ءنول – تارازى ءۇشىن قاجەت. ەگەر نولدىك ولشەم بولماسا, تارازى دەگەن تۇسىنىك تە بولماس ەدى. سوندىقتان, الەمنىڭ نولدىك بولمىسى, بار ماسەلەنىڭ ءتۇپ-قازىعى. تارازى دەگەن ۇعىم تەپە-تەڭدىكتى قاجەت ەتەدى, ول – ادىلدىكتىڭ سيمۆولى. سوندا ءنول ادىلەتتىلىكتىڭ ولشەمى بولىپ وتىر. تارازىعا قاتىستى ايتساق, نولگە كەلۋ – ماسسانىڭ جويىلعانى ەمەس, ونىڭ تەپە-تەڭدىك كۇيىندە رەتتەلۋى. ءنولدىڭ ەكى جاعىندا ماسسا بار, ءبىرى – (شارتتى تۇردە ايتساق) پليۋس, ءبىرى – مينۋس, ياعني نولدەن باستاپ پليۋس ساندار كەتەدى جانە كەرى مينۋس سانداردى ساناي باستاۋعا بولادى. عىلىمدا ەتنوتسەنتريزم دەگەن تۇسىنىك بار, ونىڭ ءمانىسى دۇنيە ولشەمى نەمەسە ونىڭ ورتاسى مەن نەمەسە بىزدەر. ادەتتە, ءجيى ايتىپ جۇرگەن ەگويزم – مەنمەنشىلدىكتە وسى ءوزىن نولگە تەڭەستىرۋدەن شىققان. تۇرمىستا ءنول دەگەندە ءمانسىز دەپ قابىلداۋ ەتەك العان, ادامدار جەك كورىپ قالعان ادامعا سەن ءنولسىڭ دەپ جاتادى, ونىسى – ءنول تابيعاتىن تەرىس تۇسىنۋدەن شىققان بۇقارالىق سانا ناتيجەسى. شىندىعىندا, ءوزىن نولگە تەڭدەستىرۋ الەمنىڭ ولشەمى ءوزىم دەگەن فيلوسوفياعا باستاماق.
الەمنىڭ تەپە-تەڭدىگىن عىلىمدا تاعى ءبىر ۇعىم بىلدىرەدى, ول – گارمونيا. بۇل – ۇيلەسىمدىك فيلوسوفياسىنا قاتىستى قولدانىلاتىن, سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان سانا ولشەمى. گارمونيا – شارتتى ۇعىم, ادەتتە وعان قارسى ەتىپ حاوستى قولدانىپ جاتادى, ول اقيقات ەمەس, ونتولوگيالىق مازمۇندا الەمنىڭ ءوز گارمونياسى بار, ءبىزدىڭ حاوس دەپ جۇرگەنىمىز – ءالى سانا, ءبىلىم, عىلىم ارقىلى سەزىپ, ءبىلىپ, تانىپ جەتپەگەن الەم گارمونياسى. وسىنداي جاعدايدا ءنولدىڭ قىزمەتى قالاي انىقتالماق؟! قالايشا تەپە-تەڭدىكتەر ساقتالماق؟ تەپە-تەڭدىك دەگەنىمىز – زاتتىڭ وزىمەن-ءوزى بولۋى, ياعني نولدىك قالپىنا كەلۋى. بۇل قالىپ ۇنەمى بۇزىلىپ وتىرادى, ونىڭ سەبەبى الەمدىك كەڭىستىكتەگى ماڭگىلىك قوزعالىس ءاربىر جاڭا قوزعالىس زاتتىڭ نولدىك قالپىن ءارى بۇزادى, ءارى ونى جاڭا نولدىك قالپىنا جەتكىزەدى. ولاي بولسا, زاتتىڭ نولدىك قالپى – ماڭگىلىك قوزعالىستىڭ ءبىر ءساتى جانە شارتتى تۇردەگى كورىنىسى. بىزگە اسا قاجەتتى ءىس, زاتتىڭ وسى نولدىك قالپىن ءبىلۋ, سەبەبى ادامدار ءومىرى زاتتىڭ نولدىك (شارتتى قالپىنا) قالپىنا تىكەلەي بايلانىستى. نولدىك قالىپتىڭ دا ءوزىنىڭ ىشكى ولشەمى, ءوزىنىڭ ءار ساتتەگى نولدىك جايلارى بار, مىسال ءۇشىن ادام عۇمىرىن الايىن. ادامنىڭ تىرشىلىك جاساپ, عۇمىر ءسۇرۋى ونىڭ نولدىك, ياعني وزىمەن-ءوزى بولىپ كورىنەتىن ءساتى, بىراق ادام جاس مولشەرىنە بايلانىستى, ءوزىنىڭ نولدىك قالپىن ساقتايتىن دا ساتتەرى بولىپ وتىراتىنى بەلگىلى, ايتالىق بالالىق شاق, بوزبالالىق كەزەڭ, ورتا جاس, ۇلعايعان شاق, ت.ب.
ءنول – تەك ماتەماتيكالىق ولشەم ەمەس, ول شاما دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءمانىسىن اشاتىن ۇعىم. ءبىز شاما دەگەندە الدەنەبىر تەپە-تەڭدىكتى, ياعني ادامنىڭ وزىمەن-ءوزى بولىپ وتىرعان ءحالىن ايتامىز.
نۇكتە
نۇكتە اراب تىلىندەگى فيلوسوفيادا (فالسافادا) ۇعىم رەتىندە قولدانىلعان. ءبىز نۇكتەنى گرامماتيكالىق قىزمەتىندە ايتۋشىنىڭ نە جازۋشىنىڭ ءبىر ويى اياقتالعانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن پايدالانامىز. نۇكتەسىز وي تاسقىنى بىرىنەن-ءبىرى اجىراتىلماي قالۋ قاۋپى بار. دەمەك, نۇكتە وي مەن ويدى اجىراتۋ ءۇشىن ءبىر ويدى ءبىر سويلەمگە سىيعىزعاننىڭ بەلگىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. ال, نۇكتەنىڭ وسىدان وزگە قىزمەتى بار ما؟ جاعداي ادام بالاسى نۇكتەنى ويلاپ تاپقانعا دەيىن قالاي بولعان, بۇگىنگى كۇنىمىز قالاي؟ نۇكتەسىز سانا, مەنىڭ ويىمشا, ميفولوگيا. اڭىزدىڭ قۇرىلىمى, نەگىزىنەن, ءبىر-اق نۇكتەنى قاجەت ەتەدى. اڭىزدى ءبولىپ-ءبولىپ ايتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. اڭىز تەك تولىعىمەن تۇسىنىكتى. بۇل جاعدايدا نۇكتە سويلەمدەردى اجىراتقىشتىق مانىنەن وزگە مانگە يە بولماق, ياعني نۇكتە يدەياعا قاتىستى. اڭىزدا (ارينە, ءبىر اڭىزدا) ءبىر عانا يدەيا ايتىلادى. عىلىم ميفولوگيادان لوگيكالىق تاسىلگە جاپپاي وتە باستاعاندا نۇكتە قويۋ وزگە حالگە كوشەدى, تىپتەن كەيبىر جاعدايلاردا, ول قويىلمايتىن جەرگە قويىلىپ, وي جۇيەسى بۇزىلىپ, جالعان سانا قالىپتاسا باستايدى. بۇل كەزدە نۇكتە وي ءتاسىلى ەمەس, قۇرالعا اينالىپ, ءوز تابيعاتىنا ءتان ەمەس ىستەر اتقارا باستايدى. ارينە, عىلىمدا ىزدەنۋ, تولىعۋ, تولىقتىرۋ دەگەن ماسەلەلەر بولادى, سول كەزدە قويىلعان نۇكتە وزگەرۋى ىقتيمال, بۇل – عىلىم تابيعاتىنا ساي ءداستۇر. سونىمەن بىرگە نۇكتە تازا سۋبەكتيۆيزمگە ءتۇسىپ كەتەتىنى بار. مىسال رەتىندە قوعام ومىرىندەگى ءبىر جاعدايدى ەسكە سالا كەتەيىن. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى ءبىرشاما ىستەرگە نۇكتە قويعان ەلەۋلى قوعامدىق-ساياسي وقيعا ەدى. ەندى وسى قويىلعان نۇكتەدەن جاڭا ءداۋىر باستالۋى كەرەك ەدى. جوق. بولشەۆيكتەر بۇل نۇكتە ەمەس, رەۆوليۋتسيا پەرمانەنتتى بولۋى قاجەت دەپ, وزگە كۇيگە باستاپ كەتتى. سونىمەن, قويىلعان نۇكتە جويىلدى, ءبىرازدان سوڭ بارىپ جاڭا نۇكتە قويىلدى. ەل سوتسياليزم قۇرۋ ىسىنە كىرىستى. بۇل قاتە باستالعان قوعامنىڭ ىدىراۋىنا نۇكتە 1990 جىلدارى قويىلىپ, ەل تاعى وزگە حالگە ءتۇستى. ساياساتتا نۇكتە قويىلماعان جاعدايدى بولشەۆيكتەر – «وتپەلى كەزەڭ», ءبىزدىڭ قازاقستان عالىمدارى – «ترانزيتتىك قوعام» دەسىپ ءجۇر. مۇنى العاشقى ويلاپ تاپقاندار كارل ماركس پەن فريدريح ەنگەلس, ودان ءارى دە ونى ساياسي تۇرعىدا لەنين «جەتىلدىردى». مەن – نۇكتەسىز, ياعني «وتپەلى قوعام» تەورياسىنا قارسى ادامنىڭ ءبىرىمىن. ەگەر قانداي ءىستىڭ دە ولشەمى «ادامدىق ولشەم» دەسەك, ادام عۇمىرىندا «وتپەلى كەزەڭ» بولمايدى. ادامنىڭ ءاربىر حارەكەتى (نۇكتەمەن اياقتالۋدى) قاجەت ەتەدى. مىسالى, ادام وتپەلى كەز ەكەن دەپ تۇسكى نە كەشكى ىشەر اسىن ىشپەي قويا الا ما؟ اۋىزى ورازادا بولماسا, ادام قالىپتى جاعدايدا ەرتەڭگى, تۇسكى جانە كەشكى ءدامىن تاتۋى قاجەت. بۇل – بيولوگيالىق ءتارتىپ. وتپەلى قوعام قيىنشىلىعى دەپ تاڭعى اس تۇسكىلىككە, تۇسكىلىك كەشكىلىككە اۋىسپاۋى كەرەك. ادام بولمىسىنىڭ وزگە قاجەتتىلىكتەرى دە «وتپەلى قوعام» ەكەن دەپ كەزەك كۇتىپ تۇرا المايدى. سوندىقتان, «وتپەلى قوعام» تەورياسى – ءمانسىز نارسە, ادامداردى الداۋ. ادامنىڭ ءاربىر حارەكەتى ناكتىلىقتى قاجەت ەتپەك.
نۇكتەنى دۇرىس قويا بىلمەۋ – ءبىزدىڭ «بولاتىن ءىس» پەن «بولمايتىن ءىستى» اجىراتا الماۋىمىزدا. بولاتىن ءىس حارەكەت نەگىزىندە ايقىندالعان سوڭ, نۇكتە قويىلۋى كەرەك. بولمايتىن ءىس ادامدى بىتپەس ارەكەتكە سالىپ, ونىڭ قاي ساتىندە نۇكتە قويىلاتىنى بەلگىسىز بولىپ قالا بەرمەك. تىپتەن نۇكتە قويىلار تۇس وسى دەپ زورلىق جاسالعانمەن, ول وزەندى قىستا قاپتاپ جاتقان مۇز سياقتى شۋاقتى كۇنگە جەتكەندە ەرىپ سالا بەرمەك. سوندىقتان, دىندە جانە عۇلامالار ويلارىندا نۇكتە فيلوسوفياسىنا قاتىستى قولدانىلاتىن ۇعىمدار بار, ولار: تاعدىر, جازۋ, فاتاليزم, قاجەتتىلىك. نۇكتەنى قويۋشى ادام بولعانىمەن, ونى بەلگىلەۋشى قۇداي نەمەسە تاعدىر دەگەن تۇسىنىكتەر اڭىزدا, ادەبيەتتە, ونەردە كەڭىنەن ورىن العان.
نۇكتە – ءبىر ءىستىڭ اياقتالۋى تۋرالى سانا. ءىس وسىمەن ءبىتتى دەپ ايتۋ قيىن. سوندىقتان, نۇكتەنى دە دالمە-ءدال قويۋ دا اۋىر. ءبىز نۇكتەنى ەمىن-ەركىن تەك گرامماتيكالىق ءتاسىل رەتىندە پايدالانا الامىز, ونىڭ ويعا, ساناعا, ادام مەن جاراتۋشى اراسىنداعى بايلانىستا قاي تۇستا قويىلارى ۇنەمى داۋلى ماسەلە.
نۇكتە قويۋ ءۇشىن وي تياناعى قاجەت. دۇنيەتانىمدىق ماسەلەدە نۇكتە قويۋ قيىن, سەبەبى وندا ايقىندىق تايعا تاڭبا باسقانداي تۇسىنىكتى بولا بەرمەيدى. يبن سينا ايتقان ەكەن: «مەنىڭ بىلگىم كەلەدى, مەن كىممىن جانە بۇل دۇنيەدە نە ىزدەۋدەمىن», – دەپ. وسى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ, نۇكتە قويۋعا بولا ما؟ ناداندار الدەنە ءبىر جاۋاپتار قۇراستىرىپ, نۇكتەنى قويىپ تا تاستاۋعا ءاماندا ءازىر, ال دانالار بولسا, مۇنداي حارەكەتكە بارا المايدى, كەسىپ ءسوز ايتپايدى, ويلانادى, تولعانادى, قىسقاسى, نۇكتە قويۋعا اسىقپايدى. سەبەبى, نۇكتە شەكسىزدىكتىڭ ناقتىلى كورىنىسى, ول – تىپتەن شەكسىزدىكتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ فورمۋلاسى. نۇكتە بولماسا, ءبىز شەكسىزدىك تۋرالى ايتا الماس ەدىك. نۇكتە – شەكسىزدىكتىڭ بارلىعىنىڭ دالەل-ايعاعى.
ادام بولمىسىنداعى نۇكتە – ءولىم. ءتان مەن جان ايىرىلعاندا ادام بولمىسى ءوز تۇتاستىعىن بۇزادى. دەمەك, نۇكتە دەگەن – تاعدىر. ال, تاعدىر كىمنىڭ قولىندا, ىرقىندا, ءسىرا, نۇكتە قويۋشى دا سول بولسا كەرەك.
تۇرمىستا مەن مىنا ءبىر ىسكە نۇكتە قويدىم دەپ پەندەلىكپەن دۋىلداسىپ جاتامىز, بىراق, بۇل پيعىل ادامدارعا جاراسىمدى. ءوز ەركىمىز وزىمىزدە, وزىمىزگە ءوزىمىز بيلىك جاساي الامىز دەگەن ءور ساناسى بولماسا, ادام ءوزى ءۇشىن جاراتىلعان مىنا قيساپسىز الەمدى قالاي مەڭگەرمەك, نۇكتەنى قالاي قويماق؟
عاريفوللا ەسىم, اكادەميك
