قازاقستاننىڭ دامىعانى – تۇركى الەمىنىڭ جاڭعىرعانى

تۇركىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى ىسمايىل گاسپىرالىنىڭ قىرىمدا شىعارعان «ءتارجىمان» گازەتىن ىستامبۇلدىڭ بالىقشىسىنان ءسىبىردىڭ تۇيەشىسىنە دەيىن وقىپ, تۇسىنگەن دەگەن بار. بىراق, سول ءسوز ەسكىردى. ەستەن شىقتى. ول ءتىل ءبىر, تانىم مەن تۇسىنىك ورتاق زامان ەدى. ءداۋىر الماسىپ, قوعام قۇبىلعان سوڭ, ءبارى وزگەردى. حح عاسىرداعى كەڭەستىك ساياسات تۇركى دۇنيەسى تۇتاستىعىنا جاساعان امالىنىڭ ءبىرى – ءالىپبيدى الدەنەشە الماستىرعانى بولدى. توتە جازۋعا كوشكەن قازاقتى كوپ توقتاتپاي, باسقالارىن دا لاتىنشىعا شىعاردى. اقتەڭىز, قاراتەڭىز جاقتان اتاتۇرىك تە «تاڭبانىڭ ورتاقتىعى وڭدى» دەگەن بايلاممەن 1928 جىلعى قاراشانىڭ 1-ىندە تۇركيانى وسى قارىپكە جەدەل اۋىستىردى. مۇنىڭ تۇركى تۇتاستىعىنا تاپتىرمايتىن ءتاسىل ەكەنىن تاباندا تانىپ قويعان توتاليتارشىلدار كوپ كىدىرتپەي, كيريلليتساعا كوشىرىپ جىبەردى. باسى-قاسىندا وزدەرى ءجۇرىپ, ءالفاۆيتتى قازاققا بولەك, وزبەككە وزگە, باشقۇرتقا باسقاشا ەتىپ ءتۇزىپ بەردى.

سويتكەن كەڭەستىڭ قابىرعاسى ىدىرادى. كوبەسى كەڭەستەن كوپ بۇرىن سوگىلگەن تۇركىلەر ەس جيىپ, ەل بولماققا ۇمتىلدى. بۇل كەزدە مونوۇلتتى مەملەكەت تۇركيادان باسقاسى وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ قۇرامىندا شوعىر-شوعىر تۇرمىس كەشىپ جاتتى. ولار گەوساياسي, مادەني-ادەبي ءھام تىرشىلىك ماشىعىن ءسىڭىردى. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ىقپالى «ءتۇرى – ۇلتتىق, مازمۇنى – سوتسياليستىك» ادەبيەتتىڭ كەسىرىنەن سانى از ۇلتتاردىڭ, ونىڭ ىشىندە, ساحا, تىۆا, چۋۆاش, گاگاۋز سەكىلدى حالىقتاردىڭ مادەني-رۋحاني بولمىس-كەلبەتى جويىلا باستاعان ەدى… كەيبىرىنىڭ ءتىلى, ءدىلى ۇمىتىلىپ, ءدىنى دە وزگەرگەن. تىرشىلىك مۇنداي بولعاندا تۇركى دۇنيەسىن تۇگەندەۋ, ياعني تۇركىتانۋ عىلىمىن دامىتۋ تۇگىلى, تۇركىتەكتىمىن دەپ ايتۋ ۇمىتىلعان. تۇركىلەردىڭ جازبا مادەنيەتىن قالىپتاستىرعانى ۇمىت قالعان. الايدا, ساياسات قانشاما قىسىم جاساپ باققانىمەن, تۇركىتانۋدى قىمتاپ, تۇمشالاپ قويۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى, مەملەكەتتەرىن ايتپاعاندا, ونىڭ ارتىندا قىرىقتان استام تۇركى حالقى تۇر. ازيانىڭ كوپ بولىگىن, ەۋروپانى, شىعىس ەۋروپانىڭ بىرقاتار اۋماعىن تۇركى جۇرتى جايلاپ جاتىر. بۇگىنگى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتاردىڭ ەڭ ۇلكەن بولىگى – تۇركىلەر. وسى كۇنى جەر شارىن 300 ميلليون شامالى تۇركى مەكەندەيتىنى بەلگىلى بولدى.
عالىم, سەناتور ءادىل احمەتوۆ تۇركى دۇنيەسى تۋرالى تىڭ ويلار ايتىپ, دەرەكتەردى سويلەتىپ ءجۇر. ءتىلشى-عالىمنىڭ تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني مادەنيەتى تۋرالى مىناداي پىكىرى بار: «مۇنىڭ ءبارى كەزىندە «پانتۇركيزم» دەگەن ساياساتقا تاڭىلدى. تۇركى اتاۋى قۋدالاۋعا ءتۇستى. سول ءۇشىن تالاي تۇلعانىڭ باسى كەتتى. مۇستافا شوقايدىڭ ەلدەن كەتەتىنى دە سودان عوي. قازىر ەندى جاعداي باسقا. ەگەمەن ەل بولدىق. ەندى رۋحاني مادەنيەتتى جاقىنداستىرۋ باستى ماقسات بولۋى كەرەك. الەمگە تۇركى مادەنيەتىنىڭ بەرگەنى دە قوسقانى كوپ. ءبىز ونى جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. امەريكالىق ۇندىستەردىڭ ىشىندە جالعىز مايالاردىڭ جازۋى بار. سوعان قاراساڭىز, ولاردىڭ تىلدىك قورىندا ءبىزدىڭ تۇركى سوزدەرى وتە كوپ. «اتا», «انا» دەگەن ءسوز سول قالپى. بىردەن بەسكە دەيىنگى سان ەسىمدەردىڭ اتاۋى وزگەرمەگەن. «كەل», «كەت» دەگەن ەتىستىكتەر ءجۇر. «باقالار» دەگەن كولى بار. انگلو-ساكسوندىقتاردىڭ دا ارعى تەگى ساق ەكەنى بىلتىر جازدا دالەلدەندى. ەۋروپادا قويدىڭ باسىن جەيتىن تەك نورۆەگتەر. وسلوعا جاقىن جەردەگى گوكستاگ جانە وسبەرگ دەيتىن ەكى قورعاندى اشقان كەزدە ىشىنەن كەمە تابىلعان. ال كەمەنىڭ ىشىندە جەرلەنگەن ادامدار جاتىر. جان-جاعىندا ون ەكىدەن, ون ەكىدەن ات جاتىر. تۋرا ءبىزدىڭ ساق قورعاندارىنان تابىلعان جادىگەرلەر سەكىلدى. سونىڭ ءوزى دالەل ەمەس پە؟!», – دەيدى عالىم.
«… ءتۇبى ءبىر تۋىس ەلدەردى ءبىر-بىرىنە جاقىنداستىرا ءتۇسۋ ءۇشىن اتقارىلار ءىس-شارالار ءالى دە ۇشان-تەڭىز» ەكەندىگىن ايتقان قازاق ەلباسى تۇركى الەمىنە كوپ قىزمەت ەتتى. ساياسي-ەكونوميكالىق شارالاردان باستاپ, رۋحاني-مادەني ىقپالداستىق سالاسى كەڭەيتىلدى.
مىنە, وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا قازاقستاننىڭ تۇرعانى بەكەر ەمەس.
سونىڭ ناتيجەسىندە تۇركى پارلامەنتى اسسامبلەياسى, تۇركى اقساقالدارى ۇيىمى, حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى جانە تۇركى ىنتىماقتاستىعى كەڭەسى سەكىلدى ىرگەلى ۇيىمدار قۇرىلدى.
تۇركسوي باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆتىڭ ىسكەرلىگىمەن تۇركى ەلدەرى مادەني ءىس-شارالارىنىڭ اياسى كەڭەيدى. بۇرىن-سوڭدى ناۋرىز مەيرامى تويلانبايتىن تۇركيادا وسى مەرەكەنىڭ ماڭىزىنا كوز جەتكىزدىرتە باستادى. تۇركى ەلدەرى قايراتكەرلەرىنە ارناپ حالىقارالىق دەڭگەيدە ايتۋلى شارالاردى كوپتەپ ۇيىمداستىرا باستادى. وعان بارلىق تۇركى مەملەكەتتەرىمەن قاتار, قانداي دا ءبىر رەسپۋبليكالار قۇرامىنداعى سانى از ۇلىستاردى دا قاتارعا تارتىپ كەلەدى. قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي, تۇركيانىڭ يالوۆ قالاسىندا وسىناۋ قازاق اقىنىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ءىى حالىقارالىق سيمپوزيۋم ءوتتى. عىلىمي باياندامالار جاسالىپ, اقىن ءومىرى جايىندا دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىلدى. ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ياكۋپ ديمەروگلى: «قاسىم امانجولوۆ ءبىر قازاقتىڭ ماڭدايىنا تارلىق ەتەدى. ونى تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ ورتاق اقىنىنا اينالدىرۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىر ايتتى. جيىنعا قاتىسقان ون التى ەلدىڭ اقىنى قاسىم ولەڭدەرىنىڭ ءوز تىلدەرىندەگى ءتارجىماسىن وقىدى.
بىلتىر وسكەمەن قالاسىندا «التاي – تۇرىك الەمىنىڭ التىن بەسىگى» اتتى العاشقى حالىقارالىق فورۋم ءوتتى. فورۋم جۇمىسىنا قازاقستان, رەسەي, جاپونيا, تۇركيا, كورەيا سياقتى الەمنىڭ 12 مەملەكەتىنەن تانىمال تۇركىتانۋشىلار, فوتوسۋرەتشىلەر, ديپلوماتتار مەن عالىمدار قاتىستى. القالى جيىن ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي- مادەني مۇراسىن ساقتاۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋدى كوزدەيدى. التايدىڭ ارحەولوگيالىق جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىن قالپىنا كەلتىرۋ, مول مۇراسىن ساقتاۋ, التاي ءوڭىرىنىڭ ەكولوگيالىق جانە تاريحي-مادەني الەۋەتىن تەرەڭدەتە زەرتتەۋ جونىندەگى مەملەكەتارالىق جوبالار قۇرۋ جانە ولاردى ىسكە اسىرۋ ابىرويلى مىندەت. تۇركسوي-دىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ اتالمىش فورۋمدى داستۇرگە اينالدىرىپ, يۋنەسكو-نىڭ ماماندارىن, عالىمدارىن شاقىرۋدى ۇسىندى.
تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ باس حاتشىلىعىنا ديپلومات حاليل اكىندجي سايلاندى. تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى كەلىسىمىمەن قۇرىلعان حالىقارالىق ۇيىم. ۇيىمنىڭ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى دارحان قىدىرالى تاعايىندالدى.
بۇل كەڭەس تۇركى ەلدەرى اراسىنداعى مادەني-تاريحي قازىنالاردى جيناقتاپ, رۋحاني ىنتىماقتاستىققا قىزمەت ەتپەكشى. تۇركى الەمىندەگى كەسەك تۋىندىلاردىڭ انتولوگياسىن قۇراستىرىپ, ورتاق الماناح قۇراستىرۋ نيەتى بار. ءال-فارابي, ءجۇسىپ بالاساعۇن, ماحمۇد قاشقاري, احمەت ياسساۋي جانە باسقا دا تۇركى الەمىنە ورتاق تۇلعالاردىڭ مۇراسىن بىرلەسە ناسيحاتتاۋدا اۋقىمدى شارا­لار قولعا الىنىپ جاتىر.
اناۋ ءبىر كەزدەرى عالىمدار اراسىندا تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋ تۋرالى ارقيلى پىكىر بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە ورتاق جازباشا ءتىل كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋدى ۇسىنعان. لاتىن گرافيكاسىنا سۇيەنە وتىرىپ, كۇللى تۇركى جۇرتشىلىعىنا ورتاق ءارى تۇسىنىكتى بولاتىن جاڭا ءالىپبي جاساۋ جايلى پىكىرگە عالىم دارحان قىدىرالى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ەسكە سالدى. «ءتۇبىمىز ءبىر بولعانىمەن, تىلدىك ايىرماشىلىعىمىزدىڭ بار ەكەندىگىنىڭ ءوزى – ءبىزدىڭ بايلىعىمىز. ورتاق ءتىل جاساۋعا بايلانىستى 90-جىلداردىڭ باسىندا تۇركيادا ءبىراز ارەكەتتەر جاسالدى. بۇل جونىندە كوپتەگەن عالىمدار پىكىر تالاستىردى. بىراق, بۇل باستامالار اياقسىز قالدى. بۇعان اسەر ەتكەن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – بۇگىندە كوپتەگەن تۇركىتىلدەس ۇلتتار دەربەس ەلگە اينالىپ, اركىمنىڭ ءوز جولىن ۇستانۋىندا. بۇعان قوسا, ءدال قازىرگى كەزەڭدە ءار مەملەكەت ەشكىمنىڭ وزىنە ۇستەمدىك جاساۋىنا جول بەرمەيدى. ءار ۇلت الدىمەن ءوز ءتىلىن دامىتادى. ال ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋ – قويىرتپاق ءتىل قالىپتاستىرۋ بولادى. بۇل جەردە ورتاق ءتىل جاساۋدان گورى, گرافيكامىز ورتاق بولسا, ءبىر-بىرىمىزبەن ءتۇسىنىسۋ وڭايعا سوعار ەدى.
مۇنى لاتىن گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە جاساۋعا بولادى. بىراق, بۇل جۋىق ارادا ورىندالا قويمايدى.
قاراپ وتىرساڭىز, 100 جىل بۇرىن عانا ءبىر-ءبىرىن جاقسى ءتۇسىنىپ, ءبىر ايماقتا ەمىن-ەركىن ارالاسقان تۋىس حالىقتار قازىر ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ, مۇلدە وزگەشە ءوڭ-سيپاتقا يە بولىپ وتىر. اركىمنىڭ ۇستانعان باعىتى, گەوساياسي ورنى بار دەگەندەي. جالپى, ورتاق ءتىل قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ءبارىبىر بەلگىلى ءبىر تىلگە ۇستەمدىك بەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل – ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلەدى…».
بىراق, قانشا جەردەن ءبولىنىپ, ارقايسىمىزدىڭ ءجۇزىمىز ءار جاققا قاراپ تۇر دەگەنىمىزبەن, ءبارىبىر ءتىلىمىز, ءدىنىمىز ءبىر. سوندىقتان, ءبىزدىڭ تۇركىلەردىڭ تاريحىنىڭ ورتاقتىعى عىلىمدا دالەلدەنگەن.
ماعجان ءوز جىرىندا: «كوپ تۇركى ەنشى الىپ تاراسقاندا, قارا شاڭىراق قازاققا قالعان جوق پا؟» دەيدى. دەمەك, قازاق كەشەگى كوك تۇرىكتىڭ مۇراگەرى, قارا شاڭىراقتىڭ يەگەرى. جالپىتۇرىكتىك بىرلىك – اسا قاجەت قۇبىلىس. بىراق, ەنشىمىزدى الا تۇرىپ, ەسەمىزدىڭ كەتپەگەنى دۇرىس.
…تۇركى الەمى – جالپى, قازاق ەلى –جالقى, ەندەشە, «اتادان التاۋ تۋساڭ دا وتانىڭا جالعىزسىڭ»…
قازاقتىڭ ساقتالعانى – قازاقستاننىڭ ساقتالعانى. استانانىڭ دامىعانى – قازاقستاننىڭ دامىعانى. ال قازاقستاننىڭ دامىعانى – تۇركى الەمىنىڭ جاڭعىرعانى. 2012 جىلى استانا قالاسى – تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى دەپ جاريالانعانى وسىنى اڭعارتادى.

راۋشان تولەنقىزى