جازۋشى, پۋبليتسيست, ونەرتانۋ عىلىمىندا وشپەس قولتاڭباسىن قالدىرعان عالىم, كينوگەر كامال سمايىلوۆ تۋرالى ەستي قالسام, مەنiڭ ويىما مىنا بiر ءومiرiمنiڭ جارقىن ءساتi ورالا كەتەدi.
«جاس الاش», «قازاق ادەبيەتi» گازەتتەرiنiڭ شىعارماشىلىق مەكتەبiنەن وتكەننەن كەيiن ءاليحان بايمەنوۆ باستاپ, زيالى اعالار توپتاسقان پارتيانىڭ باسىلىمى – «اق جول قازاقستاندا» قىزمەت ەتiپ جۇرگەم. جاس ادامنىڭ ماكسيماليست بولۋى – زاڭدى. ەلدەگi بارلىق ماسەلە بiزگە قاراپ تۇرعانداي, نە جازساق تا, جانىمىزدى سالىپ وتىرىپ جازاتىنبىز. راسىندا دا, قازاقتىڭ بiزدەن باسقا سۇيەنەرi جوقتاي, كاسiبiمiزگە سونشالىق ادال بولۋعا تىرىسۋشى ەك…
2003 جىلدىڭ ناۋرىز تويىن پارتيا وكiلدەرi الماتىداعى تاۋ جاقتىڭ لەبi ەسiپ تۇراتىن «الاشا» مەيرامحاناسىندا وتكiزەتiن بولدى. وعان شەتەلدiك مەيماندارمەن قاتار, ءوزiمiزدiڭ ۇلت زيالىلارى دا شاقىرىلدى. نەبiر ىعايلار مەن سىعايلاردىڭ اراسىندا قازاق جۋرناليستيكاسىنا قازىق بولعان ءمۇيiزi قاراعايداي تانىمال تۇلعالار دا, جۋرناليستيكانىڭ جiلiگiن شاعىپ, مايىن iشكەن قىراعى قالامگەرلەر دە بار. تابيعات اياسىنداعى بولەك-بولەك عيماراتتاردان تۇراتىن مەيرامحانانىڭ ءار-ءار جەرiندە قوناقتار توپ-توبىمەن ءوز بەتiنشە تاماقتانىپ, اڭگiمە-دۇكەن قۇرىپ, ەمiن-ەركiن تويلاپ جاتقان. مەيرامحانا شىعىس مادەنيەتiنە ساي بەزەندiرiلگەن ەكەن. Iشi مۇراجايداي جارقىرايدى. جانىمدا سول كەزدە ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ «ونەر وتاۋى» اتتى باسىلىمىندا قىزمەت ەتەتiن زامانداس قىز – اقىن جازيرا احمەتوۆا بار, الگi قابىرعانى جاعالاي قويىلعان جادiگەرلەردi تاماشالاي باستادىق. بiر كەزدە زالدىڭ شەتكi بۇرىشىندا ۇلكەن كiسiلەرمەن وتىرعان نۇرتورە ءجۇسiپ اعامىز: «مىنا بالالار – بiزدiڭ قىزدارىمىز», – دەپ داۋىستاپ قالدى. جالت بۇرىلساق, جانىنداعى تورەگەلدi شارمانوۆ پەن كامال سمايىلوۆقا ادەيiلەپ بiزدi تانىستىرىپ جاتىر ەكەن. كiم بiلەدi, ۇلكەن اعالارىنا كەلiپ سالەم بەرسiن دەپ, ءۇندەگەنi شىعار… بiز دە تۇسiنە قويدىق تا, اعالاردىڭ قاسىنا تاياپ, امانداسا باستادىق. بۇل كەزدە «اق جول قازاقستاننىڭ» باس رەداكتورى, جۋرناليستيكادا تالاي جاسقا ۇلگi بولىپ, ىقپال ەتكەن, وزiندiك مەكتەبi بار نۇرتورە اعامىز بولسا بiزدi جەكە-جەكە تانىستىرۋعا كوشتi.
– مiنە, مىنا بالا…
وسى كەزدە ءوزiن ونشا تانىماي تۇرعانىن بiلدi مە, جانىمداعى قۇربى قىز:
– جازيرا احمەتوۆا, – دەپ ساڭق ەتە قالدى. – مەن «ونەر وتاۋى» گازەتiندە iستەيمiن. سiزدەردiڭ iزباسارلارىڭىزبىن.
– ال مىنا بالا, – دەپ, نۇرتورە اعا ءسوزiن ساباقتاي بەردi. – بiزدiڭ «اق جول قازاقستاننىڭ» استاناداعى تiلشiسi – ءنازيرا…
سول-اق ەكەن:
– بايىربەك پە؟ – دەپ كامال سمايىلوۆ ءسوزدi ءوزi iلiپ الدى.
ءسويتiپ, ماعان جىلى جۇزبەن شۋاق شاشا قارادى دا:
– ءيا, بۇل قىز جاقسى جازادى! – دەپ كۇلiمسiرەدi…
جاقسى ادامنان جاقسى ءسوز ەستۋ – بiر عانيبەت. جامان ادامنان جاقسىلىق كورۋ دە – وكiنiشتi.
جاماننىڭ جاقسىلىعىن قايتiپ ايتاسىڭ؟.. «ول ونشا ۇنامسىز تۇلعا بولسا دا, مەنi قولداپ ەدi, كوتەرiپ ەدi, ماعان دەمەۋ بولىپ ەدi» دەۋدەن باسقا امال بار ما؟.. ال, جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن قۋانىپ, ماقتانىشپەن, شاتتانىپ وتىرىپ ايتپايسىڭ با؟ ءيا, جاقسىنىڭ وزiڭە iستەگەن جاقسىلىعىن نۇرىڭ تاسىپ وتىرىپ جەتكiزەسiڭ.
بۇگiن مەن دە, قازاققا ولشەۋسiز ەڭبەك ەتكەن تەڭدەسسiز تۇلعا كامال سمايىلوۆ تۋرالى شۋاقتانىپ وتىرىپ بايانداۋعا وسى ءساتتiڭ ارقاسىندا مۇمكiندiك الدىم.
* * *
قازاقتىڭ مۇڭىن بiرەۋ جىلاپ, بiرەۋ كۇڭiرەنiپ, ەندi بiرەۋ كۇلiپ وتىرىپ ايتادى.
جازۋشى, پۋبليتسيست كامال سمايىلوۆ وسىلاردىڭ سوڭعىسىنا جاقىن كەلۋشi ەدi. قالامگەرمەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتiندە ەكi جىلداي حات جازىسىپ, ەلدiڭ مۇڭىن مۇڭداپ, جوعىن جوقتاسقان شەرحان مۇرتازا اعامىزدىڭ ۇزەڭگiلەس دوسىنا بiر جولى: «سەن وتكەندە كۇننiڭ شۋاعىنا تەمەكi تۇتاتىپ تۇرعانداي سويلەپ ەدiڭ» دەپ, كiنامشiلدiك تانىتۋى دا سوندىقتان.
راسىندا دا, كامال سمايىلوۆ شىعارماشىلىعى تۇلعانىڭ وپتيميست بولعانىن بiردەن ايعاقتايدى. جان-الەمiنiڭ ارعى تۇكپiرiندە ۇلت بولاشاعى تۇرعىسىنداعى اسقاق ارمان, ۇلكەن ءۇمiت, تiپتi كەيدە كۇدiك جاتسا دا, قالامگەر كۇرسiنiسكە بوي الدىرمايدى. ءوزiنiڭ اسقارداي ارمانىن جازبالارىنا ارقاۋ ەتەدi. ءسويتiپ, كەيiنگi جاسقا, ەل بيلەۋشiلەرگە جول كورسەتiپ, باعدار بەرەدi.
1993 جىلى جازعان «قازاقتار جانە الەمدiك دەڭگەي» دەگەن ماقالاسىندا جازۋشىنىڭ: «ەندi تاۋەلسiزدiك كەلدi. ەركiندiكپەن بiرگە جاۋاپكەرشiلiك, ۇلكەن مiندەت ءتۇستi مويىنعا. وسى تۇرعىدان ويلاساق, نە بار, نە جوعىن سارالايتىن كەز كەلدi», – دەپ ۇلتتىڭ ەڭسەسiن كوتەرۋ ءۇشiن جاڭا ءسوز باستاعانى ەسiمiزدە. وسىلايشا كامال سمايىلوۆ تاۋەلسiزدiك الىپ, ءالi ەس جيا الماي جاتقاندا ەرتەرەك ەڭسە كوتەرۋ ءۇشiن ەلدiڭ ساناسىنا تۇرتكi بولۋعا تىرىسقان. «بۇرىن ءبارiن كەڭەس وداعىنىڭ كولەم دەڭگەيiمەن سالىستىراتىن, ولشەيتiن ەدiك. ەندiگi ەسەپ ولشەم دۇنيەجۇزiلiك-الەمدiك تۇرعىدان جۇرگiزiلۋi تيiس» دەپ, سانانى وتارلىقتان ازات ەتۋگە تالپىنعان. بۇعان قوسا اۆتور قازاقتىڭ بوداندىق جىلدارىندا-اق جۇلدىزى جانىپ, قابiلەت-قارىمى مەن قىزمەتiمەن شەت ەلدەرگە دەيiن تانىلعان تۇلعالارىن تiزiپ شىققان. سالا-سالا بويىنشا, تiپتi, شەتەلدiك كورەرمەندەردi ءتانتi ەتكەن بيشi-كۇيشiلەرiمiزگە دەيiن اتاپ ءوتiپ, قازاقتىڭ الەمدەگi ەشبiر ەلدەن كەم ەمەستiگiن دالەلدەگەن.
«قازاقستاننىڭ جاھانداندىرۋ ءداۋiرiندەگi جەتi جوباسى», «قازاقستان ۋرانى جانە باسقا باعالى مەتالدار», «عارىش جانە قازاقستان», «ۋران قانشا تۇرادى؟»… وسى سىندى ماقالالارىنىڭ ءبارiندە دە التىن قۇرساق قازاقستاننىڭ دامۋعا قانشالىق مۇمكiندiگi بار ەكەنiن سارالاعان.
ءوزiنiڭ وزىق ويلى, جاڭاشىل تۇلعا ەكەنiن قالامگەر باسقا سالادا دا دالەلدەدi.
كوگiلدiر ەكراندا تۇڭعىش قازاق مۋلتفيلمi – «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟» دۇنيەگە كەلۋiنە تiكەلەي ىقپال جاسادى. كينو جونiندەگi مەملەكەتتiك كوميتەتتi باسقارعان تۇستا «قىز جiبەك», «اتاماننىڭ اقىرى» فيلمدەرiن تۇسiرۋگە مۇرىندىق بولعان. ونىڭ سىرتىندا كامال اعامىز «اتامەكەن», «تاقيالى پەرiشتە», «كوكسەرەك», «قاراش-قاراش وقيعاسى», تاعى دا باسقا ۇلتتىق مادەنيەتiمiزدiڭ ماقتانىشىنا اينالعان كوركەم فيلمدەردiڭ دۇنيەگە كەلۋiنە باستاماشى بولعان. ال, تەلەۆيزيا سالاسىندا جۇرگەنiندە تەلەونiمدەردiڭ «ايتىس», «تەرمە», «تاماشا» سەكiلدi ۇلتتىڭ جانىنا جاقىن باعدارلامالارمەن تولىعۋىنا جاعداي جاسادى.
جالپى, ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ «ۇلتقا, جۇرتقا قىزمەت ەتۋ – بiلiمنەن ەمەس, مiنەزدەن» دەۋi راس ەكەن. كامال سمايىلوۆ قاي سالادا قىزمەت ەتiپ, نەندەي تiرلiك جاساسا دا, ەڭ بiرiنشi ۇلتتىڭ مۇددەسiن ويلادى. قازاعىنىڭ جوعىن جوقتاپ, بارىن تۇگەندەۋگە كۇش سالدى. قازاققا عارىشتىڭ قاجەتتiگiن ايتۋ كەرەك بولسا, كامال سمايىلوۆ – عارىشكەر, قازاققا قازبا بايلىعى تۋرالى ايتۋ كەرەك بولسا – گەولوگ, الەۋمەتتiڭ جاعدايىن جاقسارتۋ تۋرالى ايتۋ كەرەك بولعاندا – ەكونوميست بولا بiلدi. قاي كەزدە دە الەۋمەتتiڭ كۇيiپ تۇرعان ماسەلەلەرiن كوتەردi.
الەۋمەت دەگەننەن شىعادى, قازاقتىڭ قايتكەندە دە كوشتەن قالماۋىن, جاقسى ءومiر ءسۇرۋiن كوكسەگەن كامال سمايىلوۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتiنە «قازاقستاننىڭ جەرi ميلليارد ادامدى اسىراي الادى» دەگەن ماقالا جازعان. كەيiنiرەك «ەلiم, ساعان ايتام, ەل باسى, سەن دە تىڭدا!» دەگەن اتپەن كiتاپ بولىپ شىققان حاتتار, شەرحان مۇرتازا مەن كامال سمايىلوۆتىڭ ەكەۋارا جازىسقان حاتتار لەگi ءدال وسى ماقالادان كەيiن اعىلىپ سالا بەرگەن ەدi. شەر-اعامىزدىڭ كامالعا حات جازىپ وتىرىپ: «بiز باي ەلمiز دەمەي, ناقتى تسيفرلارمەن سويلەتەسiڭ. تسيفرلار سەنiڭ قۇلدىراڭداپ جۇگiرiپ جۇرگەن جيەندەرiڭ سياقتى» دەپ, قالامگەردiڭ شەبەرلiگi مەن العىرلىعىنا ءتانتi بولۋى, قازاقستاننىڭ قازبا بايلىعىنا تولى جەرiن التىن ساندىققا تەڭەگەنiن ايتا كەلە: «وندا بiز سول التىن ساندىقتىڭ ۇستiندە نەگە جالاڭ بۇت وتىرمىز» دەپ, كۇڭiرەنە سۇراق قويعانى دا وسى تۇس.
ارينە, ناقتى دەرەكپەن سويلەيتiن كامال اعا دا بۇل سۇراقتى ەسكەرۋسiز قالدىرمادى. شەرحاننىڭ حاتىنا جاۋابىندا: «بiزدiڭ جەر بۇۇ عالىمدارىنىڭ ەسەبi بويىنشا, كەمi 20-30 ميلليارد ادامدى اسىرايدى ەكەن. ادامداردىڭ اقىلى جەتسە, ساياساتكەرلەردiڭ راحىمى بولسا, جەردiڭ جومارتتىعىندا شەك جوق», – دەپ, حالىقتىڭ تۇرمىسى بيلiك باسىنداعىلاردىڭ ىقىلاس-پەيiلiنە بايلانىستى ەكەنiن اشىق ايتتى…
* * *
كامال سمايىلوۆتىڭ ادەبيەت, ونەر, كينو سالاسىنا سiڭiرگەن ەڭبەگiن ايتا كەلە ءابiش اعامىز, ءابiش كەكiلباەۆ, تۇلعانى «مادەنيەت مەنەدجەرi» اتاعان. ال بەرتiندە, كامال سمايىلوۆ قايتىس بولعاننان كەيiن, ەستەلiك جازىپ وتىرىپ شەرحان مۇرتازا مىناداي ويىن جەتكiزگەن ەدi: «اي, كامال-اي, كامال-اي! سەن ارقالاعانى التىن, جەگەنi جانتاق تۇيە سياقتى جۋرناليست بولماي, سول زاماندا پرەمەر-مينيستر, تىم بولماسا جوسپارلاۋ مينيسترi قىزمەتiن اتقارعانىڭدا, سول زاماندا شەتەلدەن ەت-ءسۇت, باسقا دا كاكiر-شۇكiرلەردi قىمباتقا ساتىپ الماي-اق, قايتا سولاردى ءوزiمiز مولىنان ءوندiرiپ, سىرتقا ءوزiمiز ساتىپ, پايدا تابار ەدiك-اۋ…»
وسىلايشا قالامگەرلەر كامال سمايىلوۆتىڭ قازاققا قاجەت بiرتۋار بيiك بولعانىن بiلدiرiپ كەلەدi.
* * *
كامال سمايىلوۆتى مەنiڭ كورۋiم, ول كiسiنiڭ جەر بەتiندەگi, ارامىزداعى سوڭعى ايلارى ەكەن. قالامگەر, قايراتكەر, جان-جۇرەگi «قازاعىم» دەپ وتكەن اعامىز سول 2003 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىندا ومiردەن وزدى.
ءالi كۇنگە كوز الدىمدا.
سول جىلدىڭ ناۋرىزىندا ءالi دە ەل تاعدىرى, جەر تاعدىرى تۋرالى اعامىز ۇلكەن تولعانىس ۇستiندە جۇرگەن. كامال اعانى كورگەن ساتتە جانىمدا بولعان زامانداسىم جازيرا احمەتوۆا: «بiزگە نەگە ماقالا جازبايسىز؟ جازىپ تۇرمايسىز با؟» دەپ تۇرىپ, اعاعا نازدانىپ, ءوزiنiڭ وكپە-رەنiشiن بiلدiرiپ جاتقان. ءجۇزi كۇلiمسiرەپ تۇراتىن كامال اعا: «جارايدى, جارايدى, جازام» دەپ, ۇرىس ەستiگەن جاس بالاداي, «جەڭiلە» بەرگەن ەدi… جانىمداعى زامانداس قىزدىڭ وجەتتiگiن كورiپ: «مiنە, ناعىز جۋرناليست وسىنداي بولاتىن شىعار… مەن ءوز كاسiبiمە لايىق ەمەس ەكەنمiن» دەپ, ۇندەمەي تۇرعان ءوزiمنiڭ ۇيالشاقتىعىما نالىعانداي بولعانىم دا ءالi ەسiمدە.
بiراق… سوندا دا, ارادا توعىز جىل وتكەندە كامال اعامىز تۋرالى جازۋعا مۇمكiندiك الدىم. بۇعان دا ءتاۋبا.
* * *
ايتپاقشى, شەرحان اعانىڭ: «قۇداي كامالدىڭ قولىنا قارۋ ەتiپ قالام بەردi. كامال سول قارۋدى توت باستىرماي, توپاستاندىرماي, تازا ءارi وتكiر ۇستادى» دەگەنi – شىندىق. كامال سمايىلوۆ ءومiرiنiڭ سوڭعى ساتiنە دەيiن قولىنان قالامىن تاستامادى. سوڭعى جىلدارىندا ول قازاقستاننىڭ بولاشاعى, دامۋى تۋرالى ويلارى مەن ساراپتامالارىن مىرزاگەلدi كەمەلدiڭ جوباسى بويىنشا جارىق كورگەن «دۇنيە» جۋرنالىنا جاريالاپ وتىردى. بايقالعانى, قالامگەر كەيiنگi جاستاردىڭ جازعانىن دا زەر سالىپ قاراپ وتىرعان ەكەن. ويتكەنi, سول جىلعى ءساۋiر ايىندا بiز iستەيتiن «اق جول قازاقستان» گازەتiنە بiر ءارiپتەسiمنiڭ «باق پا, سور ما بايقوڭىر؟!» دەگەن ماقالاسى شىققان. ال, كامال اعا ارتىنشا ءوزiنiڭ «عارىش جانە قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا بايقوڭىردىڭ تيiمدi پايدالانسا قازاققا قانشا كiرiس اكەلەتiنiن ناقتى دايەكپەن ايتا كەلە: «بiرەۋلەر وسى بايقوڭىردى باعىمىز با, سورىمىز با» دەپ ءجۇر» دەپ تۇرىپ, گازەتiمiزدە شىققان ماقالانى تiلگە تيەك ەتكەن…
* * *
قۇرداسى شەرحان مۇرتازامەن حات الىسىپ ءجۇرiپ, كامال اعامىزدىڭ: «بiر وي مەنi تىنىشسىزداندىرادى. اعا ۇرپاقتىڭ ەسiمدەرi مەن iستەرi ەرتەڭ ەشكiمگە كەرەك بولماي قالا ما؟» دەپ, جاستاردىڭ الدىڭعى تولقىنمەن رۋحاني بايلانىسى ءۇزiلiپ بارا جاتقانىنا نالىعانى بار ەكەن…
بiراق, بۇل الاڭ – ورىنسىز الاڭ كورiنەدi. بۇگiن ەلiمiزدە تاۋەلسiز ويلايتىن, سانانىڭ وتارسىزدانۋىن, قازاقتىڭ دەربەس دامۋىن كوكسەيتiن جانە سوعان قىزمەت ەتۋگە قۇلشىنعان ۇرپاق ءوسiپ كەلەدi. «قازاقستاندا اينالدىرعان 16 ميلليون ادامنىڭ دۇرىس تۇرمىس قۇرىپ, الاڭسىز تiرشiلiك ەتۋiنە مۇمكiندiك مولىنان بار» دەپ, ءار وتانداسىنىڭ ءمۇددەسiن كوكسەگەن, ءار جازباسىمەن قازاقتىڭ كۇيiن كۇيتتەگەن قالامگەردiڭ مۇنداي زاماندا ۇمىتىلۋى استە مۇمكiن ەمەس.
ءنازيرا بايىربەك
جاڭاشىل دا جاناشىر ساناتتان ۇنەمi تابىلا بiلگەن سيرەك سۇلەيلەردiڭ بiرi دە, بiرەگەيi دە كامال سمايىلوۆ بولدى. ونىڭ ەسiمi تالاي جارىق جۇلدىزدارىمىزدىڭ ءومiربايانىنان ءوز ورنىن تابارى انىق.
ءابiش كەكiلباەۆ
تاريحقا كوز جۇگiرتسەك, حالىق قامىن ويلاعان ەلشiل ازاماتتاردىڭ كوپشiلiگiنiڭ جۋرناليستيكانى سەرiك ەتپەگەنi جوق… كامال سمايىلوۆ پەن شەرحان مۇرتازا, ساپار بايجانوۆتاردى ساياسات ساحناسىنا كوتەرگەن – جۋرناليستيكا.
نامازالى وماشۇلى
…ودان كەيiنگi اعا ۇرپاقتىڭ iشiنەن بiز, ارينە, كامال سمايىلوۆتىڭ اتىن ماقتانىشپەن اتايمىز. ولاردىڭ بiزدiڭ الدىمىزدا دا جانە باسقا جەرلەردە دە ايتقان ءاربiر ءسوزi, اۋىلعا كەلiپ-كەتكەندە ايتقان اڭگiمەلەرi بالا كەزiمiزدەن بiزگە ەرەكشە اسەرلi بولدى.
ءاليحان بايمەنوۆ
كامال قانداي بيiككە كوتەرiلسە دە, قانداي جوعارى لاۋازىمدا جۇرسە دە كiشiپەيiلدiلiگiنەن, كiسiگە جۇعىستىعىنان جاڭىلعان ەمەس. ورىنتاقتا شiرەنiپ وتىرىپ شەشiم قابىلداۋ وعان جات بولاتىن. قاشاندا قاراۋىنداعىلارمەن اقىلداسىپ, ماسەلەنi كوپ تالقىسىنا سالىپ شەشۋگە تىرىساتىن.
سارباس اقتاەۆ
كامال مەن تورەگەلدi. ەكەۋiنiڭ دوستىعى كiسi قىزىققانداي. بiرi – قالامگەر, بiرi – دارiگەر. ەكەۋiن بايلانىستىرىپ تۇرعان نە؟ ادامگەرشiلiك. Iزگiلiك. قازاق ەلiنiڭ ەگەمەندiگi, تاۋەلسiزدiگiن الىپ ءتاۋبا دەگەن ەلدiڭ تۇلەۋi, تiپتi سامعاۋى! ەكەۋi دە بەينە دارiگەر سەكiلدi: بiرi حالىقتىڭ ءتانiن قورعايدى, ەكiنشiسi ەلiنiڭ جانىن قورعايدى.
قۇلبەك ەرگوبەك
