تاعزىم

قاھارمان

ارىستان جۇرەكتى دارابوز تۇلعا جۇمابەك تاشەنەۆكە قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن التى باتپان ازاپقا دا, توزاققا دا ءتوزىپ, جان-تانىمەن قورعاۋ, ۇلتاراقتاي جەرىن دە ۋىسىنان شىعارماۋ, نە قۇرىق كەتەر, نە مويىن كەتەر دەپ نارتاۋەكەلگە بەكىنىپ تاس جۇتۋ, تەگەۋرىندى ءىس-ارەكەت تۇيىققا تىرەلگەندە, الماعايىپ ىستە تۇيعىندىق تانىتۋ, شەشىمپازدىق, ۇتقىر كوزقاراس, رۋحاني كەمەلدىلىك, ۇلت, ءتىل تاعدىرىن بيىكتەن بولجاپ تەرەڭ ويلاۋ ءتارىزدى ۇزدىك قاسيەتتەر ءتان ەدى. بۇعان ونىڭ ەل ەسىندە, حالىق زەردەسىندە ساقتالعان ۇشان-تەڭىز قايراتكەرلىك, ساناتكەرلىك ىستەرى جارقىن ايعاق.

سولاردىڭ ىشىندە ايتۋلىسى – قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنداعى بايلىعى شالقىعان, ەگىن-جايى تولقىعان بەس وبلىستى بىرىكتىرىپ, تىڭ ولكەسىن ۇيىمداستىرىپ, ءتۇپتىڭ تۇبىندە رسفسر-عا قوسۋ, ماسكەۋدىڭ قۇزىرىنا مىقتاپ باعىندىرۋ ماسەلەسىندەگى ن.س.حرۋششەۆتىڭ مەيلىنشە جىمىسقى, زىمياندىق يدەياسىنا جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ دايەكتى دالەلدەرىمەن مايموڭكەسىز ايتىلعان زىلدەي ماعىنالى سەس ءسوزى دەۋگە بولادى. تىڭ يگەرۋ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ت.ي.سوكولوۆقا بۇل ولكە رەسەي قۇرامىنا قوسىلمايدى, كەرەك دەسەڭىز 24 ساعاتتىڭ ىشىندە قاراڭىزدى ءوشىرىڭىز دەپ قانكوبەلەك ويناتادى. ويىمىزدى ءارى قاراي ساباقتاۋ ءۇشىن ار-وجداننان جارالعان وتكىر زەيىندى وعىلان, وي-پاراسات يەسى جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ ءوز سوزىنە جۇگىنەيىك: «نيكيتا سەرگەەۆيچ, ەگەر جوعارى كەڭەس ءار رەسپۋبليكانىڭ جەرلەرىن جەرگىلىكتى ورىندارسىز شەشە بەرەتىن بولسا, كسرو-نىڭ جانە ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ كونستيتۋتسياسىن جويۋ كەرەك قوي. ال ول كونستيتۋتسيالارىنىڭ زاڭدارىندا ءار ۇلت رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ تاريحي جەرىنە دە, ونداعى تابيعي بايلىعىنا ءوز مەنشىگىم دەپ پايدالانۋعا قۇقىعى بار. ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ, ەشبىر ورگاننىڭ قۇقىعى جوق».
وت اۋىزدى, وراق ءتىلدى, ەكپىندى-سەرپىندى جۇمابەك تاشەنەۆ ەلشىلدىك, مەملەكەتشىلدىك ىستەرىندە قازاق جەرىنىڭ جەراستى قازىناسىن, تەڭىزدەي تولقىعان ەگىنىن, قازاق حالقىنىڭ ەرەسەن ەڭبەگىن, شىعارماشىلىق قابىلەت-قارىمىن بيلىك تۇتقاسىن ۇستاۋعا توسەلگەن مايتالمان ماماندار بارلىعىن, ورىس حالقىنا پەيىل-مەيىرىمى وزگەشە ەكەنىن ايرىقشا اتاپ كورسەتىپ وتىرادى. مەملەكەت قايراتكەرى ساعىندىق كەنجەباەۆ ءورى-قىرى بىردەي تاشەنەۆتىڭ «ەڭبەكشىلەردىڭ كۇنكورىس حارەكەتتەرىنە, وي-ورىستەرىنە, ۇلتتىق سانا-سەزىم مەن داستۇرگە ءمان بەرگەنى», «ۇلكەنگە دە, كىشىگە دە ءتيىستى, تۇراقتى ىزەت كورسەتۋ وعان ءتان» كىسىلىك, ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر ەكەنىن قاداپ ايتادى.
قازاق جەرىنىڭ عاجايىپ ءبىر ميۋالى بولشەگى – بوستاندىق اۋدانىنىڭ تاعدىرى تايتالاستى كۇي كەشكەندە, كوميسسيا توراعاسى ج.تاشەنەۆ جانە قۇرامىنداعى اكادەميك حايدار ارىستانبەكوۆ, م.بەيسەباەۆ, ا.موروزوۆ, ۆ.توگوسوۆ, ۆ.شەرەمەتەۆتەر مىناداي ءتۇيىندى قورىتىندى جاساعان: «بوستاندىق اۋدانىنىڭ جەرى مال وسىرۋگە ءمانى بار ەكەندىگىن, قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرۋگە, سۋ-ەنەرگەتيكالىق قورلارىنىڭ مولدىعىن, قورعاسىن, كومىر جانە ماشينا جاسايتىن وندىرىستەردىڭ جۇمىسكەرلەرى دەمالاتىن ساناتوريلەر ۇيىم­داستىرۋعا وتە قولايلى ەكەندىگىن ەسكەرىپ, بۇل اۋداندى وزبەكستانعا بەرۋدى وتە ءتيىمسىز سانادى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىن بەرۋ جونىندەگى وزبەك كسر-ءى ۇكىمەتىنىڭ سۇراۋىن كوميسسيا نەگىزسىز دەپ ەسەپتەيدى».
الايدا كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ك.ە.ۆوروشيلوۆتىڭ جارلىعىمەن بوستاندىق اۋدانى 1955 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا امالسىز وزبەكستانعا ءوتىپ كەتتى… بۇل سۇمدىقتى ەستىگەندە قازاق قاۋىمى «مال قۇلاعى – ساڭىراۋ» دەپ دەنەسى تۇرشىكتى, ساي-سۇيەگى سىرقىرادى, قاردان كەبىس, مۇزدان قۇرساۋ كيىندى.
ۇلت رۋحانياتى تاريحىنداعى جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ التىن سوزدەرى, ساۋلەلى ىستەرى سانادا جارقىرايدى. رەسپۋبليكانىڭ باس باسىلىمدارى «قازاق ادەبيەتى», «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەت­تەرىن سۇمدىق قاتەردەن قۇتقارىپ قالادى. 1958 جىلدىڭ 28 شىلدە­سىندە ورتالىق كوميتەتتە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ماسەلەسى (ياعني ۇلتشىلدىق اعىمنىڭ جاندانىپ ورىستەۋى) قارالعان. بۇعان قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ي.د.ياكوۆلەۆ, قازاق كسر جوعارى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنەۆ, يدەولوگيا بويىنشا حاتشى ن.ءجاندىلدين جانە ءسابيت مۇقانوۆ, جۇماعالي ساين, ساقتاعان بايىشەۆ, قاسىم ءشارىپوۆ, سىرباي ءماۋ­لەنوۆتەر قاتىسقان.
ۇستەل ۇستىندەگى «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىر ءنومىرىن, «ايقاپ» جۋرنالىن, احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ماساسىن» كورىپ, ءسابيت مۇقانوۆ كەرەمەت كۇيگە بولەنىپ اسەرلەنەدى. ال احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قاسيەتتى ەسىمىن ەستىگەن ءبىر دۇمشەنىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ ۇرەيلەنەدى. وسىندا جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ «تايساقتاماي, باتىل سويلە!» دەپ سىرباي ماۋلەنوۆتى جىگەرلەندىرۋى نەمەسە «قازاق ادەبيەتىن» اشقان دا سەن ەمەس, جاباتىن دا سەن ەمەسسىڭ, نە تانتىپ تۇرسىن ءوزىڭ؟!» دەپ اپەرباقان رەداكتورعا ءزىلدى جاۋاپ بەرۋىنىڭ ارقاسىندا باسىنا تونگەن قاۋىپتەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتى امان قالادى.
1959 جىلى ن.س.حرۋششەۆ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 10 جىلدىق سالتاناتىنا قاتىسىپ, ماو تسزە دۋننىڭ داستارقانىندا رابايسىز, داڭعازا, كوپىرمە سوزدەر ايتىپ, جەلىگىپ-جەلپىنىپ سويلەيدى. اتىڭىزدىڭ باسىن تارتىڭىز دەگەندەي جۇمابەك تاشەنەۆ يشارات جاسايدى. جول ۇستىندە ن.س.حرۋششەۆ كەشەگى ماونىڭ ءتىلماشى قازاقشا نە ايتقانىن سۇرايدى. سول زاماتتا تاشەنەۆ: «مىناۋىڭا ايت, كوپ ويلاپ, از سويلەسىن دەدى» دەيدى. كسرو قارجى ءمينيسترى ب.ف.گاربۋزوۆقا: «البانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مەحمەت شەحۋ كەلسە, دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ, ەسىك الدىندا قارسى الار ەدىڭ. ال البانيادان ون ەسە ۇلكەن قازاقستاننىڭ پرەمەر-مينيسترىمەن نەگە دۇرىس سويلەسپەيسىڭ» دەپ, ادەپسىزدىگى مەن ادىلەتسىزدىگىن بەتىنە باسادى. يا بولماسا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمى توراعاسى مىندەتىن اتقارۋ بارىسىندا ءبىر ۋكراين عالىمىنىڭ جاۋاپتى ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولۋىنا بايلانىستى تاعىلعان ايىپقا ء(ولىم جازاسىنا) قول قويۋ كەرەك بولعان. بۇل جاعداي ك.ە.ۆوروشيلوۆپەن كەلىسىلگەن. سوعان قاراماستان تاشەنەۆ تۇرمەگە بارىپ, ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا, اقيقاتتىعىنا كوزىن جەتكىزگەن. سويتسە ونىڭ ءوزى قاريا ەكەن ءارى قىلمىسقا قاتىسى ءتىپتى جوق كورىنەدى. سودان ول ن.س.حرۋششەۆقا باياندايدى. ول: «تى – مولودەتس!» دەپ تاشەنەۆتىڭ شەشىمىن تولىق قۋاتتايدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرە­پوۆ باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ەكى مارتە كەڭەس وداعى باتىرلىعىنا ۇسىنىلعانىن جۇمابەك تاشەنەۆكە بايانداپ, جوعارعى جاقپەن سويلە­سەڭىزشى دەپ قولقا سالادى. ول ماسكەۋدە ب.مومىشۇلىنىڭ قۇجات­تارىمەن ەگجەي-تەگجەيلى تانىسىپ, ءىستىڭ كىلتى كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى ي.س.كونەۆتە ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ, ونىمەن كەڭەسەدى. كونەۆ «مەن ءوز ومىرىمدە ەشقاشان ءبىر ايتقان پىكىرىمدى وزگەرتكەن ادام ەمەسپىن» دەيدى.
جۇمابەك تاشەنەۆ «حالىق جاۋ­لارىن» اقتاۋ كوميسسياسىن باسقارادى. ناتيجەسىندە س.سەيفۋللين, ءى.جانسۇگىروۆ, ب.ماي­ليندەر اقتالادى. 1958 جىلى ماسكەۋدە قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىن ۇيىم­داستىرادى. بەس دارىنعا كسرو حالىق ءارتىسى اتاعىن الىپ بەرەدى. سونداي-اق, قىران جۇرەكتى جۇمابەك تاشەنەۆ الماتىداعى ايتۋلى داڭعىلعا اباي ەسىمىن بەرگىزۋى, اباي ەسكەرتكىشىنىڭ قۇيىلۋىن قاداعالاۋى, قازاقستانداعى يادرولىق جارىلىستارعا قارسىلىق جاساۋى, مۇحتار اۋەزوۆتى لەنيندىك سىيلىققا ۇسىندىرۋى, الماتى شاھارىنىڭ ورتاسىنان قازاق زيالىلارىنا پاتەر بەرگىزۋى, الاشتىڭ ارداقتىسى ماعجان جۇماباەۆتىڭ زايىبى زىليقا انامىزدى پاتەرگە ورنالاستىرۋى, نۇرمولدا الدابەرگەنوۆكە ەكىنشى رەت التىن جۇلدىز اپەرۋى جانە ت.س.س. ەلدىك-ەرلىك قايىرىمدى ىستەرى حالىق جۇرەگىندە, ەل جادىندا جاڭعىرادى.
1941 جىلى قۇرىلعان «ەسەپ» پارتياسى («ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى») توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, ۇستاز-پەداگوگ ماحمەت تەمىرۇلى (1923-2014) «اجداھانى اۋىزدىقتاعان ءباھادۇر» «جۇمابەك تاشەنەۆ» دەيتىن داستانىندا:
تونگەندە قارا تۇنەك كوكتى
تورلاپ,
شەشكەن جان شيەلى ءىستى ويمەن
تولعاپ.
اۋزىنان اجداھانىڭ جۇتام
دەگەن,
جان سالىپ, ەل مەن جەرىن امان
قورعاپ.
جارالعان الىپ باتىر, ەردىڭ ەرى,
قازاقتىڭ اسىل تۋعان كەمەڭگەرى.
جۇمابەك جان پيدا دەپ كىرىسپەسە,
زار جىلاپ قالار ەدى قازاق ەلى, – دەپ تولعايدى.
«تاريح دەگەن شەجىرە, ۋاقىت دەگەن الىپ بار» دەپ, جۇمابەك تاشەنەۆ ءوزى ايتقانداي, سۇڭقار تەكتى ايتۋلىنىڭ ءپىرى, زاماننىڭ داۋىلپاز ءدۇرى, بەرەكەلى قيمىل-ارەكەتى ءىرى ونىڭ تاريحي ەڭبەگى ۋاقىت ەكپىنىمەن ىلەسىپ ىلگەرى باسادى.
حالىق پەرزەنتىنىڭ كىسىلىك, قايراتكەرلىك جونىندەگى «جىگىتتىڭ ارلانى» (نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ), «كىسەندەۋلى دالا جولبارىسى» (ساعادات نۇرماعامبەتوۆ), «حالىقتىڭ قايسار پەرزەنتى» (ەركىنبەك تۇرىسوۆ), «ارىستان تەكتى تۇلعا» (كەرىمبەك سىزدىقوۆ), «اعىپ تۇرعان شەشەن» (ايتبەك بەردالين) دەيتىن ءتۇيىندى وي – مونشاقتار ونىڭ اسقاق تۇلعاسىن جارقىراتا تۇسەدى.

رۋحاني كەمەلدىلىك – جۇمابەك تاشەنەۆ بولمىسىنىڭ نۇرلى سيپاتى. جازۋشى ءابجاپپار جىلقىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا: «جۇمەكەڭ عۇلاما ادام ەدى. ەل تاريحى, ونەر مەن ادەبيەت, ساياسات پەن ەكونوميكا, مادەني قۇرىلىس جا­يىنا جەتىك ەكەن… سويلەگەن ءسوزىنىڭ انىقتىعى مەن نىق ايتىلۋىنان بويىندا قاجىماس قايرات, جاسىماس جىگەر بارى ايقىن سەزىلىپ تۇرۋشى ەدى».

ول اباي ولەڭدەرى مەن «ەڭلىك-كەبەكتى» جاتقا زاۋلاتقان, حالىق اندەرىن ىڭكارلىكپەن تىڭداپ, اسەرلى قابىلداعان. 1934 جىلى الماتىدا وتكەن حالىق ونەرپازدارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءبىرىنشى سلەتىنە قاتىسقان.
1975 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا قازاق كسر مينيسترلەرى كەڭەسى جانىنداعى مەملەكەتتىك قۇپيانى ساقتاۋ جونىندەگى كوميتەت توراعاسى, ۇلت پاتريوتى ءابدىراشيت شالاباەۆ (1910-1975) دۇنيەدەن وزعان ەدى. بۇل ازامات ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ داڭقتى «قاھار» رومانىن (1969) جاريالاۋعا مۇمكىندىك تۋدىرعان, قولداۋ جاساعان. مارقۇمنىڭ وتباسىنا كوڭىل ايتۋعا جۇمابەك تاشەنەۆ كەلگەن-ءدى: تەرەڭ وي, قالىڭ مۇڭنىڭ قۇشاعىندا سىڭايلى كورىندى. بۇل دا تۇسىنىكتى. جاسىڭ جەتتى دەپ زەينەتكەرلىككە شىعارعان ەكەن. سوندىقتان دا سىر سۋىرتپاقتاپ سۇراۋعا ءارى جاس بولعاندىقتان باتىلىم جەتپەدى. وسى جىلدىڭ اياعى بولاتىن. الماتى كوشەلەرى كوكتايعاق, جالتىراپ جاتقان-دى. قىزمەتتەن كەيىن كالينين مەن ت.وتەلباەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى شاعىن دۇكەنگە كەلە جاتىر ەدىم, قاسىمدا ءبىر اقساقال مۇرتتاي ۇشىپ كەتىپ بارا جاتقاندا, ءاپ-ساتتە جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الدىم.
– سەن, بالا, ءبىر ءسات كىدىرە تۇر, مەن ايران, ءسۇت الىپ شىعايىن, – دەدى. كوپ بوگەلگەن جوق.
– مىناۋ ۇيدە تۇرامىن, جەتكىزىپ سال. سەن مەنى بىلەسىڭ بە؟ مەن سالكەن داۋلەنوۆپىن, – دەدى.
– ءيا, ءيا. 1960 جىلداردا «سوتسيا­ليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىنەن ءسىز تۋرالى وقىعانىم بار, – دەدىم. ار جاعىن ايتقان جوقپىن.
اقساقال س.داۋلەنوۆ تىڭ ولكە­سىنىڭ ءمان-جايىن ايتا باستادى.
– جەر كەتىپ بارا جاتىر. تاشە­نەۆتىڭ دە جانى كۇيىپ, وتقا تۇسكەن كوبەلەكتەي شىرىلدايدى. مەن سول مەزەتتە تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتى عيمارا­تىنىڭ ليۋستراسىن سىندىرىپ, كۇل-پارشاسىن شىعاردىم, – دەدى.
– مىناۋ – مەنىڭ پاتەرىم. ۇيگە كەل. اڭگىمەلەسەيىك. باسپاناڭ جوق بولسا, اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى اسقار قوناەۆقا ايتايىن, – دەپ قوشتاستى.
سوناۋ ءبىر اجداھانىڭ اۋزىنان امان الىپ قالعان جەرىمىزدىڭ تاعدىرىن, تاريحىن تەرەڭدەپ تۇسىنۋگە, تەبىرەنىپ وي تولعاۋعا قولاي­لى ساتتەردى دۇرىس پايدالان­باعانىما وسى ۋاقىتقا شەيىن وكىنەمىن…

سەرىك نەگيموۆ,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى,
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ
لاۋرەاتى

 

 

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button