ستاليندىك زوبالاڭ قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا «قارالى جىلدار» تاڭباسىن سالىپ, ۇلى تاريحتىڭ قان مۇڭكىگەن پاراقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالدى. رەپرەسسيا كەزەڭىندە تالاي ارىستارىمىز كەرالاڭ زامانا جۇزىنە قاسقايا قاراپ, كەۋدەسىنەن رۋحى ۇشقانشا «الاش» دەپ اڭسارىن اسپانعا جالعاپ, اقىرى اجالدىڭ قۇرىعىنا ءىلىندى. اياۋسىز تاجال جالمادى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن. «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» دەگەن ۇلى يدەيانى ۇستانعان قازاق ينتەللەگەنتسياسى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ۇلى «قۇرباندىعىنا» اينالدى. «نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم, ماعان اتاق – ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم!» دەپ, جان ءسوزىن كومەيىنەن گۇلدەي توگىلتىپ, رۋحىنىڭ جۇپارىمەن عالامدى تولقىتقان سول كەزەڭدەگى قازاق رۋحاني ەليتاسىنىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەي وكىلى – ماعجان جۇماباەۆ ەدى.
«كۇنشىعىستان تاڭ كەلەدى, مەن كەلەم…»
جيىرماسىنشى عاسىر قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ, رۋحانياتىنىڭ رەنەسسانسى بولىپ قالىپتاسقانى داۋسىز. ابايدان كەيىنگى ءداستۇرلى پوەزيا كوشى الاشوردالىقتاردىڭ التىن داۋىرىمەن كەلىپ ۇشتاسقان مەزەتتە ادەبيەتتىڭ تىڭ جولدارى قالىپتاسىپ, جاڭا رەفورماتسيا ءجۇردى. وسىناۋ ۇلى باستاۋدىڭ باسىنا «كۇن بولىپ قونىپ», «وت بولىپ جانىپ» ماعجان اقىن كەلدى. ابايدان كەيىنگى قازاق ولەڭىنىڭ العاشقى رەفورماتورى رەتىندە ول بىردەن «قۇبىلىسقا» اينالدى. بۇل جونىندە زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ: «قازاق پوەزياسىنىڭ اتاسى ابايدى سۇيەمىن, بۇدان سوڭ ماعجاندى سۇيەمىن. ماعجان – مادەنيەتى زور اقىن» دەگەن بولاتىن.
جىراۋلىق پوەزيادان كەيىنگى كەزەڭدە اباي پوەزياسىنىڭ شوقتىعى بيىك. ال, ودان كەيىنگى تۇتاس ءبىر تولقىن, جاڭا بۋىن كەلدى ادەبيەتكە. سونىڭ قاتارىندا ماعجاننىڭ ورنى ايرىقشا. بيىك يدەيالارى مەن پوەتيكالىق پوتەنتسيالى ارقىلى قازاق ولەڭىنە ليريكالىق فيلوسوفيانىڭ نازىك ءيىرىمىن اكەلگەن شايىردىڭ تۋىندىلارى تىڭ جاڭالىق بولا ءبىلدى. ەۋروپانىڭ جانە ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن جەتە مەڭگەرىپ سۋسىنداعان ول فورما مەن ستيل جونىنەن ابايدان كەيىنگى ءداستۇرلى ولەڭ ولشەمىنە وزگەرىس ەنگىزىپ, ماحاببات ليريكاسىنىڭ ەڭ اسقاق اقىنى رەتىندە تاريحتا وزىندىك وشپەس قولتاڭبا قالدىردى.
اۋەزوۆ تاعى ءبىر سوزىندە: «اباي اقىلدىڭ اقىنى, ال ماعجان بولسا, اقىنداردىڭ اقىنى» دەپتى.
ءيا, سەزىمى وتتاي لاۋلاعان اقىننىڭ كوكىرەگىنەن جانارتاۋداي اتىلىپ شىققان ءسوز ءاربىر ءيسى قازاقتىڭ جۇرەگىندە جالىن بوپ تۇتاندى. ال, اقىننىڭ «ۇلت» دەپ سوققان جۇرەگىنىڭ سەرتى – الاشتىڭ مۇددەسىن جىرلاۋ ءھام تۇركىلىك تانىمدى ولەڭ ولشەمىنە سىيعىزىپ, جەتكىزۋ ەدى. بۇل رەتتە اقىننىڭ ارمان مەن مۇراتى, اڭسارى شىعارمالارىنان انىق كورىنىس تاپتى. ماسەلەن,
كۇنشىعىستان تاڭ كەلەدى – مەن كەلەم,
كوك كۇڭىرەنەدى: مەن دە كوكتەي كۇڭىرەنەم.
جەردىڭ ءجۇزىن قاراڭعىلىق قاپتاعان,
جەر جۇزىنە نۇر بەرەمىن, كۇن بەرەم!
قاپ-قارا ءتۇن. قايعىلى اۋىر جەر جىرى!
قاپ-قارا ءتۇن. كۇڭىرەنەدى ءتۇن ۇلى.
كۇنشىعىستا اق التىن ءبىر سىزىق بار:
مەن كەلەمىن, مەن – پايعامبار, كۇن ۇلى! –
دەگەن ولەڭ جولدارى جوعارىداعى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى.
قازاقتىڭ بايراعىنداي قايران اقىن
«ۇلى وزەندەر تىنىپ اعادى» دەگەن ءتامسىل بار. الايدا, ماعجاننىڭ جىر ارناسى تەڭىزدەي تولقىعان الاپات كۇشكە يە. مۇنى اقىن جىرلارىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس.
1924 جىلى ۇيىمداستىرىلعان ادەبي سوت وعان «ۇلتشىل», «ءورشىل» ءارى «پانتيۋركيست» دەگەن ايىپ تاقتى. اقىن ولەڭدەرى «سارى ۋايىمشىلدىقتى», «ساعىنىشتى», «مۇڭ-زاردى» بەينەلەيدى دەگەن جالا جاپتى. بۇل سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ۇستانىمدارىنا قايشى دۇنيەلەر دەپ ەسەپتەلدى. ايتسە دە, س.سادۋاقاسوۆ, ى.مۇستامباەۆ, ش.توقجىگىتوۆ سەكىلدى قازاق زيالىلارىنىڭ ارالاسۋىمەن ول ءبىر جالادان امان قالدى. وسى وقيعادان كەيىن 1924 جىلدىڭ مامىر ايىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ مولداعالي جولدىباەۆپەن قوسىلىپ, ماعجانعا حات جىبەرەدى. وندا: «سەن –قازاقتىڭ اقىنىسىڭ. الاشتىڭ قايعىسىن جىرلايسىڭ, ۇلتىڭدى ءولىپ-ءوشىپ سۇيەسىڭ, ونىمەن بىرگە كۇيزەلەسىڭ. قازاقتىڭ كەلەشەگىنەن ءۇمىت جوق بولسا, وندا جويىلىپ كەتۋ حالىندەگى حالىققا كوركەم ادەبيەتتىڭ كەرەگى قانشا؟ ءبىز سەنەن كەۋدەمىزگە رۋح پەن قۋات قۇيىپ, دەرتىمىزدەن ايىقتىراتىن, باقىتقا باستايتىن ءسوز كۇتەمىز.
سەن – قازاقتىڭ بايراعىسىڭ. مەيلى تاسباقا اياڭمەن ءجۇر, بىراق, ومىردەن ءۇمىتىڭدى ۇزبە, ومىرگە ورال, حح عاسىردا تۇرعانىڭدى ۇمىتپا! ءورىسىڭنىڭ كەڭەيۋىن تىلەپ, قايعىلى سەزىمنىڭ قۇرساۋىنان ءوز-ءوزىڭدى ەپتەپ بوساتۋىڭدى قالايمىز» دەلىنگەن. بۇل ورايدا, اقىننىڭ ءسوزى – ءداۋىردىڭ ءسوزى ەكەنىن, قاسيەتتى ميسسيا دەپ ءتۇسىندى. ولمەس ولەڭ ءورشىل بولۋى ءتيىس دەگەن ويدى ۇستانعانى دا راس. سونىڭ ناتيجەسىندە «پايعامبار», «كۇنشىعىس», «وت», «تۇركىستان» سەكىلدى جىرلارى دۇنيەگە كەلدى. كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ رەتىندە ينتەللگەنتسيا ماعجاننىڭ تالانتىن مويىندادى. ءسۇيسىندى. ءسۇيىندى. جاتا-جاستانىپ وقىدى. سول ومىرشەڭدىگى مەن بولمىسىنىڭ كەمەلدىگى ارقىلى ول ماڭگىلىكتىڭ الەمىنە قادام باستى.
باتىر ەستەلىگىندەگى بۇلىڭ دەرەك
«الاشورداشىل», «ۇلتشىل» رەتىندە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە ارىستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ايىپتالدى. وسىنداي جالامەن ماعجاننىڭ باسىنا دا تالاي قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ, اقىرى 1924 جىلى ورىنبوردا ادەبي سوت ۇيىمداستىرىلىپ, ونىڭ شىعارماشىلىعى مەن ازاماتتىق سيپاتى ۇلكەن سىنعا الىندى. سول كەزدە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ماعجاننىڭ اقىندىعى» اتتى ماقالاسىندا ونى اقتاپ الۋ ءۇشىن: «ونىڭ ناعىز كىناسى, جالعىز-اق كىناسى – اسا دارىندىلىعىندا» دەپ جازدى.
ءيا, ءتۇپتىڭ تۇبىندە اسا «دارىندىلىق» ونى ماڭگىلىك قۇردىمعا جىبەردى. تاريحي دەرەكتەردە اقىن 1938 جىلى اتىلدى دەلىنەدى. الايدا, ماعجانتانۋشى عالىمدار مەن كۋاگەرلەر, ول 1951 جىلى رەسەيدىڭ ماگادان وبلىسى سۋسۋمان اۋدانى بەرەلەح لاگەرىندە دۇنيە سالدى دەگەن تىڭ دەرەكتى العا تارتادى. قازاقتىڭ ءباھادۇرى باۋىرجان مومىشۇلى دا ءوز كۇندەلىگىندە بىلاي جازادى: «1948 جىلى مەن سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدىم. كەزەكتى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ جۇرگەن كەزىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كورىپ, ماڭىنا جاقىندادىم. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى, ءاسىلى سوتتالعاندار بولۋ كەرەك. ولاردان ءوزگەشەلەۋ, باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام ون -ون بەس مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. تەگىندە قازاق سياقتى. مەن سوعان جاقىنداپ كەلىپ, قازاقشا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ سالەم بەردىم. ول مەنىڭ سالەمىمدى ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا قابىلداپ, تۇرىمە ودىرايا قارادى دا, ۇندەمەي وتىرا بەردى. «بۇل نە قىلعان ادام؟» دەپ ءوز ويىمدى جيناپ العانشا, ول تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيىندە: «ماعان جاقىنداما, بالەم جۇعىپ كەتەدى» دەدى. سول كەزدە بارىپ مەنىڭ ەسىمە ماعجان ءتۇسىپ, ونىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتا باستادىم. ول ءسال ءجىبىپ: – مەنىڭ جاعدايىم قيىن عوي, ماعان جاقىنداماعانىڭ دۇرىس بولادى. شاماڭ كەلسە, مەنى ەلگە جەتكىز» دەدى. مەن ونىڭ قازاقتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان ەكەنىن ءبىلىپ, شامام كەلسە كومەكتەسكىم كەلدى دە: «مەن ون شاقتى كۇننىڭ كولەمىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولىپ تۇرىڭىز» دەدىم. ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي, قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم, تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ, سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى». بۇل دەرەكتى سول لاگەردە بىرگە بولعان اقساقال ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ تا راستاپ وتىر.
تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاتقان شىندىق تۇبىندە اشىلماي قويمايدى. كەلەشەكتە ماعجان جايىنداعى اقيقاتتىڭ دا اشىلارى ءسوزسىز. بۇل ماعجانتانۋشى عالىمداردىڭ ءارى ادەبيەتشىلەردىڭ ەنشىسىندە. ال, قازىرگى ۋاقىتتا ۇرپاق پارىزى – اقىن شىعارمالارىن زەردەسىنە توقىپ, سونىڭ قادىرىنە جەتۋ.
سايان ەسجان
