عاسىردان استام ۋاقىت جالپىادامزاتتىق دەڭگەيدە بايلىق پەن تابىسكەرلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ كەلگەن اقش دوللارىنىڭ بەدەلىنە سىنا تۇسكەلى 5 جىلدان استى. بۇكىل الەم, اقش-تاعى يپوتەكالىق داعدارىستى, ودان جالعاسىن تاپقان بانك داعدارىسىمەن اق ءۇي قالاي كۇرەسەتىنىن اڭدىپ وتىرعاندا, فەدەرالدىق رەزەرۆ جۇيەسى اقشا باساتىن ستانوكتارىن ىسكە قوسۋدان ارتىق امال تاپپادى. وسىلايشا دۇنيەدە ەشقانداي قۇندى تاۋارمەن بەكىتىلمەگەن وراسان اقشا قورى پايدا بولدى, ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, تۋرا – 1,5 تريلليون دوللار.
«قاعاز بىزدەن – قورعاۋ سىزدەن»
بىراق اقش بوس قاعازدى دامىلسىز باسقانىمەن, نارىقتىق باعامى سونشا قۇلدىراي قويعان جوق. تاپ وسى كولەمدەگى اقشانى, ايتالىق, ءبىز باستىرساق, تەڭگەمىز دەرەۋ قۇنسىزدانار ەدى؟ مۇنىڭ سىرى نەدە؟ نەلىكتەن اقش الگى 250 ملرد-تىق كۋپيۋرا شىعارعان زيمبابۆە سياقتى كۇلكىگە اينالماي وتىر؟
سويتسەك, ۇلتتىق ەكونوميكالار دوللاردى قولداۋعا ءماجبۇر. سەبەبى, كوپتەگەن مەملەكەتتىڭ قارجىلىق قورلارى, ودان قالدى, اۋقاتتى ازاماتتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ سالىمدارى وسى اقش دوللارىندا. ونىڭ قۇلدىراۋى – جاعدايدى كۇرت ناشارلاتۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە, قازاق – تەڭگەنىڭ, ورىس – ءرۋبلدىڭ, جاپون – يەننىڭ كۇشەيمەۋىنە مۇددەلى. ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بانك سوڭعى 5 جىلدا جالپى سوماسى 7,5 ملرد دوللار بولاتىن تەڭگەنى وتاندىق ۆاليۋتا نارىعىنا لاقتىرعان. ەسەسىنە اقش دوللارى سالىستىرمالى تۇردە سول دەڭگەيىندە تۇر.
«التىننان» «ەۆرازعا» دەيىن…
قازاقستان, رەسەي, بەلارۋس ۇشەۋىنىڭ ورتاق ۆاليۋتا جايىن كۇيتتەپ جۇرگەنى قازىر عانا ەمەس. ەۋرازيالىق ينتەگراتسياعا قانداي دا ءبىر قادامدار باستالعان ءپۋتيننىڭ العاشقى پرەزيدەنتتىك داۋىرىندە ەلباسىمىزدىڭ قولقا سالۋىمەن بۇل ماسەلە 2000 جىلدارى كوتەرىلگەن بولاتىن.
ەندى مىنە, وسى جىلدىڭ ماۋسىمىندا تاپ سول وقيعا قايتالاندى. ايىرماشىلىعى – بۇل جولى تاقىرىپتى ورىستار وزدەرى ءىلىپ اكەتىپ وتىر. الدىمەن, رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى مەدۆەدەۆ پەتەربوردا وتكەن بيزنەس-فورۋمدا «رەسەي, بەلارۋس, قازاقستان ورتاق ۆاليۋتاعا ءوتۋى مۇمكىن» دەسە, ىلە-شالا فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆالەنتينا ماتۆيەنكو حانىم, ول ورتاق ۆاليۋتانىڭ – رەسەي ءرۋبلى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەدى. بۇل تىزبەكتەلە جالعاسقان اتقارۋشى مەن زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ مالىمدەمەلەرىنەن – ورتاق ۆاليۋتانىڭ دا رەسەي وكىمەتى دالىزدەرىنىڭ قالتارىستارىندا تاقىرىپقا اينالعانىن كورسەتەدى.
ورتاق ۆاليۋتا جونىندە العاش اڭگىمە قوزعالعان جىلدارى وعان «التىن» دەگەن اتاۋ ۇسىنىلعان ەدى, ال ەندى كەشەگى بيزنەس-فورۋمنان كەيىن ءتىپتى «ەۆراز» دەگەن نۇسقا دا ايتىلدى. بۇل ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەلدە دە ورتاق ۆاليۋتا جونىندە كوزقاراستار قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ەدى.
پسي-فاكتور
ورتاق ۆاليۋتاعا «قازاقستاندىق كوزقاراس» قالىپتاسۋ كەزەڭىندە كورىنگەنى, ەڭ الدىمەن – بىلىكتى ساراپشىلاردىڭ ءبىرشاما ارتقانى, ءتۇرلى باعىتتاعى پىكىر وربىگەنى قۋانتادى. شىنى كەرەك, قازاقستاندىق ەكونوميستەر قىزىقتى دا, ءارى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق پىكىر ءبىلدىردى.
الدىمەن, ورتاق ۆاليۋتاعا قارسىلاردىڭ ءۋاجىن تىڭداساق. بۇل جەردە ەڭ قىزىعى, ورتاق ۆاليۋتا ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەمەس, ساياسي تۇرعىدان مۇمكىن ەمەس كورىنەدى. مىسالى, ەكونوميست تولەگەن اسقاروۆ «1993 جىلى تەڭگەنى ءوز ەركىمىزبەن شىعارعان جوقپىز, رەسەي ءبىزدى رۋبل ايماعىنان تۋرا ماعىناسىندا لاقتىرىپ تاستادى.
ءتىپتى, اقوردا بىرنەشە رەت «قازاقستاندى لاقتىرعان» رەسەي شەنەۋنىكتەرىنىڭ اتىن اتاپ, ءتۇسىن تۇستەپ تە ايتتى. ەندەشە ورتاق ۆاليۋتاعا ەڭ الدىمەن قازاقستاندىق ساياسي ەليتانىڭ ءوزى قارسى بولىپ جۇرمەسىن», – دەيدى. شىنىمەن, 1993 جىلى ەل ابدەن تيتىقتاعان تۇستا رەسەي «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي, قازاقستاندى رۋبل ايماعىنان ەركىنەن تىس شىعارىپ تاستاعان بولاتىن. ەندەشە, جالپى تەڭگەنىڭ ەنۋ فاكتىسىنىڭ ءوزىن ۇلكەن تاۋەكەل مەن ەرەن ەڭبەكتىڭ جەمىسى دەۋگە ابدەن بولادى.
بۇعان قوسا, ەلىمىزدە تەڭگەگە بايلانىستى پسيحولوگيالىق فاكتور بارىن ەسكەرمەسكە بولمايدى. بار گاپ – تەڭگەمىزدىڭ – تۋ, ەلتاڭبا, ءانۇران سياقتى رامىزدىك سيپاتقا يە بوپ كەتكەنىندە. ءتول تەڭگەدەن ايرىلعاننان – ەگەمەندىكتىڭ ءبىر بابىنا نۇقسان كەلەدى دەپ ەسەپتەيتىندەردى از دەۋگە بولماس. ال, ولارعا ەشقانداي ساياسي تۇسىندىرمە مەن كەلەتىن پايدا تۋرالى اڭگىمە دەمەۋ بولا المايدى. «تاۋەلسىز ۆاليۋتاشىلاردىڭ» ساراپتامالىق كەسكىندەمەلەرى دە جوق ەمەس. ولار ەڭ الدىمەن – ورتاق ۆاليۋتا ەنگەننەن سوڭ جەكە قارجىلىق ساياسات, جەكە فيسكالدىق ساياسات قۇردىمعا كەتەدى دەيدى. مىسالعا ەۋروايماقتان سىرتقا تەبىلىپ جاتقان گرەكيا كەلتىرىلەدى. ەگەر گرەكيا ءوزىنىڭ دراحماسىن ساقتاپ قالعاندا, ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنىڭ دەۆالۆاتسياسىن جاريالاپ, قازىرگى كۇيى الدەقايدا جاقسى بولار ەدى دەيدى ساراپشىلار. ال, ول باس سالىپ, تولىعىمەن ەۋروعا كوشىپ الىپ, ەندى جەكە قارجىلىق ساياسات جۇرگىزۋگە حاقىسى بولماي, پۇشايمان بولۋدا. ورتاق ەۋرازيالىق ۆاليۋتاعا ەنسەك, ءبىز دە كورشىمىزدىڭ ەكونوميكالىق قاتەسىنىڭ زاردابىن ورتاق تارتامىز با دەگەن قاۋىپ بار.
وسى ورايدا, رەسمي پىكىرشىلەردىڭ ارگۋمەنتتەرى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان سياقتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا, ورتاق ۆاليۋتا «ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردى جەدەلدەتەدى». مۇنداي جارىتىمسىز تۇسىنىكتەمە ارينە, تاۋەلسىز تەڭگەنى جاقتاۋشىلارعا باسۋ بولا المايدى. الداعى ۋاقىتتا ەكى جاقتىڭ دا كوزقاراستارى الدەبىر كريتيكالىق ماسساعا جەتىپ, الدىمىزداعى ايقىن كەسكىن ارقىلى ءبىر شەشىم قابىلدارمىز دەگەن ءۇمىت بار.
ەرلان وسپان
