الدىمەن بالا, سودان كەيىن پانا ىزدەگەندەر بار
كىشكەنتاي كۇنىمدە اكەمنىڭ ءبىر دوسى ەلدىڭ الدىندا سويلەپ تۇرىپ «ەل مەنەن سايلاۋدىڭ (اكەمدى ايتىپ وتىر. – ن.ب.) توعىز بالاسى بار, ولاردى قالاي اسىرايدى؟» دەپ سۇرايدى «قۇداي اسىرايدى» دەگەنى بار ەدى…
ءيا, ءبىز «قۇداي اسىراعان», بارعا قاناعات قىلىپ وسكەن بالالارمىز. بالا سانى كوبەيگەن سايىن تۇرمىس تارشىلىعى قىسپاققا الۋى مۇمكىن دەگەن نارسەنى ويىمىزعا الىپ كورەمەگەنىمىز دە سودان.
بايقاسام, ءوز اينالامدا قالتاسى تاياز بولسا دا, جەتى-سەگىز بالا تاۋىپ, مەملەكەتكە ءبىلىمدى, سانالى ازامات قالىپتاستىرىپ بەرىپ جاتقان انالار از ەمەس. قۇربى-قۇرداس, جاستاردىڭ اراسىندا دا ءتورت-بەس بالانىڭ اناسى اتانىپ, بالانى بايلىعىم, باقىتىم دەپ بىلگەن, ءورىسىن كەڭەيتكەن كەلىنشەكتەر كوپ. ولار الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ تومەندىگىن, قىزمەتتە وزىنە قولبايلاۋ بولاتىنىن ويلاپ, وتباسىلىق ءومىردى ەسەپ-قيساپقا سالعان جوق. ءتىپتى ءتورت بالاسىن ءتورت پاتەردە دۇنيەگە اكەلىپ, ەستى ءومىرىن بالالارىمەن ەرتەگىدەي ەتىپ جۇرگەندەر دە بار.
ولار الدىمەن بالاعا, سودان كەيىن بارىپ پاناعا قول جەتكىزىپ جاتىر.
ەشكىمگە قاراپ قىزىقپايمىز
تاياۋدا بەلگىلى تەلەجۇرگىزۋشى ايگۇل مۇكەي ءوزىنىڭ ينستاگرامىنا مىناداي جازبا جاريالاپتى «رەسەيدە ءۇشىنشى بالاسىن تۋعان ايەل 450 000 رۋبل, تەڭگەگە اۋدارساق شامامەن 2 250 000 تەڭگە الادى ەكەن. بۇعان قوسا, سولتۇستىكتەگى «كورشىمىز» 10 سوتتىق جەر ۋچاسكەسىن نەمەسە ونى اقشالاي بەرەدى. ءار ايەل ەكىنشى بالاعا اي سايىن 270 000 رۋبل جاردەماقى الادى. مۇنى ماعان چەليابى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايتتى. بىزدىكىمەن سالىستىرساق, ايىرماسى جەر مەن كوكتەي! كەدەيلىكتەن ابدەن تارىققان ءبىزدىڭ قىزدارىمىز 80-90 مىڭ تەڭگە تابۋ ءۇشىن امالسىزدان جۇكتى بولىپ, بالا تۋاتىنىن ەستىپ ءجۇرمىز».
ارينە, نامىستى دا, جۇرەكتى دە شىمىرلاتاتىن ءسوز.
بالاعا بەرىلەتىن جاردەماقى ءۇشىن بالا تابۋ دەگەن… حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ تىم تومەندىگىن كورسەتپەي مە؟ وندا قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ «حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسى» تۋرالى ساۋالناماسىنىڭ ناتيجەسى شىندىققا جاناسا ما؟ «ماتەريالدىق قامتاماسىز ەتىلۋ (اۋقاتتىلىق) دەڭگەيى بويىنشا رەسپوندەنتتەردىڭ 55,6 پايىزى وزدەرىن قامتاماسىز ەتىلۋدىڭ ورتاشا دەڭگەيىنە جاتقىزدى, قامتاماسىز ەتىلۋدىڭ تومەنگى دەڭگەيىن 1,6 پايىز رەسپوندەنتتەر كورسەتتى جانە رەسپوندەنتتەردىڭ تەك 0,2 پايىزى وزدەرىن قامتاماسىز ەتىلۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە جاتقىزدى» دەلىنىپتى وندا. سوندا جاردەماقى ءۇشىن بالا تاپقىسى كەلەتىن كەلىنشەكتەردى اتالعان رەسپوندەتتەردىڭ قاي توبىنا جاتقىزامىز؟ تۇرمىسىم ورتاشا دەيتىن 55,6 پايىزعا ما, الدە الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتىلۋدىڭ تومەنگى دەڭگەيىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 1,6 پايىزعا ما؟
راس, رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين حالىق ءوسىمىنىڭ كورسەتكىشى تومەندەگەنىن ايتىپ, دابىل قاعىپ ءجۇر. ولاردا كەز كەلگەن بالا دۇنيەگە كەلگەندە ونىڭ كۇتىمىنە بايلانىستى جاردەماقى ءبىر جارىم جىل بويى تولەنەدى (بىزدەگىدەي ءبىر جىل ەمەس). بەرىلەتىن قارجىلاي كومەكتىڭ مولشەرى دە بىزدەگىگە قاراعاندا اناعۇرلىم جوعارى. ال ماسكەۋدە ءار تۋىلعان سابيگە ىشىندە شاقالاققا قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارى جيناقتالعان 44 زاتتان تۇراتىن كورزينا بەرىلەدى.
جو-جوق, ءبىز ەشبىر ەلدىڭ الەۋمەتتىك قولداۋىنا كوز قىزدىرمايمىز. جاردەماقى كولەمى جوعارى ەلدەردە باعانىڭ قانشالىق تومەن ەكەنىن بىلمەيمىز دە عوي. ونى سارالاپ قاراساق, بالكىم قىزىعار ما ەدىك. بىراق فينليانديا, كورەيا, تۇركيا سەكىلدى ەلدەردە, اسىرەسە قىتايدا بالا تۋعانعا مۇلدەم جاردەماقى بەرىلمەيتىنىن بىلەمىز. ءتىپتى, بالا سانىن شەكتەپ وتىرعان ەلدەردىڭ دە بارى راس.
الايدا «كوپ قورقىتادى, تەرەڭ باتىرادى» دەمەكشى, قازاقستاندا حالىق سانىنىڭ ازدىعى كوزگە كورىنىپ تۇرعان اقيقات ەمەس پە؟ كوپ حالىقتان تالانت تا, ەڭبەككەر دە كوبىرەك شىعادى. ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ, ءوزىن-ءوزى وتاندىق تاۋارمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىندە دە حالىقتىڭ كوپتىگى ماڭىزدى. تۇتىنۋشى كوپ بولسا, ءوندىرىس وشاعىن اشۋعا تاۋەكەل ەتۋشىلەر دە از بولمايدى. دەمەك, ءبىز كەي ماسەلەلەردە حالىق ازدىعى سالدارىنان دا ارتتا قالىپ كەلە جاتقان ەل ەمەسپىز بە؟
قازاقستاندا قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ماسەلە – باسپاناسىزدىق جانە جۇمىسسىزدىق. اۋىل ايەلدەرى جۇمىستىڭ جوقتىعىنان بالانىڭ جاردەماقىسىنا سۇيەنىپ كۇن كورۋگە كوشسە, قالادا باسپانانىڭ جوقتىعىنان كوپبالالى وتباسىلار مورالدىق تۇرعىدا قىسىم كورەتىنى راس.
بەس بالا تاپقاندار قانشا جاردەماقى الادى؟
قازىرگى كەزدە بەس بالاسى بار ءار وتباسى اي سايىن 10 005 تەڭگە جاردەماقى الادى. كوپبالالى انا رەتىندە قوعامدىق كولىكتە تەگىن ءجۇرۋ, جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي كەزەگىنە تۇرۋ جانە بالالارىنىڭ ارقايسىسىن وقۋشىلار سارايىنىڭ ءبىر ۇيىرمەسىنە تەگىن بەرۋ مۇمكىندىگى بار.
جالپى ەلىمىزدە ءار بالا تۋىلعاندا جورگەكپۇل جانە ءبىر جىلعا دەيىن جاردەماقى بەرىلەدى. ماسەلەن, ءبىرىنشى, ەكىنشى, ءۇشىنشى بالا – 91 390 تەڭگە, ال ءتورتىنشى جانە ودان كەيىنگى بالالارعا 151 515 تەڭگە كولەمىندە جورگەكپۇل تولەنەدى.
ءسابي بiر جاسقا تولىق تولعانعا دەيiن ونىڭ كۇتiمiنە بايلانىستى تاعايىندالاتىن اي سايىنعى مەملەكەتتىك جاردەماقى جۇمىس ىستەمەيتىن ايەلدەرگە: ءبىرىنشى بالاعا – 13 853 تەڭگە, ەكىنشى بالاعا – 16 379 تەڭگە, ءۇشىنشى بالاعا – 18 880 تەڭگە, ءتورتىنشى جانە ودان كەيىنگى بالالارعا 21 405 تەڭگە كولەمىندە بەرىلەدى. ال جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەرگە بالا كۇتىمىنە بايلانىستى بiر جاسقا تولعانعا دەيiن تولەنەتىن اي سايىنعى الەۋمەتتىك تولەم ولاردىڭ سوڭعى 2 جىل ىشىندەگى جالپى تابىسىنىڭ ورتاشا مولشەرىنىڭ 25 پايىزى كولەمىندە. ودان 10 پايىز زەينەتاقى جارناسى ۇستالىپ وتىرادى.
«التىن القا», «كۇمىس القا» بەلگىلەرىمەن ماراپاتتالعان نەمەسە بۇرىن «باتىر انا» اتاعىن العان, I جانە II دارەجەلى «انا داڭقى» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان كوپبالالى انالارعا اي سايىن بەرىلەتىن جاردەماقى كولەمى – 15 392 تەڭگە. ياعني بۇل اقشا التى جانە ودان دا كوپ بالا تاپقاندارعا ارنالعان.
ايتا كەتەر جايت, بيىلعى جىلعا دەيىن «كوپبالالى» ساناتىنا جاتاتىن ءتورت بالاسى بار وتباسىلار دا اي سايىن جاردەماقى الىپ كەلگەن بولسا, بەرتىندە ول توقتاتىلعان. ۇكىمەت كوپسىنگەن سياقتى.
استانادا تۋ كورسەتكىشى جوعارى
دۇنيە جۇزىندەگى كوپ مەملەكەتتەردە حالىق سانىنىڭ وسىمىنە ەلەۋلى ىقپال ەتەتىن بەلگىلى ءبىر اۋداندار بار. ماسەلەن, رەسەيدە جانە بىرقاتار مەملەكەتتەردە, نەگىزىنەن, بالا تابۋدان ءوزىن شەكتەمەيتىن ازاماتتاردى اۋىلدى جەرلەردەن كورۋگە بولادى. رەسەيدىڭ كەيبىر ماماندارى سوڭعى ۋاقىتتا حالىق ءوسىمىن جاقسارتۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ايماقتار بويىنشا ىنتالاندىرۋ شارالارىن ەنگىزۋ دۇرىس دەگەن ۇيعارىمعا دا كەلىپ وتىر. مۇنداي تاجىريبە اقش-تا بار. ولاردا كەيبىر شتاتتاردا كوپبالالى وتباسىلارعا جاعداي جاسالعانى سونشا, ءتىپتى ولاردىڭ جالعا بەرىلەتىن كەز كەلگەن عيماراتقا كوشىپ بارىپ, تۇرۋىنا ەرىك بەرىلگەن.
قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا مەملەكەتتىڭ حالىق سانى 1,5 ملن ادامعا ارتقانى راس. وڭىرلەرىنىڭ ىشىندە تۋدىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا (1 000 تۇرعىنعا شاققاندا 29,74 ءسابي دۇنيەگە كەلگەن), استانا قالاسىندا (28,23) جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا (27,20) بايقالعان. ەڭ تومەنگى كورسەتكىش سولتۇستىك قازاقستان (13,17), پاۆلودار (15,91) جانە شىعىس قازاقستان (15,98) وبلىستارىندا تىركەلىپتى.
تەك قانا بيىلعى جىل باسىنان باستاپ 1 شىلدەگە دەيىنگى تابيعي ءوسىمدى ايتار بولساق, الماتى قالاسىندا – 10083, شىمكەنت قالاسىندا – 10333, ال استانادا 12316-عا جەتكەن. وسىنداي جوعارى كورسەتكىشتىڭ ارقاسىندا 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 1030577-ءنى قۇراعان ەلوردا حالقىنىڭ سانى 1 شىلدە كۇنى كوشى-قون ارقىلى كەلگەن 5073 اداممەن قوسقاندا 1047966-عا جەتىپتى.
وسىعان قاراپ, ەلوردامىزدى تابيعي ءوسىمى ەڭ جوعارى قالا دەپ ايتۋعا بولادى.
دەمەك, ەلوردانىڭ ءوزى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ عانا ەمەس, حالىق سانىنىڭ دا وسۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ وتىر. مۇندا جاستاردىڭ بالا ءسۇيىپ, دەموگرافياعا ۇلەس قوسۋعا دەگەن ىنتاسى جوعارى. قالالىق مەكەمەلەردە جەڭىلدىكپەن تۇرعىن ءۇي الۋ كەزەگىندە تۇرعانداردىڭ ءبىرشاما بولىگى كوپبالالى وتباسىلار ساناتىنان ەكەنى دە اقيقات.
قوعام قاتىگەزدەنسە دە, انالار مەيىرىمىن ساقتاپ قالدى
استانادا ورتاشا جالاقى 223 مىڭ تەڭگە. دەمەك, قالاداعى نارىق 223 مىڭ تەڭگە جالاقى الاتىن ازاماتتاردىڭ مۇمكىندىگىنە ساي قالىپتاسىپ وتىر. بىراق, ونداي جالاقىنى قانشا ادام الاتىنى بەيمالىم. ال كوپبالالى وتباسىلاردىڭ جاعدايى قالاي, ولاردى اسىراۋشى ازاماتتاردىڭ ورتاشا تابىسى قانشا, ونداعى بالالاردىڭ اكەسى نە اناسى وسى ورتاشا جالاقىنى تابا الا ما – ول جاعى بىزدە ەسەپكە الىنىپ كورمەگەن.
دەمەك, اي سايىن نە 15 000 تەڭگە («التىن القا», «كۇمىس القا» يەگەرلەرى, «باتىر انالار»), نە 10 005 تەڭگە (بەس بالاسى بار انالار) جاردەماقى الادى.
بۇل قاراجات, ارينە, جۇتقىنشاققا جۇعىن دا بولمايدى. بالانىڭ تاماعىن, قوسىمشا ۇيىرمەلەرگە باراتىنىن, ونىڭ دەنساۋلىعى مەن دەمالىسىنا كەتەتىن شىعىنداردى ايتپاعاندا, مەزگىل سايىن ءوسىپ تۇراتىن سابيلەردى كيىم-كەشەكپەن قامتۋدىڭ ءوزى مۇڭ ەمەس پە؟ ءبىر مەزگىلدە بالالاردى شەتىنەن كيىندىرىپ, كەم-كەتىگىن تۇگەلدەپ بولعانشا, كەلەسى مەزگىل باستالادى… ال تۇرعىن ءۇي كەزەگىندە باسپانانى جىلداپ كۇتەتىنىڭىز بار, اي سايىن پاتەرگە تولەنەتىن اقىنى (كوپبالالى وتباسىنا جالدامالى پاتەر تابۋ دا وتە قيىن) ەسەپتەي بەرىڭىز…
سوندا ءبىزدىڭ قالامىزداعى ءوسىم نەنىڭ, كىمنىڭ ارقاسى؟ ارينە, ايەل-انالاردىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسى. قازاقستاندا حالىق سانى قازاق ايەلدەرىنىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا ءوسىپ وتىر. الەم, قوعام قاتىگەزدەنىپ بارا جاتسا دا, قازاق ايەلدەرى مەيىرىمىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلۋدا.
ەندەشە مەملەكەتتى باستى بايلىق – اداممەن تولىقتىرىپ وتىرعان كوپبالالى وتباسىلاردى جەتكىلىكتى الەۋمەتتىك كومەكپەن قامتاماسىز ەتۋدى ويلايتىن كەز كەلگەن جوق پا؟
