وسى اپتادا رەسەي «جاڭا ەسكى» پرەزيدەنتىن ۇلىقتاپ, كونستيتۋتسيالىق نەگىزدە ءتاجىن كيگىزدى. تاققا وتىرا سالا جان-جاققا ۇشقىنداعان, الدىن الا دايىندالىپ, الدەبىر تارتىپپەن ۇيىمداستىرىلعان جارلىقتار مەن بۇيرىقتاردان بۇل كىسىنىڭ ءوزىنىڭ پرەزيدەنت بولاتىنىنا كۇمانى دە بولماعانىن كورسەتەدى. جالپى, ەشكىمنىڭ دە كۇمانى بولماعانعا ۇقسايدى.
پرەمەر-مينيسترلىكتەن پرەزيدەتتىككە
1999 جىلدىڭ سوڭعى كۇنىنىڭ شاڭقاي تۇسىندە رەسەيدىڭ العاشقى پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين ءوزىنىڭ جاڭا جىلدىق قۇتتىقتاۋىندا «مەن كەتتىم» دەگەنى, «ءوزىم» دەگەن ساياساتشىلاردىڭ ءوزىن تاڭ قالدىرىپ, ابدىراتىپ تاستادى. دەگەنمەن, بۇلاي ەتۋگە ەلدىڭ قوردالانعان پروبلەمالارى مەن سىر بەرە باستاعان دەنساۋلىق ەكەنىن بارلىعىمىز تۇسىندىك. عايىپتان پايدا بولعان ميللياردەرلەردىڭ وليگارحتىق توپتارى, چەشەن سوعىسى, 1998 جىلعى داعدارىس, داعدارىسى نەسى – بانكروتتىق, «قارا سەيسەنبى», قويشى ايتەۋىر, رەسەيدىڭ سول كەزدە يادرولىق بۇلشىق ەتىنەن باسقا نە قالىپ ەدى؟ ءتىپتى, اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مادلەن ولبرايت, كورشىمىزدىڭ بۇل مىسكىنىن كورىپ, «ءسىبىر سياقتى باي ولكەنىڭ تەك رەسەيگە عانا تيەسىلى ەكەنى – ادىلەتسىزدىك! ءسىبىر – ادامزاتتىڭ مەنشىگى!» دەگەن ەكىۇداي ءسوز ايتىپ قالعانى راس. رەسەيگە «جاياۋ اسكەرلەتىپ» كىرىپ كەلۋگە تەك جوعارىدا ايتىلعان يادرولىق قارۋلاردىڭ كەدەرگى بولعانىنا بۇل كۇندەرى ساراپشىلاردىڭ كوبى كەلىسەدى.
ەندەشە, ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ جۇلدىزى جانعان ءسات, تۋرا جاڭا عاسىردىڭ العاشقى كۇنى دەۋگە بولادى. كوپ سوزگە ۇيىرلىگى جوق, تاساداعى كلەرك رولىندەگى پرەمەر-مينيستر ءاپ-ساتتە پرەزيدەنتتىك ورىنتاقتى زاڭداستىرىپ الا قويدى. پۋتين تۇلعاسىندا باتىستىڭ ۇرەيى مەن قانداي دا ءبىر ءتارتىپتى ساعىنعان حالىقتىڭ ءۇمىتى اقتالعانى انىق. ۆلاديمير ءۆلاديميروۆيچتىڭ العاشقى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندەگى 5 كورنەكتى ارەكەتىن اتاپ وتسەك.
1. وليگارحيالىق توپتاردى ساياساتقا ىقپالىنان ايىرۋ. پۋتين بيلىككە كەلگەندە, تۋرا كرەملگە كسەروكستىڭ قورابىنا اقشا سالىپ اپارىپ, پارا بەرەتىن كۇندەر الاياقتاردىڭ كوزدەرىنەن بۇلبۇل ۇشىپ, بيلىكتىڭ زايىرلىعى قايتا ورنادى دەسە بولادى. «ەلتسينگە جەكە ءوزىم اراق قۇياتىنمىن» دەپ بوسەتىن وليگارح بوريس بەرەزوۆسكي مەن سول تەكتەس – «پريۆاتيزاتسيا» دەپ اتالاتىن قاندى ويىندا ابدەن بايىعان تۇلعالار ساياساتتان شەتتەتىلدى. كوپتەگەن جەكەشەلەندىرۋ ناتيجەلەرى قايتا قارالىپ, قاجەت جاعدايدا – تۇرمەگە توعىتىلعاندارى دا بولدى. رومان ابراموۆيچ, ولەگ دەريپاسكا, ميحايل پروحوروۆ, ۆيكتور ۆەكسەلبەرگ سياقتى «ىمدى» تۇسىنگەن قارجى الپاۋىتتارى جونىنە قالدىرىلىپ, بەرەزوۆسكي سياقتىلار شەتەلگە قاشتى.
2. چەشەن ماسەلەسىنىڭ «شەشىلۋى». كۇشپەن بولسا دا, تۇرپايى بولسا دا. قاپ تاۋى ماسەلەسىندە باتىستىڭ, پاراقورلىق ابدەن مەڭدەگەن اسكەريلەردىڭ جانە قارا حالىقتىڭ ورتاسىندا ءارى-ءسارى كۇيدە جۇرگەن ەلتسيننىڭ باتىلسىزدىعىنا نۇكتە قويىلدى. تاۋلى ايماقتارداعى لاڭكەستەردىڭ قوسىندارى اياۋسىز بومبالانىپ, قالا ىشىندەگى پارتيزاندىق سوعىستار دا «كوشەنى تۇبىرىمەن قوسا جاپىرۋ» ارقىلى ءوشىرىلدى. ارينە, بەيبىت تۇرعىن شىعىندارىنا كەلسەك, مۇنى كۇماندى جەڭىس دەپ اتاۋعا دا بولاتىن شىعار. بىراق ءبىر نارسە انىق: چەشەن ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ قالدى.
3. لاري كينگكە بەرىلگەن جاۋاپ. 2000 جىلدىڭ 12 تامىزىندا بارەنتس تەڭىزىندە باتىپ كەتكەن ك-141 «كۋرسك» اتوم سۇڭگۋىر قايىعى, پرەزيدەنت تۇلعاسىنداعى پۋتينگە العاشقى اۋىر سىناقتاردىڭ ءبىرى بولدى دەسە بولادى. قۇتقارۋ جۇمىستارىنداعى ساتسىزدىكتەر مەن شەتەلدەن كومەك سۇراۋعا اسىقپاۋى پۋتينگە ابىروي اپەرمەگەنى انىق. وسى كۇندەرى پرەزيدەنتتىك ەڭبەك ءوتىلى ءالى ءبىر جىلعا دا تولماعان پۋتينگە, CNN-نىڭ اۋزى دۋالى ءجۋرناليستى لاري كينگ سۇراق قويدى:
– سونىمەن, رەسەيدىڭ بۇل قايىعىنا نە بولدى؟
پۋتين:
– ول باتىپ كەتتى.
بۇل ازداپ تسينيزم لەبى بار جاۋاپ ءبىر جاعىنان الەمدىك قاۋىمداستىققا – جاڭا پرەزيدەنتتىڭ باتىل ارەكەتتەردەن قاشپايتىنىن, ەشقانداي ءتاسىلدى قولدانۋدان ايانىپ قالمايتىنىن, الەمدىك ساياسي جىرتىستان ءوز ۇلەسىن وڭايلىقپەن بەرمەيتىنىن اڭعارتتى. كەيىن سولاي بولدى دا.
4. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق. ەلباسىمىزدىڭ سوناۋ توقسانىنشى جىلداردا-اق ۇسىنىپ جۇرگەن ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا يدەياسىن ەلتسين سوزبۇيداعا سالىپ, ءجۇرىپ العانى راس. ءۇزىلىپ قالعان شارۋاشىلىق-وندىرىستىك بايلانىستاردى قايتا جاڭعىرتۋ يدەياسىنا ءدال وسى ءپۋتيننىڭ تۇسىندا جان ءبىتتى. قازىر قازاقستان ءۇشىن ەڭ بولماعاندا كەپىلدى نارىق اۋماعى قالىپتاستى دەۋگە ابدەن بولادى.
5. ىشكى ساياسات. ءپۋتيننىڭ بيلىككە كەلۋىمەن كوپتەگەن ساياسي رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلدى. الدىمەن, دۋماداعى پارتيالار ىرىلەندىرىلىپ, وڭتايلاندىرىلدى. ەلتسين تۇسىندا «جەرگىلىكتى كىنازدەرگە» اينالا جازداعان ايماقتىق گۋبەرناتورلاردى دا تۇقىرتتى. ايتەۋىر, «ارگەنتيندىك ءادىس» نەمەسە «چيليلىك جول» سياقتى ساياسي-ەكونوميكالىق تاجىريبەلەرگە توسقاۋىل قويىلىپ, ەلدى اكىمشىلىك- شارۋاشىلىق باسقارۋدىڭ بۇرىننان جاقسى تانىس ءادىسى قايتا قولعا الىندى.
ارينە, جەتىستىكتەرگە بىرجاقتى باعا بەرۋگە بولماس. «مۇنايدىڭ ارقاسى» نەمەسە, ءتىپتى, «قانمەن كەلگەن جەتىستىكتەر» دەگەن باعالار دا بار. بىراق ءبىر نارسە انىق: «فەدەراتسيا بىرنەشە ۇساق مەملەكەتتەرگە ىدىراپ كەتپەس پە ەكەن؟» دەگەن ەلتسيندىك داۋىردەگى كۇدىك سەيىلدى.
پرەزيدەنتتىكتەن – پرەمەر-مينيسترلىككە
رەسەي سياقتى الىپ ەلدى 8 جىل باسقارعان ادامنىڭ مەملەكەتتىڭ وزىنەن كەيىنگى ساياسي بەينەسى مازالاماۋى مۇمكىن ەمەس. پۋتين دە سولاي. ءبىر جاعىنان, قازىرگى ساياسات الەمى – بيلىكتى ورتا عاسىرلارداعىداي سەنىمدى مۇراگەرگە تاپسىرىپ, قالعان ءومىرىڭدى ساياتشىلىق قۇرىپ, ەستەلىك جازۋمەن وتكىزۋگە مۇرشا بەرمەيدى. دەگەنمەن, وزىنەن كەيىن مەدۆەدەۆتىڭ پرەزيدەنتىككە كەلۋى – وندايدىڭ قازىر دە مۇمكىن ەكەندىگىنە مەڭزەگەندەي.
2007 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ, «تاق مۇراگەرلىگىنە» جارىس باستالدى دەسە دە بولعانداي. جۇزدەن جۇيرىك شىققاندار سول كەزدەگى قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي يۆانوۆ پەن دميتري مەدۆەدەۆ بولدى. پۋتين بۇل ەكى كانديداتتى جارىستىرىپ قويدى دەسەك تە بولادى. ەكەۋىنە دە ۇلتتىق جوبالار سياقتى «ءۇي تاپسىرماسىن» بەرىپ, اياڭدارىن اڭدادى. ناتيجەسىندە بيۋروكراتيالىق-اپپاراتتىق ويىنداردا تاجىريبەسى مولداۋ مەدۆەدەۆ وزدى. دەرەۋ, ءتىپتى, اۆتوماتيزم دەڭگەيىنە جەتكىزىلگەن سايلاۋ ۇيىمداستىرىلىپ, مەدۆەدەۆ ءاپ ساتتە پرەزيدەنتكە اينالدى.
بىراق ءپۋتيننىڭ «ۇزىن قولى» بيلىكتى مەدۆەدەۆكە تۇتاستاي تاپسىرىپ كەتتى دەسەك, اعاتتىق بولار. بۇل, اسىرەسە, گۇرجىستانمەن 8 كۇندىك سوعىس كەزىندە ايقىن كورىندى. رەسەيدىڭ بارلىق ارەكەتتەرىنەن بۇرىنعى زاڭگەر مەدۆەدەۆتىڭ ەمەس, بۇرىنعى كگب پولكوۆنيگى ءپۋتيننىڭ ساياسي ەركى ەسىپ تۇردى. ال, «بۇرىنعى چەكيست» دەگەننىڭ بولمايتىنىن ءبىز تاعى بىلەمىز.
تاپ كەشەگى سيريا بويىنشا بۇۇ قارارىن بەكىتپەي, اقش-تى ىزاعا بۋلىقتىرعان رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىنان دا پۋتيندىك قايساردى كوردىك. مەدۆەدەۆتىڭ باتىستىڭ «زىمىرانعا قارسى قورعانىس» باعدارلاماسىن قيلى شىرعالاڭعا سالىپ, بىرەسە – وقپانى بىرنەشە بولىككە ءبولىنىپ ۇشاتىن زىمىران جاساۋعا پارمەن بەرىپ, بىرەسە قيىر شىعىستا كەزەكتى زىمىران سىناعىن وتكىزگەنىنەن دە پۋتيندىك ايبىندى بايقادىق. ۋكراينامەن «گاز شايقاسى», ەۋروپانىڭ «NABUCCO» گاز تاسىمالى جوباسىنىڭ «قازاسى», بارلىعى, بارلىعى دا – وسى ءتورت جىلدا ناعىز بيلىكتىڭ پرەمەر-مينيستر ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ىقپالىندا بولعانىنا مەڭزەيدى.
پرەمەر-مينيسترلىكتەن – پرەزيدەنتتىككە. سوڭعى رەت پە؟
كونستيتۋتسيانىڭ «ءبىر ادام ەكى رەتتەن ارتىق قاتارىنان پرەزيدەنت بولا المايدى» دەگەن بابىنان سىنىق تاۋىپ, كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە: «قاتارىنان بولماسا دا, اراسىنا ءبىر ادام سالىپ بولاتىن شىعار؟» دەگەن سۇراۋ سالىپ, وڭ جاۋابىن العان پۋتين مىنە, وسى اپتادا ءۇشىنشى رەت پرەزيدەنت بولىپ وتىر.
جالپى, كاسىبي ساياساتشى ەمەس, كورشى ەلدىڭ ساياسي ءومىرىن گازەتتەن عانا وقيتىن وقىرماننىڭ ءوزىنىڭ, ءپۋتيننىڭ قايتا كەلەتىنىنە سول 2008 جىلى-اق كۇمانى بولعان جوق. بىراق بۇل ءجايتتىڭ ءمانى ايگىلى «بيلىكتە تەك تاز بەن شاشتى ادامنىڭ الماسىپ وتىرۋى» سياقتى ساقالدى ازىلدەن ارىدە جاتقان سياقتى. بيلىك پۋتينگە نەگە كەرەك؟ ابدەن بايۋ ءۇشىن بە؟ مەملەكەتتىك قايراتكەر ءۇشىن ۇساقتاۋ ءىس سياقتى. بيلىكقۇمارلىق پا؟ جاسالىپ جاتقان ءىس-شارالار جاي عانا بيلىكقۇمارلىقتىڭ مەيىرىن قاندىرۋ ءۇشىن تىم كوپ سياقتى. ەندەشە, قالاتىن جاۋابىمىز – الىسقا باراتىن الدەبىر مەملەكەتتىك ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سياقتى. ەلتسين تۇسىندا شايقالىپ كەتكەن مەملەكەت نەگىزدەرىن ەندىگارى تەك مەملەكەتشىل ادامعا تاپسىراتىنداي جۇيە قالىپتاستىرۋ كەرەك. ايتەۋىر, وسى قىزمەتى پۋتينگە تەك جالاقىسى ءۇشىن ۇنامايتىنى انىق.
سوڭعى ونجىلدىقتا انتيپۋتيندىك تە, پۋتينيستىك تە توپتار ابدەن قالىپتاسىپ بىتكەن ەدى. باتىستىڭ مەديارەسۋرستارىنا «جاڭا دەم» بەرىلىپ, كورىكتەر قايتا ۇرلەنىپ جاتىر. ەل ىشىندەگى وپپوزيتسيا دا نارازىلىقتىڭ قارابايىر كوشەدە تۇرىپ باقىرۋ تۇرىنەن جاڭا ادىستەرگە كوشكەن سياقتى. تاعىلعان كەيبىر ايىپتارعا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. رەيدەرلىك بيزنەس. شيكىزاتتىق ءوندىرىس. پراۆوسلاۆيە ءدىنىن كۇشتەپ تاڭۋ. ۇناپ تۇرعان جوق. بىراق بىرنارسە انىق: تەك وسى پۋتين تۇسىندا عانا پوستكەڭەستىك نۇسقاداعى رەسەيدىڭ كۇرەك ءتىسى شىعىپ, ساياسي ساۋدالاسۋدى ۇيرەندى. ال, الەمدىك ساياسي احۋال تالاپ ەتسە, پۋتين تورتىنشى مەرزىمگە دە «سىلتاۋ» تابا الاتىن ءتۇرى بار. ەڭ بولماعاندا, ونىڭ بەدەلى مەن تالانتى سونداي ويعا جەتەلەيدى.
قازاقستان ءۇشىن دە پۋتين وتە-موتە ىڭعايلى تۇلعا دەسەك تە بولعانداي. كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەۋرازيالىق وداق يدەياسىن قولداعان پۋتين, ەندىگارى ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردى جەدەلدەتپەسە, باسەڭدەتىپ المايتىن سياقتى. ءوندىرىس ءادىسى, ەڭ باستىسى, ونىڭ رەنتابەلدىك كورسەتكىشى شامالاس ەلدەرىمىز ءۇشىن 180 ميلليونعا جۋىق حالقى بار نارىق كوپتىك ەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە, الەم بەيمازا كۇيدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوشىپ جاتقاندا, كورشىمىزدە اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى ساقتالعانى پايدا كوپ ءتارىزدى: ەلتسيندىك نۇسقاداعى دەموكراتيالىق رەسەي السىزدەۋ كورىندى. بۇعان قوسا, رەسەيدىڭ شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءىرى قۇرىلتايشىسى ەكەنىن جانە ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمى ۇيىمىنىڭ بىرىككەن شتابىنىڭ باسشىسى ەكەنىن ەسەپكە الساق, ەلباسىمىزدىڭ «قاۋىپ وڭتۇستىكتەن بولۋى مۇمكىن» دەگەن بولجامىنىڭ اياسىندا بىزدەرگە سەرىكتەس بولۋدى تاعدىردىڭ ءوزى جازعان سياقتى.
ەرلان وسپان
