەن, ءبوتي – «شىمقورعان» قاراكول سوۆحوزىنىڭ جايىلىم جەرلەرى ەدى. وسىلاردى بايانداپ, ايتىپ بەردىم.
تىڭداپ وتىردى. جازىپ الدى كەرەك جەرىن.
مىنە, وسىلايشا ۇلى جازۋشىمەن از كۇن دامدەس بولۋدىڭ رەتى كەلگەن ەدى…
* * *
ادام ۇمىتپەن ءومىر سۇرەدى, وكىنىشپەن ولەدى. ۇمىتتەنەتىنى – از تىرلىكتە كوپ جاقسىلىق جاساپ ۇلگەرۋ ءۇشىن جۇرەگىن ارمانعا تولتىرادى; وكىنەتىنى – عۇمىر قىسقا بولىپ, تالاي ارمان جۇزەگە اسپاي, ۋاقىت جەتپەي… ءبارى اۋرەشىلىكپەن اياقتالادى. ەگەر ءومىر ەكى رەت بەرىلسە, اۋەزوۆ «اباي جولىن» باسقاشا جازار ەدى, سۇلتانماحمۇت بار شىعارماسىن قايتا ءبىر رەت جوندەپ شىعۋعا تاڭىردەن ءۇش كۇن ءومىر سۇراماس ەدى, نەكراسوۆ پەن گوگول ناشار جازىلعان دەپ شىققان كىتاپتارىن جىرتىپ, جارىق كورمەگەن قولجازباسىن جويماس ەدى, قايتا جازار ەدى.
اتتەڭ… ءومىر – قىسقا. «ءتوزىم دەگەن جاقسى قاسيەت, بىراق, ۇزاق توزۋگە ءومىر قىسقا» دەگەن دە سول ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ. مەنىڭشە, قالامگەردىڭ ءومىرى دەگەنىمىز بىتپەگەن كىتاپتىڭ جىرتىق پاراقتارى عانا. «جاقسى كىتابىم – ءالى جازباعان كىتابىم» دەپ ءۇمىت قۇشاعىندا جۇرەمىز. ايتپەسە, «مەن وڭتۇستىكتىڭ وسى ءبىر جاعىن كوپ بىلمەگەنىمە وكىنىپ ءجۇرمىن…» دەپ, مۇحتار اۋەزوۆ 1959 جىلى 4 قازاندا بلوكنوتىنا جازباس ەدى.
قولىڭىزداعى ەستەلىك مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ سىنىقتارى, ءۇمىتىمنىڭ ۇشقىندارى, عۇمىر جەتپەس ارماندارىمنىڭ تۇنىقتارى… «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى جوق», «تەسىك مونشاق جەردە قالماس», جاس جۋرناليستەرگە, ىزدەنگىش جاستارعا تۇرتكى بولار وي ۇشقىندارىم قاجەتكە جارار دەپ ۇمىتتەنەمىن. كەرەك ەتكەن – الار, كەرەكسىز دەگەن – تاستار.
«كوپ بىلەمىن دەمە, كوپتەن ارتىق بىلمەيسىڭ». راس ءسوز. كونە كىتاپتارعا كوز سالساق, كونەرمەيتىن ءسوز تابامىز. اتتىڭ جالى, تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەن اتالارىمنىڭ جازۋعا ۋاقىتى بولماپتى. سوندىقتان, رادلوۆ, شوقان, ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ, جۇسىپبەك شايحيسلامۇلى, مۇرسەيىت, الكەي مارعۇلان, ءسابيت مۇقانوۆ, اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ سىندى اسىل جۇرەكتى ازاماتتاردىڭ حالىقتىڭ شاشىلعان قازىناسىن جيناۋدا, جۇرتشىلىققا قايتا جەتكىزۋدە اتقارعان قىرۋار بەينەتى الدىندا باسىمدى يەمىن.
باسقادان باعاسى ارتىق وسى جانكەشتى ادامداردىڭ ۇلگىسى مەن جولىن قۋىپ, ءوز اۋىلىم, ەلىم, جەرىم – مىرزاشولگە تابانى تيگەن جاقسىلاردىڭ ءبىرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دەرەكتى عۇمىرناماسىن ۇسىندىم. سىيتاباقتان ءدام تاتىپ, كەرەگىن الارسىز, قاجەتسىزىن تاستارسىز, قاتەسىن كەشىرەرسىز. كوپتەن ارتىق بىلمەيتىنىم – اقيقات.
تەك, شۆەيتسارياعا الماستىرماس مەنىڭ ءمىرزاشولىمنىڭ اتى ءشول بولسا دا, زاتى ءشول ەمەس ەكەنىن, حالىقتىڭ ونەر قازىناسى جينالۋسىز شاشىلىپ جاتقانىن, بۇگىن بىرەۋ كەرەك قىلماسا دا, ەرتەڭگى ۇرپاق ىزدەيتىنىن سەزىپ, وسى دەرەكتەردى ۇسىنىپ وتىرعانىمدى تۇسىنسەڭىزدەر بولعانى!
قالامگەرگە ەشكىم كومەكتەسە المايدى, جازۋ مايدانىندا ول جالعىز, قۇدايدىڭ جالعىزدىعى سياقتى… ماسكەۋدە, اۋرۋحانادا, وپەراتسيا ستولىندا ءبىر ءوزى جاتقان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جالعىزدىعى سياقتى.
مىلتىقباي ەرىمبەتوۆ
