قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, بەلگىلى جۋرناليست-پۋبليتسيست, كورنەكتى فيلوسوف جومارت ابدىحالىق كەزدەيسوق جول اپاتىنا ۇشىراماعاندا بيىلعى كوكتەمدە 70 جىلدىعىن اتاپ وتەر ەدى-اۋ…
الايدا, قاتال تاعدىر وسىدان ون جىل بۇرىن اسىل ازاماتتىڭ ءومىرىن كۇرت ءۇزىپ كەتتى…
ءبىز بۇگىن بەلگىلى قالامگەر جىلقىباي جاعىپارۇلىنىڭ جايساڭ اعا تۋرالى جۇرەكجاردى جازباسىن ءوز وقىرماندارىمىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
«ار ۇيالار ءىس قىلماس اقىل زەرەك» دەيتىن اباي ادامگەرشىلىكتى سوكراتتىق دەڭگەيدە بايىپتاعان.
عاجاپ!
«زەرەك اقىل» – دەمەك, بۇل تەرەڭ اقىل, وتە جوعارى نۇسقادا دامىعان اقىل. ونداي دەڭگەيگە جەتە اقىل-وي قالىپتاستىرعان ادام «ار ۇيالار ىستەن» ىرگەسىن اۋلاق سالماق.
…بۇعان كەرىسىنشە قانشا دالەل تاپقانىمىزبەن, ونىڭ بىردە-ءبىرى ار مەن اقىلدىڭ وتە بايلانىستى دەڭگەيدە بولاتىنىن ەشبىر جوققا شىعارا المايدى. سوندىقتان بۇل زاماننىڭ ادامىنان دا تالاپ ەتىلەتىن قورىتىندى-ءتۇيىن بىرەۋ عانا: «ارلى ادام – اقىلدى ادام».
بۇل – ءىرى پۋبليتسيست, دارىندى فيلوسوف جومارت ابدىحالىقتىڭ كوزى تىرىسىندە جارىققا شىققانىن كورە الماي كەتكەن «100 تولعام, 1001 ءتۇيىن» اتتى پالساپالىق ەڭبەگىنىڭ ءبىر تولعامى.
و, وپاسىز دۇنيە-اي, دەسەڭىزشى!
ول «101 تولعام, 1001 ءتۇيىن» اتتى ەڭبەگىن ءبىر-بىرىمەن اجىراعىسىز توعىسىپ, ورىمدەسە ۇشتاسقان ءۇش ارقاۋ, جەتى جەلى, جيىرما ءبىر تۇيىنگە ءبولىپتى. بولمىستان باستالىپ, تىرشىلىككە جالعاسقان وسى ءۇش ارقاۋ, جەتى جەلى «عۇمىر» اتتى ون جەتىنشى تۇيىنمەن اياقتالماي توقتاپتى… سول ءبىر «عۇمىر» اتتى تاراۋدى تۇيىندەۋگە زەردەلى ويدىڭ زەرگەرى, سۇڭعىلا قالامگەر جومارت ءابدىحالىقتىڭ عۇمىرى جەتپەدى؟!
«سەنىمدى شىڭداپ, سىناۋ ءۇشىن تانىم ماسەلەسىنە مىقتاپ مويىن بۇرىپ, اۋەل باستان سونى نىقتاپ, مىعىمداي بەرۋ كەرەك. سەنىمىڭدى شاربولاتتاي شىمىر, سەرپىندى ەتۋ – ۇزاق جول, ۇزدىكسىز ەڭبەك, تىنىمسىز ىزدەنىس پەن تالپىنىستىڭ جەمىسى. ول جەمىستىڭ كادەگە جاراپ, جارامايتىن كەزدەرى دە از بولمايدى. دەگەنمەن, اقيقاتتى ايگىلەگەن شىنايى سەنىمنىڭ جەمىسى – ولشەۋسىز يگىلىك».
بۇل – جومارت ابدىحالىقتىڭ «شاربولاتتاي سەنىم» اتتى كىتابىندا ايتقان وقىرمانعا ءۋاجى, ال ءوزى ماعىنالى عۇمىرىندا بۇلجىماس قاعيداعا اينالدىرعان – تەمىرقازىعى.
زامانا تولقىندارىندا قايىقشا تەربەلگەن جۇمىر باستى پەندە مىنا بولجاۋسىز ءومىر, تۇرلاۋسىز ۋاقىت اعىمىندا ءوزىنىڭ ەرتەڭگى كۇنىنە تياناق بولار سەنىم ىزدەپ, ءوز بولمىسىنىڭ ءمانى مەن قورشاعان ورتاداعى ءحالىن ايقىنداۋ ماقساتىنداعى ساناسىن ساندالتقان سانسىز سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ, شارق ۇرادى. تانىم قۇپيالارىنىڭ قاتپارلارىن كەزىپ, سانالى بولمىستىڭ سانسىز سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەيتىن ءومىرلىك ءىلىم فيلوسوفيا بولسا, ىقىلىم زاماننان بەرگى اقىل-ويدىڭ وزىق وكىلدەرى ادام اتاۋلىعا ءومىر ءسۇرۋ ونەرىن ۇقتىرۋمەن كەلەدى. ال وسى ءبىر ومىرلىك ءىلىمنىڭ قازاق توپىراعىنداعى قابىرعالى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى جومارت ابدىحالىق بولعاندىعى داۋسىز.
ول بارلىق سانالى عۇمىرىندا الەمدىك فيلوسوفيانىڭ مول مۇرالارىن جالىقپاي زەردەلەپ, قۇنىعا زەرتتەپ, وسى ىڭكارلىك ىزدەنىسىنىڭ جەمىسىن قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋدى ماقسات تۇتتى. وعان جومارت ابدىحالىقتىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن جارىققا شىققان «وي-قازىنا انتولوگياسىنىڭ» العاشقى تومى دالەل. ۇلى ويشىلداردىڭ قاتپار-قاتپار اسىل قازىنالارىنىڭ قۇلپىن اشىپ, ادامزات اقىل-ويىنىڭ كاۋسارلارىنان قازاق وقىرماندارىن سۋسىنداتۋدى ول ۇنەمى ارماندايتىن. اقىرى وسى ارمانىنىڭ جەمىسى رەتىندە الەم فيلوسوفياسىنىڭ ۇزدىك وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارى جيناقتالعان ءجۇز تومدىق انتولوگيا قۇراستىرۋدىڭ جوباسىن جاسادى. ونىڭ العاشقى تومىن قۇراستىرىپ, باسپاعا ازىرلەپ, رەداكتورلىق جاساپ, جارىققا شىعاردى. وسى كىتاپ جارىققا شىققاندا قوعام قايراتكەرى, اقىن مارقۇم كاكىمبەك سالىقوۆ: «وي-قازىنا انتولوگياسى» – تەڭدەسى جوق ۇلى ەڭبەك, بۇل مادەني-رۋحاني ومىرىمىزدەگى ماڭىزدى قۇبىلىس, الەمدىك فيلوسوفيانى قازاق قاۋىمىنا جەتكىزۋ جولىنداعى العاشقى تۋما, تۇڭعىش قارلىعاش» دەپ وي تۇيىندەگەن ەدى.
جالپى, جيىرما جەتى جىل ءبىر ۇجىمدا ەڭبەك ەتىپ, بىرگە ءجۇرگەندە مەنىڭ تۇيسىگىمە تەمىردەي ورنىققان ءبىر پايىم – جوكەڭ, جومارت ابدىحالىق قىرىق جىلدان اسقان قالامگەرلىك ەڭبەك جولىندا ادامنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ بايسالدى, بولاشاققا دەگەن سەنىمىنىڭ شىمىر بولۋىن جالىقپاي جازىپ, جانىندا جۇرگەندەرگە ەرىنبەي ۇيرەتىپ كەتتى. جارىق دۇنيەدەگى سوڭعى ساتىنە دەيىن پەندەلىكتەن بيىك وسىناۋ اسىل قاسيەتىنە ادالدىعىنان اينىمادى.
«…ەندى كىمگە؟ نەگە سەنەتىنىڭدى تياناقتا. ەشتەڭەگە سەنبەۋ – ول ادامگەرشىلىك ەمەس. ءوزىڭدى بىردەڭەگە زورلاپ, كۇشتەپ سەندىرۋگە جانە بولمايدى. تەك سەنۋگە لايىق تياناق تاپقاندا عانا سەنىم جانىڭا ۇيالاپ, جىگەرىڭدى جاني باستايدى. سودان سوڭ بارىپ قايعى-ۋايىم كەمي بەرمەك, قاجىر-قايرات ۇدەي بەرمەك…
مىنە, تاعدىر, مىنە, جول!» دەپ وي ءتۇيدى جومارت ابدىحالىق.
ەندى بىردە: «ويلاۋ – اكت, قۇرال, ءادىس, ال «اقيقات» دەگەنىمىز – سول ارقىلى جەتكەن ناتيجە. ونىڭ ءوزى ءار ادام ءۇشىن الۋان ءتۇرلى سيپاتتا بولاتىنىن اڭدايمىز…» دەسە, تاعى بىردە: «ماجبۇرلىككە كونىپ, نە ونى «جەڭگەن» ءتارىزدى بولىپ قانا ءوزىڭدى «باقىتتى» سەزىنەسىڭ. ءبارىبىر تىرشىلىك تالابىنا تاۋەلدىسىڭ. باسقاشا ويلاۋدىڭ ءبارى – يلليۋزيا» دەپ, شىندىقتى شىنايى تۇردە اشىپ بەردى.
جومارت ابدىحالىق سانالى عۇمىرىندا تاباندى ىزدەنىسپەن جيناعان ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمىن بويىنداعى تابيعي پاراساتتىلىق پايىمىمەن ۇشتاستىرىپ, قوعام بولمىسىنا سىندارلى سىن ايتاتىن سۇڭعىلا ويشىلدىق بيىككە كوتەرىلدى. ۇزاق جىلدار ءورىسىندە سۇحباتتاس بولعان سانسىز ساتتەردەگى ايتىلعان ويلار, رياسىز كوڭىلدەن شىققان اعالىق اقىل-پاراسات ونىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ پلانەتارلىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلگەنىنە ءتانتى ەتەتىن. باسقا-باسقا, جومارتپەن جارتى ساعات اشىق ديدارلاسقان جان ونىڭ ادامزات, ۇلت, ەل بولاشاعىن ويلاپ شيرىققان جان كۇيزەلىسىن سەزىنىپ, تۇيسىك تۇڭعيىعىنىڭ تىلسىمىن تۇسىنگەندەي بولار ەدى: «…جان جۇرەگىمىزدى كۇيزەلتىپ بارا جاتقان ادامگەرشىلىك ەروزياسىنا قارسى بۇكىلقوعامدىق, بۇكىلادامزاتتىق ءۇنىمىز ازىرگە وتە سايابىر. جاعدايدىڭ اسقىنعانى سونداي, جانكەشتى لاڭكەستىك, اتىپ-اسۋ… ۇيرەنشىكتى بولىپ بارادى. بۇل – ناعىز اپاتتىڭ باسى, قۇلدىراۋدىڭ ايعاعى» دەپ ىشقىنادى جومارتتىق جانايقايى. «ادامگەرشىلىك ەروزياسىنان» ەلىن قورعاپ, ۇلتىن ساقتاندىرۋ جولىن جانكەشتىلىكپەن ىزدەيدى. اتتەڭ!؟. سەلت ەتكەن سەزىم از, سانانى سىزداتىپ, ارەكەتكە باستار تۇيسىك كەرەڭ.
قازاق توپىراعىندا, الماتى اۋقىمىندا ايقىندالعان فيلوسوفيالىق ورتا جومارت ابدىحالىقتىڭ تۇعىرلى تۇجىرىمدارىنا توسىرقاي قارادى. تولعامى توسىن, ءتۇيىنى تۇڭعيىق فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىن ەلەۋسىزدەۋ قابىلداپ, شىنايى نازاردان تىس قالدىردى. جوعارى عىلىمي اتاعى جوق, فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرى كەڭىنەن تانىلماعان دەگەن جەلەۋمەن شەكتەدى. اقيقاتىندا اتاعىنان ات ءۇركەتىن اكادەميكتەردىڭ ءتۇسىنۋى قيىن, تۇجىرىمى توقسان توم-توم كىتاپتارىنا كەمەل ويدىڭ جاۋھارلارىن تۇزگەن جومارت ابدىحالىقتىڭ «101 تولعام, 1001 ءتۇيىن» اتتى جالعىز-اق ەڭبەگى پارا-پار كەلدى. ەندەشە, تالعامى كۇماندى توم-توم كىتاپ شىعارىپ, تانىلماعان جومارت كىنالى ەمەس, قازاق فيلوسوفياسىنىڭ كوكجيەگىنە تۇيدەك-تۇيدەك ويلارىن قالدىرعان تۇلعانى تانىماعان, تاني الماعان قوعام كىنالى.
بۇل تۋرالى قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى, قابىرعالى قايراتكەرى مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك بىلاي دەيدى: «جومارت ابدىحالىقتىڭ ەڭ ءبىر قۇنىعا دەن قويىپ, قۇمارتا كوڭىل ءبولىپ, بارشا سانالى عۇمىرىن ارناپ كەلە جاتقان سالاسى – فيلوسوفيا. مۇنى جاي عانا «دانالىققا ىڭكارلىك» («philo-sophos») دەۋگە بولماس, ول ءۇشىن فيلوسوفيا – ءومىر-تىرشىلىكتىڭ بارلىق ءتۇيىنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قۇدىرەت. جومارت ءابدىحالىق – وسىنداي ساناتتاعى كانىگى فيلوسوف. بۇل جەردە ماسەلە, توم-توم تراكتاتتار جازىپ, الدەبىر پروبلەمانىڭ ءتۇيىنىن شەشكەنسىپ, ودان اتاق-لاۋازىمعا قول جەتكىزۋدە ەمەس. گاپ – ءومىر تۋرالى تەگەۋرىندى تانىم قالىپتاستىرىپ, اقيقات شىندىقتىڭ جولىنا قول تيگىزۋدە بولسا كەرەك».
قالاي بولعاندا دا, جومارت ءابدىحالىقتىڭ تانىمدىق ورەسى تەرەڭ, فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى تاس-ءتۇيىن, از دا بولسا جازىپ قالدىرعان ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمدىق ماڭىزى ولشەۋسىز. ونىڭ دۇنيە تانۋى تۇرعىسىنان ايتقان ويلارىن, مازمۇنى تەرەڭ فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدارىن ۇرپاق يگىلىگىنە اينالدىرىپ, جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرىلسە. جومارت ابدىحالىقتىڭ قالدىرعان مۇراسى قازاق فيلوسوفيالىق عىلىمى ءۇشىن تاپتىرماس قۇندى قازىنا ەكەنى انىق. وسى قازىنانى بولاشاق يگىلىگىنە جاراتۋ – بۇگىنگى فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ پارىزى.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بەدەرىندە جومارت ابدىحالىق اقمولا وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىنىنىڭ باسشىلىق قىزمەتىندە بولدى. گازەت تاعدىرى دا ادام تاعدىرى سياقتى نەبىر اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدەردى باستان كەشىرەدى ەكەن. جومارت ابدىحالىق باس رەداكتور بولىپ تۇرعان سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى «ارقا اجارى» گازەتىنىڭ تالايىنا كۇردەلى سىن, ۇلكەن اۋىرتپاشىلىقتار تاپ كەلدى. مىنە, وسى كەزەڭدە باس رەداكتور باسىلىمنىڭ يدەيالىق, تانىمدىق مازمۇنىن تەرەڭدەتۋ, تاقىرىپ اياسىن تاۋەلسىز ەل مۇددەسىمەن قابىستىرۋ, كوركەمدىك بەزەندىرىلۋ سيپاتىن وقىرمان تالعامىنا ساي ەتۋ ماقساتىنا كۇش سالىپ, گازەتتىڭ ءوز بەدەلىن ءوزى كوتەرۋى ارقىلى تارالىمىن ارتتىرۋعا قول جەتكىزدى. قارجى تاپشىلىعى جاعدايىندا «ارقا اجارىن» بۇكىل وبلىستىق گازەتتەردىڭ ىشىندە فورماتىن دا, سيپاتىن دا وزگەرتپەگەن ءبىردەن-ءبىر قوس بوياۋمەن شىعاتىن باسىلىم رەتىندە ساقتاپ قالدى. سول ءبىر كەزەڭدەگى احاڭ – اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ باعاسىنا جۇگىنەتىن بولساق, «ارقا اجارى» گازەتى كوپشىلىك قولدى بۇقارالىق سيپاتىمەن, بايسالدى دا ورنىقتى مازمۇنىمەن ەل ءومىرىنىڭ ايناسىنا اينالعان رەسپۋبليكاداعى كورنەكتى باسىلىمداردىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءلازىم. حالىق بۇل گازەتكە سەنەدى, بۇل گازەتتى وزدەرىنە تىرەك تۇتادى».
تۋراشىل عالىم اقيقاتتى تاپ باسقان. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ قاتارىن كوبەيتۋ, قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن ءوسىرۋ, نەمىس اۆتونومياسى دەگەن سۇرقيا يدەياعا توسقاۋىل قويۋ, ارقادا اقىندار ايتىسىن جانداندىرۋ, اقمولا اتاۋىنىڭ قايتارىلۋى سياقتى ەلدىك باستامالارعا ۇيىتقى بولىپ, ۇلتتىق ۇستانىمداعى ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ «ارقا اجارى» گازەتىنىڭ ورنىققان ءداستۇرى ەدى. تسەلينوگراد قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولا ءجۇرىپ, العاش قالالىق قازاق باسىلىمى – «استانا اقشامى» («اقمولا اقشامى») گازەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان جومارت ابدىحالىق بولعانىنا دا كۋامىز.
تابيعي پاراساتتىلىعىنا ۇشان-تەڭىز ءبىلىمنىڭ كەمەڭگەرلىگى قوسىلعان جومارت ابدىحالىق ءوز ورتاسىنىڭ رۋحاني ىرىسى, وي بولىسەر قازىناسى ەدى. ارقا ءوڭىرىندە ونىڭ ساليقالى پىكىرى مەن ازاماتتىق اقىلىنا جۇگىنبەگەن ادام كەمدە-كەم. وسى رەتتە ايتا كەتەر ءبىر ماسەلە, كەيبىرەۋلەر جەل بەرىپ جۇرگەن «استانا كوشىرىلەر قارساڭدا, ودان بۇرىنىراقتا دا اقمولاعا (تسەلينوگراد) كەلگەن اقىن-جازۋشىلار مەن عالىمدار اتباسىن تىرەيتىن قازاقي زيالى ورتا تابا الماي قايتادى مىس» دەگەن جەلەۋدىڭ شىندىقپەن قابىسپايتىندىعى. قاي كەزەڭدە دە اقمولاعا جولى تۇسكەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى وڭىردەگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قاراشاڭىراعى – «ارقا اجارىنا» باس سۇعىپ, جومارت ابدىحالىقپەن جۇزدەسپەي كەتكەن ەمەس. ونىڭ اعالىق اقىل-كەڭەسى مەن كاسىبي شەبەرلىگىنىڭ شاپاعاتىن كورگەن جۋرناليست ارىپتەستەرى دە جەتەرلىك…
…«سامارقاننىڭ كوك تاسىن ەرىتكەن» ارۋ كوكتەم بيىل دا قىتىمىر قىستىڭ سوڭعى تاڭىن ءجىبىتىپ, تىرشىلىك اتاۋلىنى تاعى دا تۇرلەندىرىپ جىبەردى. ءساۋىردىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, بەلگىلى پۋبليتسيست, كورنەكتى فيلوسوف جومارت ابدىحالىق جەتپىسىنشى كوكتەمىن قارسى الار ەدى. جازمىشقا نە داۋا؟!
2004 جىلعى قارالى 28 قازان كۇنگى تاڭەرتەڭگى ساعات 9.00-دە «ارقا اجارىنا» جاي تۇسكەندەي! «جومارت ابدىحالىق جول اپاتىنا دۋشار بولدى» دەگەن سۋىق حابار جەتىپ, نايزاعاي وتى جۇرەگىمىزدى شارپىپ ءوتتى. عاسىرعا جۋىق ارقانىڭ شەجىرەسىن جاساعان قارا شاڭىراق قايعىدان قايىسىپ كەتتى. ساكەن سالعان سارا سوقپاقتىڭ ىزگىلىگىن لايىقتى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان جومارت جولى كىلت ءمۇدىردى, كۇرت ءۇزىلدى…
«كوزدەن كەتسە, كوڭىلدەن دە كەتەدى» دەيدى كوپشىلىك. كۇمانىم كوپ؟! جومارت سافيۇلىنىڭ ءومىردەن وزعانىنا دا ون جىل بولدى. ءبىراز سۋ اقتى, ءبىرشاما وزگەرىستەر ءوتتى. بىراق جوكەڭنىڭ – جومارت ابدىحالىقتىڭ جايساڭ دا ماڭعاز بەينەسى كوزدەن كومەسكىلەنىپ, كوڭىلدەن كەتەر ەمەس. قايتا زەردەلى وي زەرگەرىنىڭ قاتارلاستىڭ تۇلعالى قاسيەتتەرى زورايىپ, «وي-قازىنا انتولوگياسى», «شاربولات سەنىم», «101 تولعام, 1001 ءتۇيىن» اتتى ەڭبەكتەرىندەگى قازىنالى قىرلارى ايشىقتالىپ, پاراساتتى بولمىستىڭ جاڭا ءبىر عۇمىرى اشىلعانداي…
جىلقىباي جاعىپارۇلى
