«قازاق بولىپ كەتكەن». وسى بiر تiركەس ادەبيەتiمiزدە از كەزدەسپەيدi. قازاقتىڭ اراسىندا ءومiر ءسۇرiپ, قازاقتىڭ تiلiندە سويلەپ, قازاق ءداستۇرiن ۇستانعانداردى بىلايعى جۇرت وسىلاي اتايدى. بiر سوزبەن ايتقاندا, قازاق بولىپ كەتكەندەر, ولار – قازاقشا ءومiر سۇرەتiندەر.
سوندا دا قازاقتىڭ, اسiرەسە,
قالا قازاقتارىنىڭ كوبi قازاق بولا الماي جۇرگەندە وزگە ۇلت وكiل-دەرiنiڭ جەكە باس كۋالiگiنە ۇلتىن «قازاق» دەپ كورسەتiپ, قازاق اتىن مالدانباققا نيەت ەتكەنi قالاي بولعانى؟
وتكەن ايلاردا قىتايدان كەيبiر ۇيعىرلاردىڭ «قازاق» دەپ جازىلىپ, ەلiمiزگە كوشiپ كەلiپ جاتقانى تۋرالى اقپارات تارادى. ونىڭ الدىنداعى جىلداردا وزبەكستان, قاراقالپاقستاننان دا قاراقالپاق اعايىنداردىڭ «قازاق» بولىپ قۇجات الىپ, قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ جاتقانى بەلگiلi بولدى. بۇل قازاق ءۇشiن قاۋiپ پە, جەتiستiك پە؟
بiر جاعىنان العاندا, قازاقتىڭ سانى كوبەيەدi. قۇجات جۇزiندە. ەكiنشi جاعىنان العاندا, اتا-بابامىز جەتە ءمان بەرگەن قان تازالىعى, ساف التىنداي ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق بولمىسى كiلتيپان كورەدi. بiراق, بۇگiندە جەر بەتiندە تازا قاندى ۇلت جوق دەيدi گەنەتيكتەر. جاپونيا, يسلانديا سەكiلدi بiر تۇكپiردە ءومiر ءسۇرiپ جاتقان ەلدەر بولماسا, باسقالاردان ورتاق ەتنيكالىق ءتۇر iزدەۋدiڭ ءوزi قيسىنسىز كورiنەدi.
سول سەكiلدi, قازاق قالاي قازاق بولدى, ول كiمنەن تارادى, شەجiرەسi قالاي ءتۇزiلدi دەگەنگە ورالساق تا, حالقىمىزدىڭ ءدال بۇگiنگiدەي بiرتۇتاس «حالىق» بولىپ اسپاننان تۇسە قالماعانى ايدان انىق. ءيا, قازاق اسپاننان جاۋعان جاڭبىرداي تامشىلاپ وتىرىپ بiرiگiپ, قاۋىمداسقان جوق.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, ۇلتتاردىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا ءارتۇرلi فاكتور ىقپال ەتەدi. امەريكادا ۇلتتىڭ بولماۋىنىڭ ءوزi سونداي تاريحي فاكتوردان. بۇل ورايدا, ۇلت قالىپتاسۋىنىڭ ەكi جولى بار. بiرi – ورتاق تاريح, ورتاق تiل, ادەبيەت پەن ورتاق مادەنيەت, ورتاق دiن, تەرريتوريا جانە ورتاق مۇرات بiرiكتiرگەن ۇلتتار, ەكiنشiسi – تولىق دايىن بولماي جاتىپ قالىپتاسقان ۇلتتار. بۇل ورايدا, ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنشە, ازيا جانە افريكا حالىقتارىنىڭ كوپشiلiگi ۇلت رەتiندە تولىق ۇيىسپاي جاتىپ-اق بەلگiلi بiر ۇلت اتاۋلارىن يەمدەنiپ, زامان كوشiنە iلەسە بەرگەن.
ال قازاقتىڭ جايى قالاي؟ بۇگiن بiزگە قايتپەك كەرەك؟
راس, بiرنەشە عاسىردان بەرi قازاق شەجiرە جازۋعا ءمان بەرiپ كەلەدi. بوداندىق قامىتىنان باسىمىز ارىلعاننان كەيiن بۇل ءۇردiس جاڭعىرا باستادى. بiراق, اتالاردى تiزiپ, بايتەرەك ءتۇزiپ شەجiرە جاساعاننىڭ جاقسىلىعىمەن قاتار جاماندىعى بولعانى دا اقيقات. جاقسىلىعى – ءار قازاق شىققان تەگiن تانىپ, تاريحىن بiلiپ, ءوزiنiڭ كiمنەن تاراعانىن تاپتiشتەپ ايتا بiلسە, جاماندىعى – تورە, قوجا, تولەڭگiت, سۋناق سەكiلدi رۋلار شەجiرەگە مۇلدەم كiرمەدi. «مەن قازاقپىن» دەسە دە, وسى رۋدىڭ وكiلدەرi وزدەرiن «اسىراندى بالا» سەزiندi. شەجiرە باردا بۇل كەلەڭسiزدiكتiڭ كوزi جويىلمايتىنى انىق.
ال ەندi… تاعى دا قازاق بولعىسى كەلگەن قاراقالپاق, ۇيعىرلارعا قاتىستى نە iستەۋگە بولادى؟ «قازاق» بولىپ جازىلىپ, ارامىزعا ەنiپ جاتقان وزگە ۇلت وكiلدەرiنەن بiزدiڭ باس تارتۋىمىز كەرەك پە؟
وزگە ۇلت وكiلi بولا تۇرا, ءوز تەگiنەن, ءوز اتاسىنىڭ اتىنان باس تارتۋ – ادامدىق تۇرعىدان العاندا ساتقىندىق. الايدا, تاريحي قۇبىلىستار كوپ نارسەنi وزگەرتۋگە مۇمكiندiك بەرەدi. ماجبۇرلiكپەن قازاق بولعىسى كەلiپ, قازاقتىڭ تiلiن, سالت-ءداستۇرiن ۇستانىپ, بالالارىن قازاقشا تاربيەلەپ, قازاقپەن شىن مانiندە مۇراتتاس بولا بiلسە, قازاق تەگi ۇيعىر (نەمەسە قاراقالپاق) «جاڭا قازاقتاردان», بiزدiڭشە, باس تارتپاۋعا تيiس. بۇل قازاقتىڭ ءالi دە كەمەلدەنiپ, كوبەيiپ, بۇگiنگi تاريحىن ءتۇزiپ جاتقانىن, ۇلت رەتiندە قاناتىن كەڭگە جايا تۇسكەنiن كورسەتسە كەرەك.
ساتقىندىق دەمەكشi, قازاق وتباسىنا جان قوسىلىپ, كەلiن تۇسiرەردە «ادالىنان بولسىن» دەپ تiلەيدi. ەندەشە, قازاق بولىپ كەتكiسi كەلگەن جاتۇلتتىق زامانداستار دا بiزگە ادالىنان بولىپ, شىن مۇراتتاس جانعا اينالا السا, قۇبا-قۇپ.
ءنازيرا سايلاۋقىزى
