امەريكالىق ارمان… بۇل ءسوزدى ەستىگەندە بىردەن ەشكىمدە جوق ەرەكشە قىمبات, ۇلكەن اۆتوكولىك ءمىنۋدى, حان سارايىنداي ءزاۋلىم ۇيدە تۇرۋدى ارماندايتىن امەريكالىقتار كوز الدىڭا كەلەدى. ال قاراپايىم قازاق نەنى ارماندايدى؟
مەنىڭ ويىمشا, قالالىق قازاقتار قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي-اق بولسا دا, جەكە باسپاناسى بولعانىن ارماندايدى. جۋىردا جاھانتورداعى جاڭالىقتار تاسپاسىنان مىناداي اقپاراتتى كوزىم شالدى: «2017 جىلى 11 ميلليون 200 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلىپ, 100 مىڭنان استام وتباسىلار جاڭا باسپاناعا قول جەتكىزدى. جىلدىق جوسپارعا وراي جالپى تۇرعىن ۇيلەردى پايدالانۋعا بەرۋ 111 پايىزعا ورىندالدى. بۇل – تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى رەكوردتىق كورسەتكىش. ەندىگى مىندەت – 2030 جىلعا دەيىن ءاربىر قازاقستاندىقتى ادام باسىنا 30 شارشى مەترگە دەيىن باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ. جىل سايىنعى ءوسىم كولەمى 8-10 پايىزدى قۇرايدى». باسقا بىرەۋ ەمەس, رەسمي اقپاراتتى ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قايىربەك وسكەنباەۆتىڭ ءوزى تاراتتى. استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي حوروشۋن تۇرعىندارمەن كەزدەسۋدە بىلتىر ەلوردامىزدا 2 ميلليون 360 مىڭ شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي نەمەسە 20781 پاتەر سالىنعانىن حابارلادى. قوش دەلىك.
باسپانانىڭ قولجەتىمدىلىگىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى دە ەشقاشان نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. سونىڭ ءبىر دالەلىندەي, «تۇرعىن ءۇيدى كوپشىلىككە قولجەتىمدى ەتكەن تۇرعىن ءۇي جيناقتاۋ جۇيەسى ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋدە. باسپانامەن قامتۋ كورسەتكىشى سوڭعى 10 جىلدا ءبىر تۇرعىنعا شاققاندا 30 پايىزعا ءوسىپ, بۇگىنگى كۇنى 21,6 شارشى مەتردى قۇرادى. بۇل كورسەتكىشتى 2030 جىلى 30 شارشى مەترگە دەيىن جەتكىزۋ كەرەك» دەدى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيا جاعدايىنداعى دامۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا.
بۇل, ءسوز جوق, باسپانا ماسەلەسىنە جاڭاشا كوزقاراس. الايدا ماسەلەنىڭ مانىسىنە تەرەڭ بويلايىقشى. مىسالعا, ءوز باسىم وتباسىمداعى 4 اداممەن 55 شارشى مەتردى قۇرايتىن پاتەردە تۇرامىن. ەگەر ادام باسىنا 21,6 شارشى مەتر تيەسىلى بولسا, وندا 4 ادام – 84,6 شارشى مەتر, 30 شارشى مەتر تيەسىلى بولسا, 120 شارشى مەتر پاتەردە تۇرۋىمىز كەرەك. جاسىراتىنى جوق, بىرەۋلەر استانادا 150 شارشى مەتر ۇيدە تۇراتىن بولسا, ەكىنشى بىرەۋلەر 1 شارشى مەترگە دە قولى جەتپەي, بالا-شاعاسىمەن پاتەر نە جاتاقحانا جالداپ, كىسى ەسىگىندە ءجۇر. سوندا ءار قازاقستاندىق 30 شارشى مەتر تۇرعىن جاي يەلەنەتىن كۇن قاشان تۋادى؟
«تۇرعىن ۇيلەردى پايدالانۋعا بەرۋ 111 پايىزعا (!) ورىندالدى!» دەپ ۇكىمەتكە ەسەپ بەرگەن قۇزىرلى مەكەمە (ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى – ت.ت.) 12 جىلدان كەيىن ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ وزىنە تيەسىلى 30 شارشى مەترىندە تۇرىپ جاتقانىن قالاي دالەلدەيدى؟ ماسەلە – وسىندا. «ون ەكى جىلدا پالەنباي ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ۇيلەردى پايدالانۋعا بەردىك» دەپ قاعازبەن ەسەپ بەرەتىنى انىق. سوندا دەيمىز-اۋ, بارلىق تاپسىرىلعان ۇيلەردىڭ اۋدانىن قالا تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانىنا (مىسالى, استانادا 1 ملن-نان استام ادام تۇرادى) ءبولىپ: «مىنە, ءبىز 12 جىلدىق جوسپاردى ارتىعىمەن ورىندادىق» دەپ بوركىن اسپانعا اتا ما؟ ەڭ الدىمەن, ولار الگى پايدالانۋعا بەرىلگەن تۇرعىن ۇيلەردىڭ يەلەرى كىمدەر ەكەنىن اشىق ايتۋعا ءتيىس. سالىنىپ بىتكەن ۇيلەردى بايلار الىپ جاتىر. كوپ قاباتتى ءۇيدىڭ ءبىر پودەزىندەگى بارلىق پاتەرلەردى ساتىپ العاندار بار. سونداي-اق, ءوزىنىڭ جەكە بۇرىشىنا زار بولىپ, سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ جۇرگەندەر دە كوپ. تاپسىرىلعان شارشى مەترلەردىڭ كولەمىمەن ماقتانباي, ەلىمىزدەگى باسپاناعا مۇقتاج جانداردىڭ ناقتى سانىن, ساناتىن جانە ت.ب. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى نەگە اشىق جاريالامايمىز. مەنىڭ ويىمشا, ەلىمىزدەگى قانشا ازامات جاڭا قونىسقا كوشكەنىن, قانشا ادام تۇرعىن ءۇي جاعدايلارىن جاقسارتۋعا مۇقتاج ەكەنىن جانە قانشا باسپاناسىز جانداردىڭ كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەنىن ناقتى ەسەپتەپ, اشىق ايتاتىن ۋاقىت جەتتى.
ەكىنشىدەن, ءار قازاقستاندىققا 30 شارشى مەتر دەگەن مەجەگە جەتۋدىڭ ءارتۇرلى جولدارىن قاراستىرعان ءجون. مىسالى, جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن جاس ماماندارعا ءۇي بەرەتىن جەكە باعدارلاما جاساۋعا بولادى. وتكەندە ۇكىمەتتەگى ماجىلىستە ەلىمىزدەگى يپوتەكالىق نەسيە ۇستەمەسىن ارزانداتۋ ماسەلەسى قاراستىرىلىپ جاتقانى ايتىلدى. كوممەرتسيالىق بانكتەر بيىل ءۇي سالۋشىلارعا جاردەماقشا ەسەبىنەن 125 ملرد تەڭگە نەسيە جانە 105 ملرد تەڭگەگە يپوتەكالىق نەسيە بەرمەك. ولاي بولسا, يپوتەكالىق نەسيە مولشەرى شىنداپ ارزانداۋى كەرەك. قازاقستانداعى جانە دامىعان ەلدەردەگى يپوتەكالىق نەسيەنىڭ مولشەرلەمەسىن سالىستىرساق, ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. دامىعان ەلدەردە – 1,2 پايىز, ال بىزدە – 16-23 پايىز ارالىعىندا. ياعني ءبىزدىڭ بانكتەردىڭ حالىققا ارزان يپوتەكا بەرۋگە يكەمدەلەتىن كەزى كەلدى. مىسالى, ەلباسىنىڭ ءوزى جولداۋدا ايتقان «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى» 2017 جىلى مەملەكەت بولگەن 30 ملرد تەڭگەگە ارزان ۇيلەر سالىپ, 3488 قازاقستاندىق ءوز باسپاناسىنا قول جەتكىزگەن. ەلىمىزدەگى جىلدىق 5 پايىزبەن ءوز سالىمشىلارىنا قارىز بەرەتىن جالعىز بانك – وسى. بىراق باسپاناسى جوقتاردىڭ بارلىعى بۇل بانكتەن ەسەپشوت اشپاعان. باسپاناسىز دەمەكشى, ءبىر عانا استانا قالاسىندا مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي قورىنان جەڭىلدىكپەن (الەۋمەتتىڭ ءالجۋاز توپتارى, جەتىم بالالار, مۇگەدەكتەر, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر مەن اسكەريلەر, ءۇيى اپاتتى جاعدايداعى ازاماتتار) ءۇي الۋعا كەزەككە تۇرعان 126884 ادام (2016 جىلعى 18 اقپانداعى مالىمەت – ت.ت.) بار ەكەن. بۇلاردىڭ ءبارى وزىنە تيەسىلى 30 شارشى مەتر تۇرعىن جايىنا يە بولا الا ما؟ سەبەبى كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ يپوتەكاسىنىڭ مولشەرىن كورسەڭ, جاعاڭدى ۇستايسىڭ. ماسەلەن, «سبەربانك» – 15,1 پايىز, «بانكتسەنتركرەديت» – 15,5 پايىز, «اتف بانك» – 16 پايىز, «RBK» جانە «Qazaq bank» – 19 پايىز, «تسەسنابانك» – 20,3 پايىز, «الفابانك» – 23 پايىز, «ۆتب بانكى» 23 پايىزبەن يپوتەكالىق نەسيە بەرەدى. ارينە, حالىق سانىنىڭ ءوسىمى بار جەردە باسپانا جىرى دا بىتپەيتىنى بەلگىلى.
– «نۇرلى جەر» باعدارلاماسىنا كوپ وزگەرىستەر ەنگىزىپ جاتىرمىز. مىسالى, تەك قالالاردا عانا ەمەس, اۋىلداردا دا جاڭا ۇيلەر سالۋىمىز كەرەك. وسى جاعىن ويلاستىرۋعا ءتيىسپىز. شىندىعىن ايتساق, ايماقتارعا بارساڭىز, سوڭعى 4-5 جىلدا قانشاما ۇيلەر سالىنىپ جاتقانىن كورەسىز. جالعىز استانا, الماتىدا عانا ەمەس, بارلىق وڭىرلەردە تۇتاس ىقشام اۋداندار سالىنۋدا. مەنىڭ ويىمشا, وبلىس اكىمدەرى 1-2 ءۇي سالۋمەن شەكتەلمەي, ۇلكەن ىقشام اۋداندار تۇرعىزۋعا ۇمتىلعانى ابزال. سەبەبى ينفراقۇرىلىمدى 2 ۇيگە دە, 15 ۇيگە دە تارتساڭ, ءبارىبىر سونشا قاراجات جۇمسالادى. ەكىنشىدەن, حالىقتى اقشا جيناۋعا ۇيرەتۋىمىز كەرەك. تويعا نە باسقا قاجەتتىلىككە ەمەس, ءۇي ساتىپ الۋعا. تۇڭعىش بالاسى تۋدى ما, ءۇي الۋعا اقشاسىن جيناي باستاسىن. ال «نۇرلى جەردى» سىناپ-مىنەۋدەن نە ۇتامىز؟ «بۇل دا جامان!» دەي بەرسەك, اقشا بولىنبەي, ۇيلەر سالىنباي قالادى. سوندىقتان مەملەكەت مۇمكىندىك بەرىپ تۇرعاندا نەگە سالماسقا؟ مىسالى, «نۇرلى جەرگە» «بازيس-ا», «BI Group» سياقتى ءىرى قۇرىلىس كومپانيالارى قاتىسپايدى. ويتكەنى ولار بايلارعا عانا ءۇي سالادى. بىزدىكى ارزان ۇيلەر عوي. ولار ماڭايىمىزعا دا جولامايدى. مەنىڭ ويىمشا, جاڭا ءۇي الامىن دەپ ارمانداماعان ادام وعان قول جەتكىزە المايدى. اركىمگە دە ارمانداۋ كەرەك, وزىنە تالاپ قويۋ كەرەك.
– ەگەر مينيسترلىكتەگىلەر وسىنشاما ۋاقىتتا قازاقستاندىقتار باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلەدى دەسە, سول سوزدەرىنە جاۋاپ بەرۋى كەرەك. بالكىم, سونداي باعدارلاماسى بار شىعار. مەنىڭ ويىمشا, بۇل ماسەلەدە ەكى نارسەنىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشىسى – مەملەكەت ءار ازاماتىنا ءۇي الۋ قۇقىعىن تولىق قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. بىراق ول قىمبات, اسا قىمبات ءۇي ەمەس. قانداي پاتەر الاتىنى اركىمنىڭ تابىسىنا, مۇمكىندىگىنە, تىلەگىنە قاراي ءارتۇرلى. ءبىر انىعى, بىزدە مۇمكىندىك مول. مىسالى, «نۇرلى جەر», نەگىزىنەن, وڭىرلەردە جۇزەگە اسىرىلادى. مەملەكەت جەر ۋچاسكەلەرىن ءبولىپ, ينفراقۇرىلىم سالىپ بەرەدى. ءۇيدىڭ كەزەگىندە تۇرعاندارعا وتە جاقسى مۇمكىندىك تۋادى. ەندەشە, «نۇرلى جەردى» بىردەن سىناي كەتپەي, ءىستىڭ ناتيجەسىن كۇتەيىك. ەكىنشىسى – كوپ بالالى وتباسىلار, الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ازاماتتاردىڭ باسپانا الۋعا مۇمكىندىكتەرى وتە تومەن. «اق جول» پارتياسى, وسىعان وراي, الەۋمەتتىك جاتاقحانالار سالۋدى ۇسىندى. سونىڭ ىشىندە, جاستاردىڭ جانە وتباسىلاردىڭ جاتاقحاناسىن بولەك-بولەك سالۋ كەرەك. مۇنداي جاتاقحانالار استانا, الماتىدان بولەك, بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا بوي كوتەرسە قۇبا-قۇپ. بىراق بۇل كوممۋنالدىق مەنشىكتە بولعانى دۇرىس. ءسىز ايتقانداي, بىرەۋدىڭ ەسىگىن جاعالاپ جۇرگەن كوپ بالالى وتباسىلارعا وسى جوبا وتە قولايلى. مەملەكەت باسپاناسىزدار ماسەلەسىن وسىلاي شەشەتىن بولسا, ەڭ ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە شەشىلەدى. بۇعان قاراجات تا جەتكىلىكتى. تەك اتقارۋشى ورگانداردىڭ ءىستى ساپالى, ءتيىمدى ەتىپ اتقارعانى عانا كەرەك.
تولەن تىلەۋباي
