ءتول ادەبيەتى جوق حالىق, ءسىرا, تابىلمايتىن شىعار. بىراق سول ادەبيەتتىڭ تۇپقاينارى, تۇرلەنۋى جانە دامۋى قانداي وتكەلەكتەردەن وتكەنى, تاپ قازىر قاي تۇستا تۇرعانى تۇگەلدەنىپ بولماعانى جانە راس. بۇل رەتتە, ارىدەگى كەي قۇندى جادىگەرلەردى ايتپاي تۇرا تۇرعاندا, جاپپاي جازبا مادەنيەتىنە كەشىرەك باس قويعان ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدىڭ ەندى ىزدەپ تاۋىپ جاتقانى كوپ-اق.
مىسالى, بۇعان دەيىن قالىڭ وقىرماننىڭ كوڭىلىنە ءداستۇرلى مەنتالدىك تۋرالى ۇعىم ونشا ءسىڭىستى بولا قويعان جوق. ءسىڭىستى بولمايتىن سەبەبى, كۇنى بۇگىنگە شەيىن قازاقتىڭ ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا سول ءداستۇرلى مەنتالدىك تۋرالى ماسەلە, ايتالىق, ارنايى زەرتتەۋ نىسانى بولعان دا جوق.
ال بولۋعا ءتيىس پە ەدى؟ ارينە. بۇعان قاتىستى زەرتتەۋ وبەكتىسى بەس عاسىرلىق قازاق ادەبيەتىنىڭ كەز كەلگەن ءسوزى مەن سويلەمىنەن تابىلا كەتەدى. تىم ارىدەگى اسان قايعى نەمەسە بەرىدەگى دۋلات باباتايۇلى مەن مۇرات موڭكەۇلى, كەشەگى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى مەن بەيىمبەت مايلين… قايتالاپ ايتايىق, وتە جەتكىلىكتى. ءبىز تەك قالام ۇشىنا ىلىككەن كەي ەسىمدەردى عانا اتاپ وتىرمىز.
ال ديحان قامزابەكۇلى, باۋىرجان ومارۇلى, امانتاي ءشارىپ ۇسىنعان «ۇلتتىق ادەبيەت جانە ءداستۇرلى مەنتالدىك» دەپ اتالاتىن مونوگرافيا وسى تۇرعىدا («Arna-b», الماتى, 2013) بۇدان ءارى قارايلاۋدى, كۇتە بەرۋدى ماقۇل سانامايتىن تاعى ءبىر قاجەتتىلىكتىڭ ورنىن تولتىرىپتى.
مونوگرافيا ەڭ الدىمەن مىنانى تۇسىندىرەدى:
«مەنتالدىك – بەلگىلى ءبىر مادەني ورتادا ءومىر سۇرەتىن, دۇنيەنى وزىنشە قابىلدايتىن, دارا ويلاۋ جۇيەسى بار, ومىرلىك قۇندىلىقتارى قالىپتاسقان, تۇرمىستىق جانە الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلقى ورنىققان ادامداردىڭ جيىنتىق سيپاتتاماسى».
ياعني, مەنتالدىك, داستارقان باسىندا وڭاي تۇسىندىرىلە سالاتىن قاراپايىم تىلگە سايساق, ءسىز بەن ءبىزدىڭ سيپاتتامامىز ەكەن. ودان گورى تەرەڭگە سۇڭگي باستاساق, الدىمىزدان شىعاتىن ساۋال: ءبىزدىڭ سيپاتتامامىز قانداي؟
ءبىزدىڭ سيپاتتامامىزدىڭ, ارينە, شەگى جوق: تۇركىلىك تۇپنەگىز, قازاق حاندىعى, جىراۋلىق پوەزيا ءداۋىرى, جوڭعار-قالماق شاپقىنشىلىعى, رەسەيلىك وتارلىق, الاش يدەيالارى, كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇلتتىق گەنوتسيد, مادەني ەكسپانسيا, اسسيميلياتسيالىق ساياسات, قايتا ورالعان تاۋەلسىزدىك…
تىم قىسقارتىپ ايتقاندا, شامامەن وسىلاي بولىپ كەلەدى. وسىلاي بولىپ كەلەتىن تۇپبەينەمىز بەن تىڭبەينەمىزدى قالاي تانيمىز؟
ەڭ اۋەلى, ارينە, تاريحي دەرەكتەر ارقىلى نىقتايمىز. نەگىزىنەن, تاسقا باسىلعان, سوسىن اۋىزشا تارالعان ءسوز-دەرەكتەر نەگىزىندە كوسىلەمىز. بىراق, ءبىر قاسىرەتتىسى (وكىنىشتىسى دەۋگە ءتىپتى دە سىيمايدى), مىسالى, جوق اقىننىڭ جوق ءسوزىن بار بولعان اقىننىڭ بار ءسوزى سياقتاندىرىپ (راسىندا سياقتاندىرا دا الماي) ۇسىنىپ, گازەت-جۋرنال, كىتاپ سوزىنە سەنەتىن ادال وقىرماندى ابدەن اداستىرىپ ءجۇرمىز. بۇل, بىراق, بىرىنشىدەن, باسقا اڭگىمەنىڭ ەنشىسى, ەكىنشىدەن, ءبىز وقىپ شىققان كىتاپتىڭ پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىندە ونداي «ەلەس اۆتورلار» جوق ەكەن. سوعان قۋانىپ قالدىق ءھام مونوگرافيا يەلەرىنىڭ تالعامىنا ريزا بولدىق. ال كىمدەر بار دەگەنگە كەلسەك, ناعىز اسىلدار: بۇقار, ماحامبەت, شورتانباي, احمەت بايتۇرسىنۇلى, مىرجاقىپ, شاكارىم, قاسىم, ءابدىلدا, جۇمەكەن, مۇقاعالي…
192 بەتتىك مونوگرافيانىڭ بارلىق قىر-سىرىن تاپتىشتەپ زەرتتەۋ وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر ەڭبەك جازۋمەن پارا-پار بولاتىندىقتان (ونداي زەرتتەۋ ەڭبەك ارتىقتىق تا ەتپەستىگىن بىلسەك تە), ازىرگە وقىرماندى بىلىكتى كىتاپپەن تانىس ەتۋ ماقساتىندا كەي تاقىرىپتاردى قاۋزاپ قانا, از-مۇز ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردىك.
مىسالى, ءبىر تاراۋ «اباي: بەيۋاق تۇستىڭ باعىتى» دەپ اتالادى. ۇلى اقىننىڭ «كۇڭگىرت كوڭىلىم سىرلاسار سۇرعىلت تارتقان بەيۋاققا» دەگەن جولدارى بار اتاقتى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىن تالداي كەلە امانتاي ءشارىپ: «ابايدىڭ «بەيۋاعى» – قازاق قوعامىنىڭ قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعان ءارى-ءسارى كۇيىنىڭ دە سۋرەتى. بەيۋاقتا جەردىڭ ءجۇزىن كولەڭكە بيلەيدى – الىستاعىنى ايىرۋدان قالاسىڭ; قوعامنىڭ بەيمەزگىل شاعىندا ادامداردىڭ مۇرات-ماقساتى كۇڭگىرتتەنەدى – بولاشاقتى بولجاۋدان قينالاسىڭ» دەي وتىرىپ, ودان ءارى ەلدىڭ باسىنداعى زامان مەن ۇلتتىق مىنەزدىڭ ءبىر-بىرىنە ەرىكسىز تاڭىلاتىندىعىنىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارلارىن نەمەسە ۇلتتىق مىنەز بەن ءداستۇرلى مەنتالدىكتىڭ كۇردەلى ارا قاتىناستارىن تەرەڭ زەردەلەي تۇسەدى. ال «جىراۋلىق جەرۇيىقناما» تاراۋىندا بۇل تاقىرىپ اسان قايعى سوزدەرى ارقىلى كەلىستى اشىپ كورسەتىلەدى. ەڭ ۇتىمدىسى, وسى ەكى تاراۋ ارقىلى باستاپقى تاراۋداعى – «ادەبي-تاريحي ۇدەرىس جانە ءداستۇرلى مەنتالدىك» دەپ ايدارلانعان تاراۋداعى تەوريالىق ناقتامالاردى ەگجەيلى-تەگجەيلى زەردەلەۋگە بولادى-اق ەكەن.
قىسقاشا ايتقاندا, عالىم قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلتتىق مەنتالدىكتىڭ گەنەزيسى, ەۆوليۋتسياسى جانە ترانسفورماتسياسى شامامەن التى كەزەڭدىك رۋحاني كورىنىستەردەن بەلگى بەرەتىندىگىن تۇسپالداپ, سول كەزەڭدەردىڭ ايا-استارىن ۇعىمدى دەرەكتەرمەن, ۇتىمدى ايتىلعان ءار ەل عالىمدارىنىڭ پىكىرلەرىن ساراپتاۋ ارقىلى سارالاپ بەرەدى.
ال باۋىرجان ومارۇلى زار زامان پوەزياسىن كوپ جىلداردان بەرى تياناقتى زەرتتەپ كەلە جاتقانى اۋەلدەن بەلگىلى. سول سەبەپتى دە ونىڭ قولىنان شىققان «زار زامان پوەزياسى جانە ۇلت مەنتالدىگىنىڭ ترانسفورماتسياسى» اتتى تۇتاس ءبولىمدى قامتىعان تاراۋلاردىڭ اتاۋلارىنىڭ ءوزى-اق تاقىرىپ قانشالىقتى جان-جاقتى قامتىلعاندىعىنان الدىن الا حاباردار ەتىپ تۇرادى: «بۇعاۋلى جىرلار بولجالى», «ەكىگە جارىلعان» ەل بەينەسى», «كوشپەلىلىك پەن وتىرىقشىلىق: مەنتالدى قاراما-قايشىلىق», «وتارلانعان ساناداعى ورتاق سارىندار».
وسى كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن شىعارمالارعا عالىم دەن قويارلىق باعا بەرەدى: «زار زامان سيپاتىنداعى قۇبىلىس – ولەڭ مەن ونەردەگى داعدارىس پەن توقىراۋدىڭ بەلگىسى ەمەس, كەرىسىنشە, تىرلىكتەن تەپەرىش كورىپ, تۇيىققا تىرەلۋدىڭ شىعارماشىلىق ارقىلى بەينەلەنۋى. تۇپتەپ كەلگەندە, بۇل – رۋحاني دۇنيەلەرىمىزدىڭ ۇلت تاعدىرىمەن تامىرلاستىعىن تانىتاتىن ۇعىم».
وسىعان بايلانىستى كەلتىرىلگەن مىسالدار دا نازار اۋدارارلىق. ءبىزدىڭ زار زامان اقىندارىنىڭ تۋىندىلارىنا ۇندەس شىعارمالار فرانتسۋز, اعىلشىن وتارلاۋشىلارىنان سونشاما زارداپ شەككەن افريكا, ءۇندىستان حالىقتارىنىڭ تىلىنەن دە تالاي اششى زار بولىپ توگىلگەن ەكەن. ال قىرعىز قالىعۇل بايۇلىنىڭ «اياك باش بولار, باش تاش بولار» دەپ كەلەتىن «اقىرزامان» ولەڭى ءبىزدىڭ ايگىلى موڭكە ءبيىمىزدىڭ تولعاۋلارىن ەسكە تۇسىرەدى.
مىنە, وسىنداي كوپتەگەن دۇنيەلەرمەن تانىستىرا كەلە ب.ومارۇلىنىڭ: «زار زامان – وتارشىلدىق قىسىمىن كورگەن ەلدىڭ ادەبيەتىندە رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ازىپ-توزۋىنا نالۋدان, قوعامنىڭ بولاشاعىنا ءۇمىت ارتپاي, ىزگىلىكتى وتكەن ومىردەن ىزدەپ, حالىقتىڭ سالت-داستۇرلەرى سالتانات قۇرعان كەشەگى كۇنىن اڭساۋدان, ەجەلدەن ۇلتتىق تانىمىنا, كوشپەلىلىك تابيعاتىنا جات قۇبىلىستاردى قابىلداماي, داۋىرگە نارازىلىق بىلدىرۋدەن تۋعان اعىم» دەۋى – زار زاماننىڭ حالىق اسپانىن قانداي بۇلت بولىپ تورلاعانىن ايقىنداپ ايتقان ءبىر ءتۇيىن.
كىتاپتىڭ ديحان قامزابەكۇلى جازعان ءۇشىنشى ءبولىمىنىڭ «تۇركى مەنتالدىگى جانە قازاق اعارتۋشىلىعى» دەگەن اتاۋىن «قازاق جاديتشىلدىگى», «ءبىلىم باعدارى, باتىسقا بەتبۇرىس», «ءميللات جانە ميللاتشىلدىك. كوشباسشى بەينەسى», «ەلشىل ادەبيەت ەڭسەسى» ءتارىزدى تاراۋلار تارماقتاپ تۇسىندىرەدى ەكەن.
جاديتشىلدىك تۋرالى بۇرىن ءتيىپ-قاشىپ ايتۋدىڭ عانا مۇمكىندىگى بار ەدى, ال ونىڭ تولىق اجار-كەلبەتىن اشۋ سوڭعى كەزدەرى عانا قولعا الىنا باستاعانى ءمالىم. جاديتشىلدىك, عالىم قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ وتكەندەي, «جاڭارۋ», «ەلدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن جاڭا باعىت ۇستاۋ» دەگەنگە سايادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ بۇعاۋىندا وتىرعان حالىقتىڭ سول ەل ارقىلى كەلەتىن ءىلىم-ءبىلىمدى پايدالانىپ, بىراق ۇلتتىق سيپاتتان ايرىلمايتىن جاديتشىلدىك باعىت ۇستاعاننان باسقا وڭتايلى جولى دا جوق ەدى. ال ءميللات – قازاقتىڭ ۇلت ءسوزىنىڭ بالاماسى.
كەڭەستىك كەزەڭدە بۇل ەكى اتاۋ دا قاپاستا ۇستالدى, سول سەبەپتى بۇل تاقىرىپتىڭ تامىرى قانداي بۇلاقتان سۋ ءىشىپ, جاپىراعىن قانداي داۋىل شۋلاتقانىن سارالاپ بەرۋدىڭ ءساتى تۇسپەگەن بولاتىن. مونوگرافيا, مىنە, وسى ولقىلىقتى تولتىرۋدىڭ تاعى ءبىر قۇتتى قادامىن جاساعانى قۋانتادى.
مىسالى, د.قامزابەكۇلى قازاقتىڭ نەگىزگى اعارتۋشىلىعىنىڭ ىرگەتاسى – جاديتشىلىكتىڭ باستاپقى كەزەڭى ەرەكشەلىگىن, ونىڭ جالپى ءومىر مەن ادەبيەتتەگى كورىنىسىن زەردەلەي كەلە, التى سيپاتتى سانامالاپ, ناقتى تۇجىرىمداپ بەرەدى. نەمەسە حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى مادەني-رۋحاني بىرلىكتى ادەبي-تاريحي ۇدەرىس تۇرعىسىنان قاراستىرا وتىرىپ, ءۇش ەرەكشەلىكتى بولەكتەپ كورسەتەدى. عىلىمي نەگىزدەلمەگەن, تۇعىرى تىم الاسا, قۇيما قۇلاقتاردىڭ وبالىنا قالا بەرەتىن جالپىلاما پىكىر ايتۋشىلار جالىقتىرىپ بارا جاتقان مىنا شاقتا كەشەگى الاساپىران كەزەڭنىڭ الدى-ارتىنداعى حالىق ءومىرى مەن ادەبيەتىن ءدامدى پىكىرلەرمەن بايلانىستىرا زەرتتەگەن, تياناقتى تۇجىرىم ۇسىنعان مۇنداي ىزدەنىستى ىلگەرىلەۋلەر ابدەن كەرەك-اق ەدى.
ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتقانىمىزداي, ءداستۇرلى مەنتالدىك بۇعان دەيىن ارنايى زەرتتەلىپ, جەكەلەي پايىمدالا قويعان جوق ەدى. مونوگرافيا اۆتورلارى وسى كەمشىلىگىمىزدىڭ ورنىن تالعامسىز تاڭدايلاردا تاق-تاق ەتەتىن تاپتاۋرىن انىقتامالارمەن, جەلە جورتقان جىلۋسىز سۇلۋ سويلەمدەرمەن ەمەس, تاراۋلاردىڭ اتاۋلارىنىڭ وزىنەن-اق بايقالىپ تۇرعانداي, لينگۆيستيكالىق, پسيحولوگيالىق, الەۋمەتتىك تۇعىرلى عىلىمي تالداۋلارمەن تولىقتىرىپتى. ءبىزدىڭ ءسوز زەرتتەيتىن زەرگەرلەرىمىزگە (ارينە, زەرگەر ەمەستەرىمىزگە دە) جەتكىلىكسىز قاسيەتتىڭ ءبىرى وسى تازا بىلىكتى عىلىميلىق ەدى. سول سەبەپتى بۇل كىتاپ ادەبيەتتانۋ سالاسى ماماندارىنا, فيلولوگ-ستۋدەنتتەرگە قانشالىقتى قاجەت بولسا, ۇلت رۋحانياتى جاناشىرلارىنا دا سونشالىقتى كەرەك تۋىندى بولىپ شىعىپتى.
جانە ءبىر ەرەكشەلىگى, اركىم ءوزى جامىلعان كورپەنى جەكە تارتقىلاماي, ورتاق تاقىرىپتى ءتارتىپتى حرونولوگيالىق جۇيەگە ءتۇسىرىپ, قول-اياعى بالعاداي تۇتاس دۇنيە جاساپ شىعارىپتى. اۆتورلار اڭگىمەلەرىن شامامەن ءحVىىى عاسىردىڭ سوڭعى تۇسىمەن باستاپ, حح عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭىنە دەيىن جەتەلەپ اكەلەدى.
تاعى ءبىر ەسكەرەرلىگى, ءۇش ءبولىمدى ءۇش بولەك اۆتوردىڭ جازعانى كوزگە ۇرىپ تۇرمايتىندىعى, بولىمدەردىڭ ۇدايى ءبىرىن-ءبىرى جوعالتپايتىن ۇندەستىگى بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتاردى ۇجىمداسا زەرتتەۋگە ءتيىس عالىمداردىڭ وسىنداي ىنتىماقتاس توپتارى ءبىزدىڭ جۇرتىمىزعا دا قاجەت ەكەندىگىن اڭعارتادى.
جاڭا كىتاپتى وقىپ شىققان سوڭ جەدەل تۇيگەن پايىمدارىمىزدىڭ ءبىر سۇلباسى – وسى.
ەرتاي اشىقباەۆ,
اقىن, قازاقستان جازۋشىلار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
