وزىق ەلدەردە ادام كاپيتالى دامۋدىڭ باستى اسپەكتىسىنە اينالدى. مەملەكەتتىڭ زياتكەرلىك مەنشىگىن باعالايتىن ءتاسىلدىڭ ءبىرى – زاماناۋي ونەرتابىستا. ال ونەرتابىستى پاتەنتتەۋ – اۆتورلىق قۇقىقتى قورعاپ, وندىرىسكە ەنگىزىپ, ەكونوميكاعا سەرپىن بەرۋ. لاتىننىڭ «patents» ءسوزىنىڭ ءمانى – جاڭا اشىلىم. بەلگىلى ءبىر سالاداعى يننوۆاتسيالىق جاڭالىق دەۋگە بولادى. پاتەنتتەۋ قوزعالىسى ءبىزدىڭ ەلدە قالاي دامۋدا؟
ونەرتابىس – قوزعاۋشى كۇش
1474 جىلى ۆەنەتسيادا پاتەنتتەۋ ءىسى باستالىپ, ونەرتابىستى باسقا ادامنىڭ يەلەنىپ كەتپەۋى ءۇشىن قۇجاتتاندىرۋ جولعا قويىلدى. 1624 جىلى انگليادا جاڭا ونەرتابىس جوبالارى پاتەنتتەلسە, 1787 جىلى اقش-تا زياتكەرلىك مەنشىك جۇيەسى كونستيتۋتسيامەن قورعالىپ, جەكە تۇلعالارعا بەرىلە باستادى.
وسى كەزەڭدەرى ادامزات ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيانىڭ ءۇش كەزەڭىن باستان وتكىزىپ, دامۋدىڭ جولىن تاپسا, مۇنىڭ ءبارى ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنداعى ونەرتابىستىڭ ناتيجەسى ەكەنى داۋسىز. ماسەلەن, 1876 جىلى الەكساندر گرەيام بەلل العاشقى تەلەفون قوڭىراۋىن ءوزىنىڭ كومەكشىسى توماس دجون ۋوتسونعا شالدى. ءسويتىپ, ەكى بولمەدە وتىرعان ادام ءبىر-بىرىمەن ەلەكتر تەربەلىسىن دىبىس تەربەلىسىنە تۇرلەندىرۋگە ارنالعان ەلەكترواكۋستيكالىق اسپاپ – تەلەفون ارقىلى سويلەستى. 1878 جىلى كارل بەنتس ەكى تاكتىلى قوزعالتقىشتى پاتەنتتەدى. بۇل كولىك ءوندىرىسىنىڭ باستاماسى ەدى. 1887 جىلى حورۆات ونەرتاپقىشى يوسيپ بەلۋشيچ سپيدومەتر ويلاپ تاۋىپ, بۇل جوبا پاريج ۆاگوندارىنا ورناتىلدى. بۇگىندە اۋە, تەڭىز جانە قۇرلىقتا قاتىنايتىن كولىك تۇرلەرىندەگى سپيدومەتر بەلۋشيچ ويلاپ تاپقان ونەرتابىس نەگىزىندە جۇزەگە استى. 1928 جىلى لوندوندا ينجەنەر وۆانەس اداميان ءبىرىنشى ەكسپەريمەنت رەتىندە ءتۇرلى ءتۇستى تەلەديدارىن تانىستىردى. 1907 جىلى نەمىس ونەرتاپقىشى كارل ياتو العاشقى ۇشاقتىڭ جوباسىن جاساپ, 2,5 مەتر بيىكتىكتە 60 مەترگە ۇزدىكسىز ۇشۋعا قول جەتكىزدى. 1930 جىلى امەريكالىق فيزيك دجون اتاناسوۆ العاشقى ەلەكتروندى-تسيفرلىق كومپيۋتەردى ۇسىندى. 1938 جىلى امەريكالىق فيزيك چەستەر كارلسون العاشقى كوشىرمە جاسايتىن كسەروكس اپپاراتى – ەلەكتروفوتوگرافيامەن عىلىمي ورتانى تاڭعالدىردى. 1957 جىلى كانادالىق دارىگەر توماس چانگ الەمدە ءبىرىنشى بولىپ جاساندى جاسۋشانى ويلاپ تاپتى. بۇل جوبالار قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالىپ, عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ باستاۋىندا تۇردى.
قازاقستان سوتسياليستىك جۇيەدەن نارىقتىق ەكونوميكاعا اۋىسۋمەن قاتار ساناتكەرلىك مەنشىك قۇقىعىن قورعاۋدى جەتىلدىرىپ, «ونەركاسىپتىك مەنشىك», «ينتەللەكتۋالدىق مەنشىك», «پاتەنت», «پاتەنت يەلەنۋشى» ۇعىمى قولدانىسقا ەندى.
پاتەنتتىڭ ەكونوميكالىق پايداسىمەن بىرگە زياتكەرلىك مەنشىك قۇقىعىن قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە ادامنىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن كوتەرۋگە ىنتالاندىرادى.
زياتكەرلىك مەنشىك جونىندەگى دۇنيەجۇزىلىك ۇيىم (WIPO) الەم ەلدەرىنىڭ زياتكەرلىك كاپيتالىن سارالاۋدا پاتەنت ستاتيستيكاسىن ەسەپكە الادى. بۇل رەيتينگتە قىتاي كوش باستايدى. 2017 جىلى – 1 ميلليون 475 مىڭ, 2018 جىلى – 1 ميلليون 381 مىڭ, 2019 جىلى – 1 ميلليون 542 مىڭ, 2020 جىلى ءتۇرلى سالاداعى ونەرتابىسقا 1 ميلليون 400 مىڭ پاتەنت بەرەدى. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىندا زياتكەرلىك مەنشىكتىڭ ۇلەسى باسىم ەكەنىن وسىدان كورۋگە بولادى. ويتكەنى ءاربىر پاتەنتتىڭ ارتىندا ءارتۇرلى سالاعا ەنگەن يننوۆاتسيالىق جوبالار تۇر. بۇل ونىمدىلىكتى ارتتىرىپ, قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىنا اسەر ەتەتىنى انىق.
2020 جىلى العاشقى وندىققا ەنگەن ءۇندىستاندا – 53 مىڭ, كانادادا – 36 مىڭ, رەسەيدە – 35 مىڭ, اۆستراليادا – 29 مىڭ جانە برازيليادا 25 مىڭ ونەرتابىس زاڭدى تۇرعىدا قورعاۋعا الىندى. بۇل ساناتتا 171 ەلدىڭ اراسىندا قازاقستان 145-ورىننان كورىنسە, تاجىكستان 114-ءىنشى, قىرعىزستان 88-ءىنشى, وزبەكستان 55-ورىندا تۇر
حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ەسەپتەۋى بويىنشا 2020 جىلى اقش-تا – 621 مىڭ, جاپونيادا – 307 مىڭ, وڭتۇستىك كورەيادا – 219 مىڭ, گەرمانيادا 78 مىڭ ونەرتابىس پاتەنتتەلدى. ۇزدىك بەستىككە ەنگەن وسى ەلدەر الەم نارىعىنا جاڭا يننوۆاتسيالى تەحنولوگيانى كوپتەپ ەكسپورتتايدى. بۇل – WIPO-نىڭ قورىتىندى مالىمدەمەسى.
2020 جىلى العاشقى وندىققا ەنگەن ءۇندىستاندا – 53 مىڭ, كانادادا – 36 مىڭ, رەسەيدە – 35 مىڭ, اۆستراليادا – 29 مىڭ جانە برازيليادا 25 مىڭ ونەرتابىس زاڭدى تۇرعىدا قورعاۋعا الىندى. بۇل ساناتتا 171 ەلدىڭ اراسىندا قازاقستان 145-ورىننان كورىنسە, تاجىكستان 114-ءىنشى, قىرعىزستان 88-ءىنشى, وزبەكستان 55-ورىندا تۇر.
بالكىم, 2020 جىلى قازاقستان تاراپى قۇجاتتى ۋاقىتىلى تاپسىرماعان بولار, سول سەبەپتى شري-لانكا (53-ورىن), گۆاتەمالا (69-ورىن), موزامبيك (94-ورىن), ساموادان (112-ورىن) تومەن تۇرعان شىعارمىز دەگەن وي كەلدى. ءسويتىپ, 2017 جىلعى رەيتينگتى قاراپ, 716 ونەرتابىس قۇجاتتانعانىن بىلدىك. بۇل كورسەتكىش الەم رەيتينگىندە 19-ورىننان كورىنۋگە سەبەپ بولىپتى. 2018 جىلى – 1228, 2019 جىلى 982 قازاقستاندىق ونەرتاپقىش ءوز جوباسىن پاتەنتتەپ, سايكەسىنشە, الەمدىك رەيتينگتە 44 جانە 47-ورىنعا تۇراقتادى.
قازاقستاندا نەگە دامىمايدى؟
قازاقستاندا پاتەنتتەۋگە ادىلەت مينيسترلىگىنە قاراستى ۇلتتىق زياتكەرلىك مەنشىك ينستيتۋتى جاۋاپتى. ورتالىقپەن بايلانىسىپ, عىلىمي جوبانى نەمەسە ونەرتابىستى پاتەنتتەۋدىڭ ءجون-جوباسىن سۇرادىق.
– بەلگiلi ءونiمدi نەمەسە ءادiستi جاڭا ماقساتتا قولدانۋعا جاتاتىن كەز كەلگەن سالاداعى تەحنيكالىق شەشiم ونەرتابىس رەتiندە قورعالادى. ەگەر ونەرتابىس دەڭگەيىنە جەتكەن ءارi ونەركاسiپتە قولدانۋعا جارامدى بولسا, ونەرتابىسقا قۇقىقتىق قورعاۋ بەرiلەدi. ونەرتابىس پاتەنت زاڭىنا سايكەس جۇرگىزىلگەن ساراپتاما ناتيجەسى بويىنشا قورعالادى. ونەرتابىس, پايدالى مودەل, ونەركاسىپ ۇلگىسى, سەلەكتسيا جەتىستىگى, ينتەگرالدىق ميكروسحەما, توپولوگيا, تاۋار تاڭباسى, گەوگرافيالىق نۇسقاما جانە تاعى باسقا اقپاراتتى جينايمىز, – دەدى ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ايشا جۇمابەكوۆا.
ۇلتتىق زياتكەرلىك مەنشىك ينستيتۋتى ۇسىنعان مالىمەتكە سۇيەنسەك, 2020 جىلى – 900, 2021 جىلى – 805, 2022 جىلى 585 ونەرتابىس پاتەنتتەلدى. سوڭعى ءۇش جىلدى سالىستىرعاندا, تاۋار تاڭباسىنا كوپ قۇجات تاپسىرىلدى. ماسەلەن, 2020 جىلى – 4676, 2021 جىلى – 4955, 2022 جىلى 5165 تاۋار تاڭباسى قۇجاتتاندى. 2022 جىلى 864 پايدالى مودەل, 176 ونەركاسىپ ۇلگىسى, 39 سەلەكتسيا جەتىستىگى قۇجاتتاندى. 2019-2022 جىلى مەكتەپ وقۋشىلارى 14 ونەرتابىس, 29 پايدالى مودەل بويىنشا ءوتىنىش بەرىپ, ءوز جوباسىن پاتەنتتەدى.
ەندى سالالار بويىنشا ءدايەكتەيتىن بولساق, 2022 جىلى حيميا جانە مەتاللۋرگيا سالاسىندا – 93, قۇرىلىس, تاۋ-كەن ىسىندە – 41, مەحانيكا, جارىق بەرۋ, جىلۋ – 31, فيزيكا – 72, ەلەكترلەندىرۋ باعىتىندا 36 قورعاۋ قۇجاتى بەرىلدى.
– قازاقستاندا ەڭ تابىستى پاتەنت ءونىمى رەتىندە QazVac ۆاكتسيناسىن اتاۋ كەرەك. الەمدە العاشقى بولىپ كوروناۆيرۋس ىندەتىنە قارسى ءوز ۆاكتسيناسىن دايىنداعان بەس ەلدىڭ قاتارىنا ەندى. باسقا سالالاردا, اتاپ ايتقاندا, تاۋ-كەن, اۋىل شارۋاشىلىعى, قۇرىلىس سالاسىندا, باسقا دا كوپتەگەن پاتەنت ءوز قولدانىسىن تاۋىپ جاتىر, – دەدى ايشا جۇمابەكوۆا.
قازاق عىلىمىن دامىتىپ, ۇلتتىق ەكونوميكاعا سەرپىن بەرەتىن ەرەكشە پاتەنت-جوبالارى بار ما؟ پاتەنتتەۋدىڭ ماڭىزى نەدە؟ بۇل سۇراقتى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اسقار باۋبەككە قويدىق.
– جاڭا تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيانىڭ ەنگىزىلۋىندە پاتەنتتەۋ ونەرى ماڭىزعا يە. وزىق ەلدەردىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسىنەن وسىنى كورۋگە بولادى. عىلىم جولىندا 9 جوبانى پاتەنتتەدىم. ونىڭ بىرەۋى حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالدى. گەرمانيانىڭ سانكت-انتون قالاسىنداعى پاتەنتتەۋ ورتالىعىندا ساراپتامادان ءوتتى. وتىن ءتۇرىن تۇتاتىپ, جاندىراتىن قۇرالدى شەتەل ورتالىعى 26 اي زەرتتەدى. بۇل قۇرىلعى ارقىلى گاز بەن مازۋتتى وڭاي جاعۋعا بولادى, – دەدى عالىم.
جاسىراتىنى جوق, قازاقستان عالىمدارى جوباسىن اقش جانە ەۋروپا ەلىنىڭ كومپانيالارىنا كوپتەپ ۇسىنادى. 2005 جىلدارى باقىتجان المەنوۆتىڭ گيدراۆليكالىق قوندىرعىسىن جەنەۆا حالىقارالىق بيۋروسى پاتەنتتەدى. پروفەسسور بولاتبەك وتەعۇلوۆ تۇيىق سۋ كوزىن پايدالانۋ ارقىلى ارزان ەلەكتر قۋاتىن الۋدى زەرتتەپ, ونى پاتەنتتەپ, گەرمانيانىڭ كومپانياسىنا ۇسىندى.
مۇنىڭ سەبەبىن اسقار باۋبەك بىلاي ءتۇسىندىردى:
«دامىعان ەلدەردە كوممەرتسيالاندىرۋ – باسەكەگە قابىلەتتى بولۋدىڭ نەگىزى. ياعني عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ نəتيجەسى كوممەرتسيالاندىرۋ ارقىلى ەكونوميكالىق تابىسقا جەتەدى. ينۆەستورلار پەرسپەكتيۆالى ونەرتابىس جوباسىن ءجيى قارجىلاندىرادى. ال ءبىزدىڭ ەلدە عىلىمدى كوممەرتسيالاۋعا, يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا قۇرۋعا تالپىنىس بولعانمەن, ناقتى قادام بولماي تۇر. سول سەبەپتى ونەرتابىس سالاسىنا قىزىعاتىن ادام كوپ ەمەس».
قازاقستان ونەرتاپقىشتارى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا, كۇشقۋات تالاسباەۆتىڭ مۇناي ءوندىرۋ سالاسىنا 9 ونەرتابىستى ەنگىزگەنىن ايتۋعا بولادى. ونەرتاپقىش وسكەنباي ماديەۆتىڭ ىزدەنىسى ناتيجەسىندە تەرى وڭدەۋ پروتسەسىندە ءونىم ءتۇرىن كوبەيتۋ جانە ساپاسىن ارتتىرۋعا جول اشىلدى. سالتانات كامەنوۆا مەديتسينا سالاسىندا 4 جوبانى پاتەنتتەدى. استانالىق ونەرتاپقىش سەرىكبول شايماردان ەلەكتروندى بەسىك ويلاپ تاپقانىن جاقسى بىلەمىز.
P.S: 2018 جىلى اقش-تىڭ پاتەنتتىك جانە تاۋارلىق بەلگىلەر جونىندەگى باسقارماسى (USPTO) 10 ميلليونىنشى پاتەنتىن بەرىپ, جاھان جۇرتىنىڭ نازارىن ونەرتابىس ونەرىنە اۋداردى. 1885 جىلى 18 ساۋىردە قۇرىلعان جاپونيا پاتەنتتىك ۆەدومستۆوسى (JPO) ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا ەل تۇرعىندارىن بەلسەندى قاتىسۋعا ىنتالاندىرىپ كەلەدى. قازاقستان ءۇشىن وركەنيەت كوشىندە ورنىن ايقىنداپ, عىلىم سالاسىن كوممەرتسيالاندىرىپ, جاستاردىڭ ونەرتابىس سالاسىنا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماڭىزدى. ءبىز وسىنى ءتۇسىنىپ, ويعا تۇيدىك.
