باستى اقپارات

«قارادان شىعىپ حان بولعان»

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 125 جىل تولدى

بۇگىنگە دەيىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار جاريالاندى, ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا مەملەكەتتىك مۇراعاتتىڭ قۇپيا قورلارىنىڭ اشىلماۋىنا بايلانىستى ونىڭ تۋعان جىلىنا قاتىستى ءارتۇرلى داتالار كورسەتىلىپ كەلدى. ايتالىق, 2001 جىلى شىققان «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 3-تومىندا «جانشا (جاھانشا) 1886, قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى – 1932 – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى, زاڭگەر» دەپ جازىلعان. ال, كەيىنگى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ تۋعان, قايتىس بولعان جىلدارى (1887-1938) جانە ءارتۇرلى جازىلاتىن ەسىمى ناقتىلاندى, تاريح بەتتەرى تولىقتى. 

سونىمەن, جاھانشا دوسمۇحا­مەدوۆ 1887 جىلى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىندا (ورال ۋەزى, جىمپيتى) دۇنيەگە كەلگەن, تۋعان كۇنىن ورالدىق تاريحشى دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا ماۋسىمنىڭ 28-جۇلدىزى دەپ شامالايدى جانە ماسكەۋدە تۇتقىندالىپ, سول جاقتا اتىلعان جاھانشانىڭ سۇيەگىن تۋعان جەرىنە اكەلۋدى ارماندايدى.

جاھانشا الدىمەن ورال اسكەري رەالدىق ۋچيليششەسىندە وقىعان. سودان ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ, 1910 جىلى زاڭگەر ماماندىعىن الىپ شىعادى. 1914 جىلى توم وكرۋگتىك سوتىندا پروكۋروردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. ورالدىق تاريحشى ءارى زاڭگەر راۆيل ماجيتوۆتىڭ زەرتتەۋىندە ونىڭ ەسىمى 1915 جىلعى «پامياتنايا كنيگا تومسكوي گۋبەرني» اتتى كىتاپقا ەنگەنى ايتىلادى.

جاھانشا 1917-1919 جىلدار­داعى ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ور­تا­سىندا ءجۇرىپ, ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىندايتىن مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ مۇشەسى بولعان. وبلىستىق جانە جالپى قازاق سەزدەرىنە قاتىسقان. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا سايلانعان. 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە قۇرىلىپ, كۇزىندە تاراتىلعان «ۋاقىتشا ويىل ءۋالاياتىن» جانە ونىڭ ورنىنا قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىمشەسىن باسقارعان. بول-­شە­ۆيكتەردىڭ كوسەمدەرى ۆ.ي.لەنين­مەن جانە ي.ۆ.ستالينمەن قازاق اۆتونومياسى تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن. سونداي-اق, رەسەيدىڭ «قىلمىستىق كودەكسىن» 1000 دانامەن تارالعان «جاۋىزدىق نيزامناماسى» دەپ قازاقشاعا اۋدارعان.

كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تاشكەنت, قىزىلوردا, الماتى قالالارىندا ءارتۇرلى قىزمەتتەردى اتقارعان. 1930 جىلى ماسكەۋگە اۋىسادى. سول جىلدان باستاپ وعان ءارتۇرلى ساياسي ايىپتار تاعىلادى. 1932 جىلى ۆورونەجگە 5 جىلعا جەر اۋدارىلادى, سودان سوڭ قايتا تۇتقىندالىپ, 1938 جىلدىڭ 3 تامىزىندا اتىلعان. تەك ستالينيزم جويىلعاننان كەيىن 1958 جىلدىڭ 28 اقپانىندا اقتالادى.

جاھانشانىڭ جەكە ومىرىنە كەلسەك, ءاليحان, مۇستافامەن تاعدىرلاس, ايەلى ورىس بولعان. ولگا كونستانتينوۆنا پۋشكارەۆا ەكەۋى توم قالاسىندا تانىسىپ, مۇسىلماندىق جولىمەن نەكەلەسكەن. ولگا قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە مويىنسۇنىپ, جاھانشانىڭ ەلىندە «زايرا» اتانىپتى, جۇبايىنىڭ اعايىن-تۋىسقاندارىمەن بايلانىسىن ۇزبەگەن.

ورال قالاسىنداعى «جايىق» ءباسپاسوز ورتالىعىندا ۇيىم­داستىرىلعان ءىس-شاراعا قاتىس­قان جاھانشانىڭ بەل نەمەرەسى بەيسەنعالي قۇلياسۇلى قۋانىشاەۆ­تىڭ ايتۋىنشا, اجەسى ولگا ءومىرى­نىڭ اقىرىنا دەيىن ماسكەۋ قالا­سىندا تۇرعان. جاھانشانىڭ ارعى اتاسى سۇلتاننان دوسمۇحامەد جانە ىزمۇحامەد, دوسمۇحامەدتەن جاھانشا, ىزمۇحامەدتەن حاديس (1912 ج.ت.) پەن قۇلياس (1914 ج.ت.) تارايدى ەكەن. جاھانشا مەن ولگادان ۇرپاق بولماعان, ولار كىشكەنتايىنان اعاسىنىڭ بالاسى ءحاديستى باۋىرىنا باسقان. ول اناسىمەن بىرگە 1971 جىلعا دەيىن ماسكەۋ قالاسىندا ءومىر سۇرگەن. ال, ولگا كونستانتينوۆنا 1986 جىلى دۇنيەدەن وزعان.

بۇل ماقالادا جاھانشانىڭ الاش قوزعالىسىنداعى كۇرەسكەرلىك قىزمەتىنىڭ ءبىر بەلەسىنە, ياعني, 1918 جىلعى «ۋاقىتشا ويىل ءۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىمشەسىن باسقارۋ كەزەڭىندەگى قىزمەتىنە توقتالماقپىز.

ورالدىق تاريحشى ر.ماجيتوۆ جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن شارتتى تۇردە 4 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى: 1) 1910-1914 جىلدارى – وقۋ-ءبىلىم العان نەمەسە دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى; 2) 1917-1918 جىلدارى – بۇكىلرەسەيلىك مۇسىل­ماندار قوزعالىسىنداعى قىزمەتى; 3) 1918-1920 جىلدارى – الاشوردا, الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىمشەسىندەگى قىزمەتى; كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن كەزەڭى; 4) 1920-1937 جىلدار – تاشكەنتتەگى وقۋ-اعارتۋشىلىق قىزمەتىنەن باستالىپ, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىمەن اياقتالادى.

الاش تاريحىندا 1917 جىلعى جالپى قازاق سەزدەرىنەن بولەك, 70-كە جۋىق وبلىستىق, ۋەزدىك جانە بولىستىق قازاق سەزدەرى شاقىرىلعانى بەلگىلى. سولاردىڭ قاتارىندا جىمپيتى, قاراتوبە, ويىل, ورالدا 6 رەت وبلىستىق قازاق سەزدەرى شاقىرىلعان.

«ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە, – دەپ جازدى بەلگىلى الاشتانۋشى كەڭەس نۇرپەيىسوۆ, ورال وبلىس­تىق سەزىنىڭ كۇن ءتارتىبى باسقالاردىكىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنىپ تۇر. وندا كولەم-دەڭگەيى دە, ماڭىزى دا ءارتۇرلى, ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ءۇش ماسەلە جالپى مەملەكەتتىك, ۇلتتىق جانە ايماقتىق (جالپىرەسەيلىك, قازاقستاندىق جانە ورالدىق) ماسەلە جەكە-جەكە جۇيەلەنگەن. مۇنىڭ ۇستىنە سەزدە تالقىلانعان ماسەلەلەر وعان قاتىسۋشىلارعا سول كەزەڭنىڭ سان قيلى وقيعالارىن باعالاۋعا عانا مۇمكىندىك بەرىپ قويماعان, سونىمەن قاتار كەلە­شەكتى بولجاۋعا دا تۇرتكى بولعان. سەزدە قارالعان ماسەلەلەر سانى 23-كە جەتىپ, باسقا سەزدەردىڭ كۇن تارتىبىنەن الدەقايدا اسىپ جىعىلدى».

باقىتجان قاراتاەۆتىڭ دە­رەك­تەرىندە جىمپيتىدا وتكەن ءتورتىنشى وبلىستىق قازاق سە­زىندە (18-21 مامىر, 1918 جىل) ج.دوسمۇحامەدوۆ پەن ح.دوس­مۇحامەدوۆ بولشەۆيكتەردىڭ ساياساتىن قارالاعانى, ويتكەنى, كەڭەس وكىمەتى دىنگە قارسى, قو­عام­دىق مەنشىكتى جاقتايدى, جەكەمەنشىككە قارسى, توناۋ مەن تالاۋعا جول بەرەدى …مۇنىڭ ءبارى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاۋىپ توندىرەتىنىن نەگىزدەپ, سەزدىڭ اتىنا مىناداي ۇسىنىستار جاساعاندارى ايتىلادى:

1) 1918 جىلعى اقپان ايىندا بولعان وبلىستىق زەمۋپراۆانىڭ جيىلىسىندا جاسالعان ورال كازا­چەستۆوسىمەن وداقتاسۋ جونىندەگى (كەڭەس وكىمەتىنە قارسى) كەلىسىم­شارتتى قاعاز جۇزىندە, ياعني, زاڭدىق نەگىزدە دايىنداۋ;

2) ورال كازاچەستۆوسىنا زاتتاي جانە قارجىلاي كومەك بەرۋ. اسىرەسە, ونىڭ اسكەرىن ات-كولىكپەن, جىلقىمەن قامتاماسىز ەتۋ;

3) قازاق وفيتسەرلەرىنىڭ باسشى­لىعىمەن ۋفاداعى اسكەري ۇكىمەتكە «قىرعىز (قازاق) ميليتسياسىنىڭ» اتىن «قازاق حالىق ارمياسى» دەپ وزگەرتۋ ماقساتىندا جىبەرىلەتىن ادامداردى بەلگىلەۋ;

4) جىمپيتىدان 6 ايلىق يۋنكەرلىك قىسقا كۋرس اشۋ. تومەنگى كوماندانىڭ قۇرامىن دايارلاۋ ءۇشىن ساۋاتتى قازاق جاستارىن (2 كلاستىق ءبىلىمى بار گيمنازيستەر مەن رەاليستەر, مەكتەپ مۇعالىمدەرى) جانە ولاردى اسكەر ىسىنە ۇيرەتۋگە ورال كازاچەستۆوسىنان اسكەري مامانداردى شاقىرۋ;

5) ورال وبلىسىنداعى قازاق­تاردى «ويىل ۋالاياتى» دەگەن اتپەن ەرەكشە وبلىسقا ءبولۋ …ونىڭ قۇرامىنا 5 ۋەزد – بۇرىنعى ورال ۋەزىنىڭ ورنىنا شىڭعىرلاۋ ۋەزى, ءلبىشىن ورنىنا – جىمپيتى ۋەزى, گۋرەۆتىڭ ورنىنا – ساعىز ۋەزى, تەمىر جانە ويىل ۋەزدەرىن كىرگىزۋ;

6) قازاق حالىق ميليتسياسىن قارۋ-جاراقپەن ورال (كازاچەستۆوسى) اسكەري ۇكىمەتى قامتاماسىز ەتسىن».

حالەل مەن جاhانشا دوسمۇ­حامەدوۆتەر ايقىنداعان بۇل باعىت­تى سەزد دەلەگاتتارى تولىعىمەن قولداعان. سەزدە ەندى عانا قۇرىلعان «ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ ۇسىنىسىمەن ح.دوسمۇحامەدوۆ تەلەگراف ارقىلى سول كۇندەرى ءوتىپ جاتقان ورال اسكەري ۇكىمەتى مەن كازاچەستۆوسىنىڭ سەزىنە وبلىستىق قازاق سەزىنىڭ شەشىمدەرىندەگى «قازاق كازاك-ورىستار قازىردەن باستاپ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇش بىرىكتىرىپ, سوڭعى ادامى قالعانشا كۇرەسەتىنىن» جەتكىزەدى.

باتىس الاشورداشىلار كازاك-ورىستارمەن وداقتى ساقتاپ قالۋ­دىڭ ءبىر جولى اسكەري كە­لىسىمشارتتار جاساۋ دەگەن توقتامعا كەلدى. «ورال وبلىسىنان الىنعان سوڭعى حابارلارعا قاراعاندا جاhانشا ءhام حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر كىندىك سوۆەت حۇكىمەتىمەن سويلەسكەن كەزدە, وبلىستاعى كورشىلەس اتتى كازاكتاردىڭ بولشەۆيكتەرگە قارسىلىعى, وبلىستىق قازاق سەزىندەگى جۇرتتىڭ بەتى سوۆەتكە باعىنباۋعا اۋعان تۇستا, ولار ءىس باعىتىن باسقا جاققا بۇردى. ورال, ءىلبىشىن, گۋرەۆ – ءۇش ۋەزدەن ويىل حۇكىمەتىن جاساعان… زەمستۆو بۇرىنعى قالپىنشا ءوز قىزمەتىندە, ونىڭ ىسىنە ۇكىمەت قول سۇقپايدى. ويىل ۇكىمەتىنەن ورىنبور اتتى كازاك ۇكىمەتىنە ەلشى بولعان وبلىستىق زەمستۆو مۇشەسى ا.نەسىپباەۆ 17 شىلدەدە ورىنبورعا كەلىپ, مۇندا ورىنبور اتتى كازاكتارىمەن ساياسي بايلانىس جاعىن كەڭەسۋدەن تىس عاسكەر ءۇشىن قارۋ – قۇرال تابۋ جايىن دا كەڭەسپەك» ەدى. وسى رەتتە رەسەيدەگى 11 اتتى كازاك اسكەرىنىڭ تورتەۋى قازاق جەرىندە بولعانى, ونىڭ ەكەۋى (ورىنبور, ورال) ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىندا توپتاستىرىلعانىن ايتا كەتكەن ءجون.

ەندى وسىنداي جاعدايداعى وڭىردە 1917 جىلى جويىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وبلىستىق جانە ۋەزدىك كوميسسارلارىنىڭ ورنىنا «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ بيلىگى جۇرەتىن بولدى.

زەمستۆوعا بايلانىستى ءا.بوكەي­حانوۆ تاراپىنان بەرىلگەن ساۋال­عا ج.دوسمۇحامەدوۆ «ويىل ۋالايا­تىنداعى زەمستۆولىق مەكەمەلەردىڭ قىزمەتى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ 1917 جىلعى ءسىبىر مەن دالالىق وبلىستاردا زەمستۆولىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى زاڭنىڭ نەگىزىندە جۇرگىزىلىپ وتىرعاندىعىن ايتا كەلىپ, «ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ اسكەر جاساقتاۋ جانە باسقا دا جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى شەشىمىن زەمستۆوعا تاپسىرۋى – ۇكىمەتتىڭ زەمستۆو ىستەرىنە ارالاسۋىنا جاتپايتىندىعىن» العا تارتادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ وبلىستىق زەمستۆو ىستەرىنە ارالاسپاي, جالپىمەملەكەتتىك, ايماقتىق جانە ۇلتتىق ماسەلەلەردى وزدەرى دەربەس شەشۋگە تىرىسقان, ەشكىمگە تاۋەلسىز ارەكەتتەر جاساپ, ۇلتتىق مۇددەگە سايكەس وڭ شەشىمدەرگە قول جەتكىزگەن.

جىمپيتىدا بولعان وبلىستىق قازاق سەزىندە قۇرىلعان «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى حۇكىمەتىنىڭ» قۇرامىندا ج.دوسمۇحامەدوۆ, ح.دوسمۇحامەدوۆ, قۇرمانعاليەۆ, جانقوجا مەرگەنوۆ, سادىق وما­روۆ, سەيدوللا يشان, يسا كوپجاساروۆ, ە.بالتانوۆتار بول­دى. «حۇكىمەت جاميعاتى بازاردا تۇرادى. ينسترۋكتورلار شىعاراتىن شكولى, جىگىت ۇيرەتەتىن وفيتسەرلەرى بار. وسى كۇنى ءبىرسىپىرا جىگىت اتتى ميليتسيا ويىنىن ۇيرەنۋگە تالپىنعان».

جاھانشانىڭ الاش اسكەرىن ۇيىمداستىرۋداعى ءرولى تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر بار: «…حالەل مەن جاhانشا دوسمۇحامەدوۆتەر مەن ولاردىڭ اسكەري ماماندارى سوعىس جاعدايىندا وزدەرىنىڭ اسكەري يۋنكەرلىك شكولدارىن ۇيىمداستىردى. يۋنكەرلەردى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باعىتتا تاربيەلەۋ ءىسىن احۋن نۇرپەيىسوۆ جۇرگىزسە, اسكەري ونەر ىسىنە كاپيتان كرەنكوۆ باسشىلىق جاسادى. جينالىستا حالەل دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى «ويىل ۋالاياتىنىڭ حانى» ەتىپ سايلادى. ەۋروپاشا ايتقاندا, پرەمەر-مينيستر جانە اسكەري مينيستر قىزمەتىنە سايلاندى. وسى جينالىستا ول ءدىني باسقارما قۇرىپ, ونىڭ باسىنا حايرشا احمەتجانوۆتى قويدى. ءدىني ادامداردىڭ ىقپالىمەن ونىڭ مەملەكەتتىك جالاۋىنداعى مۇحامەد پايعامباردىڭ جاسىل ءتۇستى, جارتى ايمەن بەزەندىرىلگەن بەلگىسى – كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى. وندا ءدىني سيمۆول رەتىندە جازىلعان «قۇداي بىرەۋ, مۇحاممەد – ونىڭ وكىلى» دەگەن جازۋ بار. بۇل جالاۋ بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان. وسىلايشا ويىلدا ءدىني, ۇلتتىق ءارى حاندىق يدەولوگيانى بىلدىرەتىن ەرەكشە مەملەكەتتىك بىرلەستىك پايدا بولعان.

ءتورتىنشى ورال وبلىستىق قازاق سەزىنىڭ قاۋلىلارىنىڭ 4-تارماعىندا: «ورال وبلىسى ورال ۇلىسى اتالسىن. 7 كىسىدەن حۇكىمەت قۇرىپ, ازىرگە شتات بولسىن. ورال ۇلىسى «الاشوردانىڭ» ۋاقىتشا ءبىر ءبولىمى بولىپ, الاش اۆتونومياسى جاريالانىپ, بيلىك ءتۇرىن بەلگىلەپ, اياق باسقان سوڭ, بار حاكىمشىلىكتى «الاشورداعا» تاپسىرسىن» دەپ جازىلعان. قاۋلىنىڭ سوڭىندا باسقارمادان: «ورال وبلىسىنداعى باۋىرلارىمىزدىڭ ساياسي باسشى­لىققا جەتىپ, ات توبەلىندەي جەردە حۇكىمەتتى ەل بولعاندارىنا قۋانىشتىمىز. الاشوردانىڭ ۇستىندەگى اۋىر جۇكتەن ءبولىسىپ العانى جاقسى عوي. بىراق, جالپى رۋسسيا قۇرىلتايىن سىلتاۋ قىلعان اۋرۋعا شالدىعىپ (ورال حۇكىمەتى بالىعى بولماسا, باقاسىنان دەپ) الا قويدى بولە قىرقىپ جۇرمەسە جارار ەدى» دەگەن ەسكەرتپەسى بار. ورتالىق الاشوردانىڭ مۇنداي ەسكەرتپەسى زاڭدى بولاتىن. سەبەبى, ءدال وسىنداي تاريحي كەزەڭدە ەل ىشىنەن ءبولىنىپ جەكە ۇكىمەت قۇرۋدان گورى ماقسات-مۇددەسى ورتاق, بىرلىگى مەن ىنتىماعى جاراسقان مىقتى ۇكىمەت كەرەك ەدى.

قۇرامىندا 7 ادامى بار ج.دوس­مۇحامەدوۆ باستاعان «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىن 1918 جىلدىڭ 22 مامىرىندا وتكەن ورال كازاچەستۆوسىنىڭ توتەنشە اسكەري سەزى قۋانىشپەن قارسى الدى. اسىرەسە, ولاردىڭ بولشەۆيكتەرمەن اشىق كۇرەسۋ كەرەك دەگەن شەشىمى قولداۋ تاپتى. ءتىپتى, «ويىل ۋالاياتىنا» ارنايى وكىلدەر جىبەرىلگەن. الايدا, سەزد الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كور­شىلەس كازاكتاردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا قارسى باعىتتالعان زور­لىق-زومبىلىقتارىن توقتاتۋ تۋرالى وتىنىشىنە «جاعدايعا قاراي كورەمىز» دەگەن ەكىۇشتى جاۋاپ بولعانى تاعى بار.

ج.دوسمۇحامەدوۆ 1918 جىلعى 22 شىلدەدە كومۋچكە جولداعان حابارلاماسىندا باتىس ءوڭىرىنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قۇرىل­عان «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ بيلىگىن قۇرىلتاي جينالىسى شاقىرىلعانعا دەيىن تاۋەلسىز» دەپ جاريالايدى. الايدا, ورال اسكەري ۇكىمەتى, ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى, ساماراداعى قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنەن, ءتىپتى, ورتالىق الاشوردادان دا قولداۋ تاپپاعان «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتى ۋفا مەملەكەتتىك كەڭەسى كەزىندە (1918 ج. قىركۇيەك) ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن الاشوردانىڭ توتەنشە ماجىلىسىندە (1918 ج. 11 قىركۇيەك) ءوز جۇمىسىن توقتاتتى.

وسى ماجىلىستە الاش اۋماعىن­داعى جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندا­رى تۋرالى ماسەلە ارنايى تالقى­لانادى. وعان الاشوردانىڭ مۇشەلەرى ج.دوسمۇحامەدوۆ, ح.دوسمۇحامەدوۆ, ا.ءبىرىمجانوۆ, ا.ەرمەكوۆ, ۋ.تاناشەۆ, م.تىنىش­باەۆ قاتىستى. ناتيجەسىندە, الاشوردا ۇكىمەتى الاش اۋماعىنداعى بىردەن-ءبىر باسقارۋ ورگانى دەپ جاريالاندى. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ 1917 جىلعى زاڭى مەن الاشوردا كوميسسارلارىنىڭ شەشىمى نەگىزىندە زەمستۆولىق جانە قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى ارقىلى قۇرىلاتىن بولدى. ماجىلىستە الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس ايماعىنداعى «سوعىس جاعدايى مەن قاتىناس جولدارىنىڭ ناشارلىعى» ەسكەرىلىپ, زاڭعا سايكەس بوكەي ورداسىن, ويىل ۋالاياتىن, زاكاسپي وبلىسىنا قاراستى ماڭعىشلاق ۋەزىن جانە تورعاي وبلىسىنداعى اقتوبە مەن ىرعىز ۋەزدەرىن باس­قارۋ ءۇشىن الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى قۇرىلادى. ونىڭ قۇرامىنا بوكەي ورداسى, ورال جانە تورعاي وبلىستارىنان سايلانعان قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ 4 مۇشەسى, اتاپ ايتقاندا, جاھانشا, حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر, ب.قۇلمانوۆ جانە ي.تۇرمۇحامەدوۆ ەندى.

بۇل ۇكىمەتتى باسقارۋ ءىسى جاhانشا دوسمۇحامەدوۆكە تاپسىرىلادى. «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىنەن الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ شەشىمى نەگىزىندە قۇرىلىپ, ءوزىنىڭ دەربەس بيلىگىن ۇلانعايىر اۋماققا جۇرگىزۋى ەدى. مۇنىڭ ءوزى – ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى شەشىمىنىڭ باتىس قازاقستان وبلىسىندا ىسكە اسۋىنىڭ ناقتى ايعاعى بولدى.

تۇجىرىمداي كەلگەندە, 1918 جىلدىڭ مامىر-قىركۇيەك ايلارىندا ءومىر سۇرگەن «ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ ورنىنا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باستاماسىمەن 1918 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندە الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىمشەسى قۇرىلدى. ونى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقاردى. ورالدىق تاريحشى ر.ماجيتوۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ءمورى ساقتالعان. دوڭگەلەك پىشىندەس ءموردىڭ ورتاسىندا الاشوردا, ونى اينالا قورشاعان تۇسىندا الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىگىن باسقارۋ بولىمشەسى (ورىس تىلىندەگى تۇپنۇسقادا «وتدەلەنيە پو ۋپراۆلەنيۋ زاپادنوي چاستيۋ اۆتونومي الاش») دەپ جازىلعان. سونداي-اق, الاشوردانىڭ جالاۋىنداعى توتە جازۋمەن بەرىلگەن «جاساسىن, الاش اۆتونومياسى» دەگەن جازۋلار – 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا جاريالانعان الاش اۆتونومياسىن باسقاراتىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بىرتۇتاستىعىن ايعاقتايتىن مەملەكەتتىك نىشاندار دەۋگە نەگىز بولادى.

كۇلپاش ءىلياسوۆا,
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت, 
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button