كەيىپكەرىمىز – ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ بەلدى ءارتىسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى. جۋىردا پرەمەراسى ءوتىپ, استانالىق كورەرمەننىڭ كوز قۋانىشىنا اينالعان ۋ.شەكسپيردىڭ «گاملەت» تراگەدياسىندا باستى ءرولدى سومداعان اكتەر.
– گاملەت – قازاق ارتىستەرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن ەرەكشە ءرول. سونى سومداۋ ءسىزدىڭ ماڭدايىڭىزعا بۇيىرىپتى. قانداي دا ءبىر قيىندىق بولدى ما؟ جالپى, گاملەت سىزگە نە بەردى؟
– ارينە, گاملەتتى سومداۋ – ۇلكەن جەتىستىك, ماڭدايعا بۇيىرعان باق قوي! رۋحاني, ساحنالىق تۇرعىدا. بۇل – وتە قيىن وبراز. ماڭگى بەينەلەردىڭ ءبىرى عوي. ول كوپ ەڭبەكتەنۋگە يتەرمەلەدى. مەنى ەڭ الدىمەن مۇنىڭ نەگە ءتورت ءجۇز جىل بويى ساحنادان تۇسپەي كەلە جاتقانى تاڭ قالدىرادى. ونىڭ ىشكى الەمىنە ءۇڭىلۋ, ونى ساحنادا ءوز دارەجەسىندە كورسەتە ءبىلۋ, اشىپ جەتكىزۋ كوپ ىزدەنۋىمە تۇرتكى بولدى. جالپى, ءار ءرولدى سومداۋ كەزىندە وزىندىك قيىندىقتار تۋىنداپ جاتادى. بىراق, مەن ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت «وسى ءرولدى الىپ شىعا الامىن با» دەپ كۇمانداندىم. ءوزىمنىڭ مۇمكىندىگىمە سىني تۇرعىدان قارادىم. گاملەتتى ونىڭ تەرەڭدىگىنە بويلاي وتىرىپ, جالپىعا جاريا ەتۋ – قاي ءارتىس ءۇشىن دە زور تابىس دەر ەدىم. بىراق جادىمنان ورالحان بوكەيدىڭ «اكتەر دەگەن كۇندىز-ءتۇنى وقۋ مەن وقۋدى تالاپ ەتەتىن ماماندىق» دەگەن ءسوزىن شىعارمادىم. گاملەتتىڭ ءوزىن-ءوزى تالداۋى, كۇلىپ تۇرىپ, ىشتەي ەگىلۋى, قىنجىلىپ تۇرىپ, جاقسى كورە ءبىلۋى – وڭاي وينالاتىن قۇبىلىس ەمەس. كوكىرەگىندە لاۋلاپ جانعان الاپات الاۋدى ءسوندىرۋ قاجەت پە, الدە سول ءورتتىڭ ىشىندە ءوزى دە جانىپ كەتكەنى دۇرىس پا؟ گاملەتتىڭ ايتارى, ادامزات تاريحىندا كۇنبە-كۇن قايتالاناتىن تارتىس. ونىڭ كۇيزەلىسى – ءبىر كۇندىك قۇلقىننىڭ قاۋپى ەمەس, ماڭگىلىك تاريح بەتتەرىندە قالاتىن ىزدەنىس. نەگە ءبىز ءومىردىڭ جەتەگىندە كەتەمىز؟ نەگە ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز تۇزەمەيمىز دەگەن. مەن تۇيسىنگەن گاملەتتىڭ ىشتەگى جاراسى – ادامنىڭ ومىرگە دەگەن الدامشى كوزقاراسىنان جەرىنۋى. «ەلدى بيلەۋدەن ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى قيىن» دەمەۋشى مە ەدى اباي اتامىز. سول قاعيداعا سايادى گاملەتتىڭ ايتارى دا. مەنى تولعاندىرعان ەرەك وبراز.
– «گاملەتتى» كورەرمەن ءتورت ءجۇز جىل بۇرىنعى ساۋىتتا كورەمىز دەپ كۇتكەندەي, الايدا, ءبىز بۇگىنگىنىڭ گاملەتىن تاماشالادىق. وسى ماسەلەگە كوزقاراسىڭىزدى بىلدىرە وتىرساڭىز؟
– گاملەتتىڭ قويىلىمى ءار زاماندا جاڭارىپ وتىرادى. تاريحي تۇرپاتىن كەلىستىرۋ شارت ەمەس. ماسەلە, ءتورت عاسىرعا سوزىلعان ىشكى كەرەعارلىق پەن كۇيزەلىستىڭ بەتپەردەسىن اشۋدا. مۇمكىندىگى مول پەسا. ونىڭ تۇنگى كلۋبتاردا كورسەتكەن كينوۆاريانتتارى دا بار. كومەديالىق جانردا دا ساحنالانعان. نەشە ءتۇرلى نۇسقاسىن كورىپ, ەكشەدىم. ءار زاماندا سان الۋان اۋديتورياعا لايىقتالىپ قويىلعان. بۇل ونىڭ وي كەرەگەسىن كەڭەيتە تۇسپەسە, تارىلتپايدى. ونىڭ ۇستىنە گاملەتتىڭ ءار ءسوزى – ۇلكەن ءپالساپا. بوس ءسوز مۇلدە جوق. ايتاتىننىڭ بارلىعى ناقتى, ىقشام, ءدوپ ءتۇسىپ جاتادى.
سوندىقتان دا شىعار, تۋىندىنىڭ وسىنشالىق ومىرشەڭ بولىپ جۇرگەنى. ءوزىم سولاي ويلايمىن.
– تەاتردا كوڭىلىڭىز تولعان رولدەرىڭىز بولدى ما؟
– كەي كەزدە اكتەر رەتىندە سپەكتاكلدە ويناپ جاتىپ, كوڭىلىڭ تولماي قالاتىن ساتتەر كەزدەسەدى. ونى كورەرمەن اسا بايقاي قويماۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن, ءوزىڭ ىشتەي سول ءۇشىن ۇگىتىلەسىڭ. بىراق, كەلەر جولى سول قاتەلىكتى تۇزەتۋگە بارىمدى سالام. اباي بەينەسىن سومدادىم. بۇل دا – اكتەرلاردىڭ ارماندايتىن ۇلكەن رولدەرىنىڭ ءبىرى. بۇل – مەنىڭ تەاتر ونەرىندەگى جەتىستىگىم. گاملەت تە – سونداي ءىرى رولدەرىمنىڭ ءبىرى.
سەبەبى, رەجيسسەر سەنىم ارتپاسا, مۇنداي ۇلكەن رولدەردى تاپسىرمايدى. ساحنا ونەرىنىڭ ساڭلاق سىنشىسى اشىربەك سىعاي اعامىز ايتپاقشى, «تەاتر – ەڭ سۇلۋ ونەر». سول سۇلۋ الەمنىڭ ءبىر كىرپىشى بولىپ قالانۋدىڭ ءوزى – بىلگەن جانعا زور باقىت. تالانتسىز ەڭبەكتىڭ بوياۋى قانىق بولمايدى. ال, ەڭبەكسىز تالانت توقىراۋعا ۇشىرايتىنىن ومىردە سان مىسالمەن دالەلدەۋگە بولادى. ايتايىن دەگەنىم, مەنى ۇزدىكسىز ىزدەنىسكە جەتەلەيتىن وسى ەكى ۇعىم. ەڭبەگىمدى ەسەلەپ, تالانتىمدى قايراپ, جىگەرىمدى جاني ءجۇرىپ, سول سۇلۋ ونەردىڭ مۇزارتىنا شىعۋعا تالپىنام.
– اكتەردى وسىرەتىن رەجيسسەر دەيتىن قالىپتاسقان قاعيدا بار, كىمدەرمەن جۇمىس ىستەدىڭىز؟
– بۇل ماسەلەدە مەنىڭ باعىم بار شىعار. الدىڭعى بۋىن اعالار – قازاق تەاترىندا ويىپ تۇرىپ ورىن العان رەجيسسەرلار. ول تەاتردىڭ نەگىزىن قالاعان – جاقىپ وماروۆ, ودان كەيىن قادىر جەتپىسباەۆ, قازاق تەاترىن كەڭەستىك كەزەڭدە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرگەن ايگىلى ءازىربايجان مامبەتوۆ.
بارىنەن ءتالىم الدىق, كوپ نارسەنى ۇيرەندىك. ودان كەيىنگى –بولات ۇزاقوۆ, نۇرلان جۇمانيازوۆ, الىمبەك ورازبەكوۆ. قازاق تەاتر ونەرىندە, قازاق رەجيسسۋراسىندا ۇشەۋىنىڭ دە وزىندىك قولتاڭباسى بار رەجيسسەرلار. ولارمەن بىرگە جۇمىس جاساۋ تەاترداعى ءار اكتەر ءۇشىن ۇلكەن باقىت دەپ ساناۋعا بولادى. تەاتر دەگەن – ۇجىمدىق ونەر. شىعارماشىلىق قۇرام مىقتى بولعان سوڭ, تەاتردىڭ دىڭگەگى دە مىقتى بولادى. باسشىمىز دا – تەاتر سىنشىسى. تەاتردىڭ جەمىستى, جەڭىستى جولعا تۇسىرگەن, جول اشقان تۇلعا.
– سىزگە تەاتر جاقىن با, الدە انشىلىك جاقىن با؟ ەكەۋىنە بىردەي قالاي ۇلگەرەسىز؟
– ەكەۋى دە جاقىن. ويتكەنى, ءبارى ءبىر قازاندا قايناپ جاتقان دۇنيە عوي. ءبىر وزەننىڭ قوس ساعاسىنداي. ءبىر-بىرىمەن كىرىگىپ جاتىر. ەڭ باستىسى, ونەرىم ورگە سۇيرەپ كەلەدى.
– تەاترعا العاش كەلگەن وتەۋىلوۆ پەن بۇگىنگى ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر وتەۋىلوۆتىڭ ايىرماسى بار ما؟
– ايىرماسى بار. ءتىپتى, جەر مەن كوكتەي دەر ەدىم. استاناعا العاش وڭ مەن سولىمىزدى تانىماعان بوزبالا, شيكى وكپە كەزىمىزدە كەلدىك. ءبىزدى دە الدىمىزداعى اعالار بۋىنى جونگە سالىپ, تەزگە ءتۇسىردى, جاستار كەلدى دەپ تەاتردىڭ سالتىنا باۋلىدى. ودان بەرى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى, ارينە.
تاجىريبە جيناقتالدى. كورگەن-بىلگەنىمىز كوبەيدى, ۇيرەنىپ, كوڭىلگە توقىعانىمىز مولايدى. ادامعا تەوريادان گورى تاجىريبە كوبىرەك پايداسىن تيگىزەدى…
– ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرسىز. جاستار سىزدەن اقىل سۇراپ كەلە مە؟ نە ۇيرەتەسىز؟
– ۇيرەنەم دەگەن ادام, تۇيسىكپەن سەزىنىپ تە الارىن الا بەرەدى. ءرول سومداۋ كەزىندە, بارىنشا ءوز ويىمدى اشىق ايتىپ وتىرام. جاستاردىڭ قابىلداۋلارى ۇنايدى ماعان. سىندى قابىلداۋ ءار ادامدا ءارتۇرلى بولادى. شىنايى تىلەۋلەستىكپەن ايتىلعان سىنعا ولار دا دەن قويادى. ءمۇلت كەتكەن جەرىن تۇزەتۋگە تىرىسادى. تۇزەيدى دە. سىننان ەشقاشان باسىمدى الىپ قاشقان ەمەسپىن. ورىندى ايتىلعان سوزگە توقتاۋ – قازاقتىڭ قانىندا بار قۇبىلىس. بايلامى كوڭىلىڭنەن شىعىپ تۇرعان سوزگە قالاي توقتاماسقا؟!
جاستار دا سونداي. سىننان قايمىقپاي جۇمىس جاسايدى. جاسالىپ جاتقان دۇنيەگە سىن ايتىلۋى – ورىندى. جوق نارسەگە سىن دا ايتىلمايدى.
– انشىلىك قىرىڭىزعا ورالساق. تەك ءانشى بولىپ, تەاترمەن قوش ايتىسۋ دەگەن ويىڭىز بولمادى ما؟
– بولدى. بىرنەشە جىل بۇرىن ساحناداعى جەتىستىگىمە سەنىمسىزدىك تۋدى. ىشتەي قاتتى كۇيزەلىستە ءجۇردىم. ارمان الدادى ما دەگەن كۇمان كولبەڭدەدى. «بايتەرەكتىڭ» ەسترادادا باعى جانىپ تۇردى. تەاتردان كەتىپ قالسام با ەكەن دەگەن وي مازالاعانى راس. بىراق سول ويىمدى جۇزەگە اسىرماعانىما, از كۇندىك قيىندىققا بوي الدىرماعانىما قازىر قۋانام. ول دا ارىپتەستەرىمنىڭ مىقتىلىعىنان دەپ تۇسىنەم. سولاردىڭ ونەرگە دەگەن پاك پەيىلى مەنى دە تەاتر شاڭىراعىنان ۇزاتپادى.
ونەردىڭ قۇدىرەتى سول – ەسىگىن قوبالجۋمەن اشاسىڭ دا, بىراق كەيىن شىققىڭ كەلمەيدى.
– ونەرگە باۋلىعان كىم؟
– بالا كۇنىمنەن مەكتەپتە ءان ايتاتىنمىن. القالى الەۋمەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, اۋەزوۆ تەاترىنىڭ بەلدى ءارتىسى بەكجان تۇرىستى جاقسى تانيدى. سول بەكەڭ – مەنىڭ اۋىلداسىم, ءارى جاماعايىنىم. ستۋدەنت كەزىنەن مەنىڭ كلۋبتا ءان سالىسىما ريزا بولىپ, ءارتىس بول دەپ قولقالايتىن. اتا-انام تۋلاپ, كونبەي ءجۇردى. ءسويتىپ, مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ازۆي-عا قۇجات تاپسىردىم. باعىما قاراي سول ينستيتۋتقا تۇسە المادىم. قۋانىشىمدى جاسىرا الماي, بەكجانعا باردىم. ونىڭ دەگەنى بولىپ, تەاتر ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ كەتتىم. دەگەنمەن, ناعىز ارتىستىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىم تەاتر تابالدىرىعىن اتتاعان سوڭ وياندى.
– استاناعا قالاي كەلدىڭىز؟
– ديپلومدىق جۇمىسىمىزدى باعالاۋعا ءازىربايجان مامبەتوۆ, قادىر جەتپىسباەۆ كەلدى. قادىر اعا ول كەزدە وسى تەاتردىڭ باسشىسى. ءبىر كۋرستان ون شاقتى بالانى تاڭداپ كەتتى. سوسىن جولدامانى قولعا ۇستاپ, استاناعا تارتتىق. بىرگە كەلگەن جىگىتتەردىڭ اراسىندا قازىر ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قانات ءجۇنىسوۆتى بىلەسىز. تالاي انىمىزگە ءسوز جازعان. قۋاندىق قىستىقباەۆ بار. ەكەۋمىز اۋىلدا كورشى دە بولعان ەدىك, قازىر ونەردە دە قاتار ءجۇرمىز. كينودا دا, تەاتردا دا ۇلگەرىپ جۇرگەن, بەرەرى مول اكتەر. ودان كەيىن اينۇر بەرمۇحامەدوۆا دەگەن ءارتىس, مەنىڭ جۇبايىم. سايلاۋ كاميەۆپەن «بايتەرەك» بويىنشا دا تىعىز بايلانىستامىز. تەاتردا دا ۇزەڭگىلەس ارىپتەسىم. وسى ارتىستەرمەن قاتار كەلدىك. ونەر جولىمىزدى بىرگە باستادىق.
– كينوعا تۇسكىڭىز كەلمەي مە؟
– وسىعان دەيىن كينو تۋرالى ويلانباپپىن. بۇگىنگى يەك ارتقان ارمانىمنىڭ ءبىرى – كينوعا ءتۇسۋ. الماتىعا بارىپ, كاستينگتەن وتۋگە مويىن جار بەرمەيدى. تەاتردان دا قول تيمەيدى. «نەگە كينوعا تۇسپەيسىڭ؟» دەپ سۇرايتىندار كوپ. كەيدە جولداستارىما قالجىڭدايمىن. «ماعان لايىق ستسەناري ءالى جازىلعان جوق» دەپ. بىراق ءتۇبى كينوعا تۇسەتىنىمدى سەزەم. «ساباقتى ينە – ساتىمەن» دەمەكشى, ونىڭ دا رەتى كەلەر ءبىر كۇنى.
– ساتتىلىك تىلەيمىز, اعا!
سۇحباتتاسقان
شىنار ءابىلدا
از-كەم انىقتاما:
نۇركەن وتەۋىلوۆ – 1976 جىلى 14 ماۋسىمدا الماتى وبلىسى, ۇيعىر اۋدانى, شوشاناي اۋىلىندا تۋعان. 1994 جىلى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك تەاتر جانە كينو ينستيتۋتىنىڭ دراما جانە كينو اكتەرى ءبولىمىنىڭ قر حالىق ءارتىسى كاۋكەن كەنجەتاەۆتىڭ, ەسىم سەگىزباەۆتىڭ كلاستارى بويىنشا ءبىلىم العان. 1998 جىلى قازاقستاننىڭ ونەر قايراتكەرى, پروفەسسور ق.جەتپىسباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن سول كەزدەگى اقمولا قالاسى ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنا ارنايى جولدامامەن قىزمەتكە شاقىرتىلعان.
2000 جىلى قازاقستان «جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانىپ», 2001 جىلى قىزىلجار تەاتر فەستيۆالىندە ج.مولەردىڭ «سكاپەننىڭ ايلاسى» سپەكتاكلىندەگى سكاپەن وبرازى ءۇشىن «ەڭ ۇزدىك ەرلەر ءرولى» نوميناتسياسىمەن ماراپاتتالدى. 2006 جىلى مەملەكەتتىك «دارىن» سىيلىعىن يەلەندى. 2011 جىلى قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتاعىن الدى.
