جاقىندا عانا استانا قالاسىندا وتكەن «كىل جۇيرىكتە كىم جۇيرىك؟» اقىندار ايتىسىندا جاس ورەن جانداربەك بۇلعاقوۆ ءۇندىنىڭ شۇبالاڭقى تەلەسەريالى «كەلىندى» وتە دۇرىس سىنادى. ەرتەڭ قۋىرشاعىن الدىنا قويىپ, تابىنىپ جاتاتىن بۇلدىرشىندەر شىعىپ جاتسا, ەش تاڭدانۋدىڭ رەتى قالمايدى.
ءۇندى كينوسىنىڭ اتاسى اتانعان اتاقتى رادج كاپۋر كەزىندە «كينو تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ تاربيەشىسى» دەپتى. راسىندا دا تارتىمدى, تالعاممەن تۇسىرىلگەن كارتينالار ارقىلى حالىقتىڭ بولمىسى كورسەتىلىپ قانا قويمايدى, ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاسادى. وبراز ارقىلى ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ, رۋحى شىڭدالادى. ماسەلەن, 1937 جىلى ب.مايلين مەن ع.مۇسىرەپوۆ ستسەناريىن جازعان «امانگەلدى» ءفيلمى ءبىزدىڭ قازاق كينوسىنىڭ باستاۋىندا تۇرۋىمەن عانا ەمەس, حالىق باتىرىنىڭ كەيپىن ءدال سومداۋىمەن قۇندى.
«لەنفيلم» ءتۇسىرىپ, اتاقتى اكتەر ەلۋباي ومىرزاقوۆ ويناعان «امانگەلدىدەن» كەيىن دە قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى مەن بولمىسىن بەينەلەيتىن تالاي تۋىندىلار دۇنيەگە كەلدى. ولاردىڭ قاتارىندا «مەنىڭ اتىم – قوجا», «تاقيالى پەرىشتە», «قىز بەن جىگىت» جانە تاعى باسقالارى بار. قازاق كينوستۋدياسى العاشقى ۇيىمداسقان كەزىنەن باستاپ 100-دەن استام كوركەم فيلم جانە 500-دەي دەرەكتى فيلم شىعاردى. ەكراندا قازاق حالقىنىڭ وتكەن ءومىرىن كورسەتەتىن «اباي ءانى», «شوقان ءۋاليحانوۆ», «قىز جىبەك», «سۇلتان بەيبارىس», «وتىراردىڭ كۇيرەۋى», «ماحاببات بەكەتى», «جامبىلدىڭ جاستىق شاعى» جانە باسقا كارتينالار جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلدى. بالالارعا ارنالعان «قاناتتى سىيلىق», «مەنىڭ اتىم قوجا», «قىزىل تاس شەكاراسى ماڭىندا», «كوكسەرەك», «الپامىس مەكتەپكە بارادى», «بالالىق شاقتىڭ كەرمەك ءدامى», «سۇيرىك», «اۋىلىم الاتاۋدىڭ باۋرايىندا» فيلمدەرى ءساتتى تۋىندىلار قاتارىندا اۋىزعا ىلىگەدى.
دەگەنمەن, كەيىنگى كەزدە قازاق كينوسى ۇلت مۇراتى مەن ەلدىك يدەيانى ويداعىداي ناسيحاتتاپ ءجۇر مە؟ وسى سۇراق مەن قازاقپىن دەگەن كەۋدەسىندە نامىسى بار كوپ ازاماتتى مازالايدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى «قازاق كينوسى وتانسۇيگىشتىكتى دارىپتەپ, ەلشىل, جەرشىل ۇرپاق تاربيەلەۋگە اتسالىسۋى, باسقا سوزبەن ايتقاندا, ۇلتتىق كينودان ۇلتتىق يدەيا مەن ۇلت مۇراتى سەزىلىپ تۇرۋى كەرەك» دەپ ەدى.
شىنىن ايتقاندا, سوڭعى جىلدارى كينومىزدىڭ كوركەمدىك ساپاسىنا, رۋحاني دەڭگەيىنە ورىندى سىن ايتۋشىلار كوبەيىپ كەتتى. وعان سەبەپ بولىپ تۇرعان دا كەيبىر ۇلتتىق نامىستى قورلايتىن, تاريحىمىزدى بۇرمالايتىن, ۇياتسىزدىقتى كورسەتەتىن فيلمدەر. «كەلىن», «تيۋلپان», «اكە قورلىعى», «قاراوي» تۋىندىلارىنداعى سوراقىلىقتار كەزىندە حالىق قالاۋلىلارىنىڭ تالقىسىنا تۇسكەنىن دە بىلەمىز.
ەڭ باستىسى, «قايرات دەۆستۆەننيك» سياقتى قىزتەكەلىك پەن ءناپسىقۇمارلىقتى جالاۋلاتقان كوركەم شىعارماسىماقتىڭ ەكرانعا شىعىپ كەتىپ, وندا ەلگە تانىمال حالىق ءارتىسىنىڭ اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتۋى, تۇسىنگەن ادامعا بارىپ تۇرعان ماسقارالىق ەدى.
– مۇنىمەن ويناۋعا بولمايدى. مادەني-يدەولوگيالىق مايدان – وتە قاۋىپتى. قازىر شەتەلدىڭ كينولارىن وتانداستارىمىزدىڭ وتە كوپ قارايتىنىن ەسكەرسەك, ەلىكتەۋ دە, سولىقتاۋ دا وسى ناسيحاتتىڭ ءناتيجەسى. جاسىراتىنى جوق, ءبىز قازىر دامىعان ەلدەردىڭ مادەني ىقپالىندا كەتتىك. وسى جويقىن قارۋ ارقىلى ءدال قازىر كوگىلدىر ەكران ءار جەتكىنشەكتىڭ ساناسىن جاۋلادى. اتىس-شابىس, زورلىق-زومبىلىق, شەكتەن شىققان قاتىگەزدىك پەن ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ كۇندەلىكتى ومىردە تاڭدانىس تۋدىرمايتىن دارەجەگە جەتتى, – دەيدى عالىم نۇرلىبەك ساقىپوۆ.
راس, ءتۇسىرىلىپ جاتقان جاقسى كينو دا جوق ەمەس. ماسەلەن, «ءسىز كىمسىز, كا مىرزا؟» اتتى شىتىرمان وقيعالى فيلم – وسىنداي ءتاپ-ءتاۋىر تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. مۇندا «اتاماننىڭ اقىرىنداعى» چەكيست قاسىمحان تاعى دا كورەرمەندەرىمەن قاۋىشىپ, ەگدە تارتقان جاسىنا قاراماستان, جۇرتتى وزىنە باۋراپ الادى. ءاسانالى ءاشىموۆ بۇگىنگى كينو تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن تالعام ۇدەسىنەن شىعىپ, ەكشن جانرىنداعى كەرەمەت كينو تۇسىرگەن. وسىنداي جاقسى فيلمدەر الداعى ۋاقىتتا دا شىعارىلا بەرسە دەيمىز.
ەڭ باستىسى, «قايرات دەۆستۆەننيك» سياقتى قىزتەكەلىك پەن ناپسىقۇمارلىقتى جالاۋلاتقان كوركەم شىعارماسىماقتىڭ ەكرانعا شىعىپ كەتىپ, وندا ەلگە تانىمال حالىق ءارتىسىنىڭ اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتۋى, تۇسىنگەن ادامعا بارىپ تۇرعان ماسقارالىق ەدى.
ەندى ءبىر ماسەلە – بۇگىنگى تاڭدا جالپىحالىقتىق اۋديتورياعا اينالعان تەلەەكران اسەرى. بۇل, شىن مانىندە, اسا پارمەندى جالپىحالىقتىق ەستەتيكالىق, ەتيكالىق تاربيە مەكتەبىنە اينالدى. ونىڭ وسىناۋ تەڭدەسسىز مادەني-يدەولوگيالىق قۋاتىن ەرتە اڭعارعان ەلدەر وسى سالاعا اۋقىمدى قارجى قۇيىپ, الەمدى سەريالدارىمەن-اق جاۋلاپ الا باستادى. بۇگىندە قازاقستان كوگىلدىر ەكرانىن تولتىرىپ تۇرعان – تۇرىك, كورەي جانە ءۇندى كينوتۋىندىلارى. وسى سەريالدار ارقىلى ءبىز وزگە ەلدىڭ مادەنيەتىن قابىلداپ جاتقانىمىزدى ۇعامىز با؟
جاقىندا عانا استانا قالاسىندا وتكەن «كىل جۇيرىكتە كىم جۇيرىك؟» اقىندار ايتىسىندا جاس ورەن جانداربەك بۇلعاقوۆ ءۇندىنىڭ شۇبالاڭقى تەلەسەريالى «كەلىندى» وتە دۇرىس سىنادى. ەرتەڭ قۋىرشاعىن الدىنا قويىپ, تابىنىپ جاتاتىن بۇلدىرشىندەر شىعىپ جاتسا, ەش تاڭدانۋدىڭ رەتى قالمايدى. شىنىندا, «كەلىن» مەلودراماسىنداعى جات ەلدىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ, ادەت-عۇرپىنىڭ, ءتىپتى, مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ بىزگە ەكران ارقىلى تاڭىلۋىنا جول بەرىپ وتىرعان جوقپىز با؟
قازىر كەيبىر فيلمدەر باسپالاردان اقشاسىن تولەپ, اركىم شىعاراتىن ساپاسىز البومدىق ءدارەجەدەگى ولەڭدەر سياقتى بولىپ كەتتى. ەڭ قيىنى, سونى كوپشىلىك «قازاقفيلم» شىعارعان دەپ قاتە ءتۇسىنىپ, كينو ءوندىرىسىنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلۋدە. ال, شىندىعىندا, مۇنداي ارزانقول كارتينالاردى جەكەمەنشىك كينوستۋديالار ءتۇسىرەتىنى ءمالىم.
وبالى كانە, كينووندىرىسىمىزگە كەيىنگى جىلدارى تولىق مەتراجدى «شال», «جاسۇلان», «اڭشى بالا», «جول سىلتەۋشى», تاعى باسقا دا ءتاپ-ءتاۋىر فيلمدەر قوسىلدى. الايدا, ولاردىڭ كوپشىلىگىندە كەيىپكەرلەر ورىسشا سويلەيدى. باسقا سوزبەن ايتقاندا, تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىمىزبەن, كينومىز جات تىلدە. ونى كوپشىلىگى قارجىعا, كورەرمەن تارتۋعا بايلانىستى دەپ تۇسىندىرەدى. ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا ۇڭىلسەك, ارينە, رەجيسسەردىڭ تۇسىرگەن كينوسى ءوزىن اقتاۋى كەرەك. ايتپەسە, ول ەكىنشى رەت ۇكىمەتتەن اقشا سۇراي المايدى. دەگەنمەن, مەملەكەتتىك, ۇلتتىق تۇرعىدان ويلايتىن بولساق, مۇنىڭ بولاشاق زارداپتارى وراسان بولۋى ابدەن مۇمكىن.
دامىعان ەلدەر نەگە كينوسىنان قارجى اياماي, سۇيەكتى-سۇيەكتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. ويتكەنى, ول – تۇنىپ تۇرعان يدەولوگيالىق ناسيحات. سول ارقىلى الەمدى باعىندىرىپ, قارسىلاستارىن ءالسىرەتەتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. ونىڭ ءۇستىنە, كينو ادام ساناسىنا كىتاپتان دا جەدەل اسەر ەتەتىنى – ناقتى ءدالەلدەنگەن شىندىق.
ولاي بولسا, كينو ءتۇسىرۋ ىسىنە نەگە ءاتۇستى قارايمىز؟ نەگە كورشىلەس وزبەك, قىرعىز (ورىستاردى ايتپاي-اق قويايىق) سياقتى كورەرمەندi قاراپايىم ادامگەرشiلiك قاعيدالارىمەن, تارتىمدى كورىنiستەرمەن باۋراپ الاتىن فيلمدەر تۇسىرمەيمىز؟!. تالانتتى دا دارىندى رەجيسسەرلەر بىزدە دە جەتىپ ارتىلادى ەمەس پە؟!
جوق, ءبىز ءبىرىنشى داقپىرتىن كۇشەيتىپ, وراسان زور قارجىعا كينو تۇسىرەمىز دە, سودان سوڭ ونى تۇككە العىسىز جاسايمىز. ءارى ول ءۇشىن ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەيدى.
بۇدان كەلەشەك ۇرپاق زارداپ شەگەتىنىن زەردەلەپ كوردىك پە؟
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
