تاۋەلسiز ەلمiز دەگەندi جيi ايتقاندى جاقسى كورەمiز. سوعان سايكەس ءتول زاڭدارىمىز دا بار. سولاردىڭ بiرi تولىقتىرۋلارمەن ناقتىلانا تۇسكەن – قر «تiل تۋرالى» زاڭى. بiراق, ونى ورىنداۋعا نەگە قۇلىقسىزبىز؟ قازاق قوعامىن بەيقام تiرلiك بيلەپ العانداي. سىنىققا سىلتاۋ iزدەسە تابىلادى ەكەن. ەڭ باستى, ەڭ سالماقتى ءۋاج – بiزگە قوعامدىق كەلiسiم مەن تىنىشتىق كەرەك. ءسوز جوق, ارينە كەرەك. تiپتi اۋاداي قاجەت. جۇزدەن استام ۇلت پەن ۇلىستىڭ تاتۋ-ءتاتتi ءومiر ءسۇرۋi, بiر-بiرiنiڭ مۇددەلەرiنە قۇرمەتپەن قاراۋى – ەلiمiزدەگi ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ باستى شارتى. ەلدەگi ساياسي تۇراقتىلىق – ەكونوميكانىڭ ورلەۋiنiڭ, ياعني, حالقىمىزدىڭ الاڭسىز ەڭبەك ەتۋiنiڭ باستى شارتى. ءدال وسىعان كۇمان كەلتiرەتiن, ءدال وسى ويمەن تالاسا الاتىن اعايىن تابىلا قويماس بۇل كۇندەرi.
ال, مەملەكەتتiڭ مىعىمدىلىعىنىڭ نەگiزگi سيپاتتى بەلگiلەرiنiڭ بiرi بو-لىپ تابىلاتىن وسى قاسيەتكە, ۇلتتىق مۇددەلەرگە, ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمدارىنا نۇقسان كەلتiرمەي قول جەتكiزۋگە بولا ما؟ ابدەن بولادى. بۇل ايتقانىمىزبەن داۋلاسۋ قيىن. ويتكەنi, الەمدەگi جالعىز كوپۇلتتى مەملەكەت قازاقستان عانا ەمەس. تiپتi, تۇتاسىپ, وزدەرi عانا وتىرعانداي قىتايدا دا حاندار – 93 پايىزدى قۇرايدى, قالعان جۇرت (سوندا دا ءجۇز ميلليونداي ادام) چۋجاندار, ۇيعىرلار, موڭعولدار, تي-بەتتiكتەر, حۋەيلەر, ماولار سياقتى ءارتۇرلi تiلدiك توپتارعا جاتاتىن 50- دەن استام حالىق. الايدا, قۇرىسىنشى, شي شىقپاسىنشى دەپ مەملەكەت نەگiزiن قۇراتىن حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرi ەكiنشi قاتارعا ىسىرىلماي-دى. ال, بiزدە قالاي؟ سول تىنىشتىق ءۇشiن زاڭداردىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتپەۋگە دە بولادى. باسقالاردىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ, ءوز مۇددەڭنiڭ ورىندالۋىن كەيiنگە ىعىستىرا تۇرۋعا دا بولادى. ويتكەنi, بiزگە اسى-عىستىق جاساۋعا بولمايدى. مۇنى ايتاتىن باسقا ەمەس, مەملەكەتتiك سايا-ساتتى جۇرگiزiپ وتىرعان كەرەناۋ كەڭسەلەردەگi مىقتىلار مەن ساياسي ۇيىم-داردىڭ باستاۋىندا جۇرگەندەر. قۇددى سولاردان باسقالار قازاقستاندا تىنىشتىق بولعانىن قالامايتىن ءتارiزدi. ال, زاڭداعى 7-باپتىڭ ورىن-دالۋىن تالاپ ەتسە, ولارعا رەسپۋبليكاداعى وزگە ۇلت پەن ۇلىس وكiلدەرi نا-رازىلىق بiلدiرiپ, كوشەگە شىعىپ كەتەتiندەي كورiنەدi.
بۇل جاعدايدىڭ نەلiكتەن وسىلاي قالىپتاسقانىن تەوريالىق تۇرعىدان تياناقتاعان ەڭبەكتەر دە از جازىلىپ جۇرگەن جوق. ولاردا مۇنىڭ سەبەپتەرi جان-جاقتى, وبەكتيۆتi دالەلدەنەدi. ەكi عاسىرداي ورىس يمپەرياسىنىڭ, جەتپiس جىلداي كەڭەس ەلiنiڭ قۇرامىندا بولعانىمىز, سول جىلدار iشiندە ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇگەنسiز جۇرگiزiلگەندiگi, ورىس تiلiن نەعۇرلىم يگەرسەك, كوممۋنيزمگە سوعۇرلىم ەرتەرەك جەتەمiز دەگەن تەزيستiڭ ابدەن بەلەڭ العانى, سونىڭ كەسiرiنەن تiلگە قاتىستى ماسەلەلەردiڭ قاجاۋ قالعانى, تاعىسىن تاعى سياقتىلار تولىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبارi راس. دەگەنمەن, مىنا جايتقا دەس بەرەيiكشi. ادالىن ايتار بولساق, وسى بiر عانا قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قۇقاي ما؟ جوق, ولاي ەمەس. جەتپiس جىل كەڭەستiك ساياساتتىڭ يلەۋiندە بولىپ سورلادىق دەگەندi ايتا بەرەمiز, ونىڭ شوقپارىنىڭ استىندا بiزدەن باسقا دا ون ءتورت ەل بولدى عوي. بiراق, ولاردىڭ بiز سەكiلدi زارداپ شەككەنi از .
بالتىق بويىنداعى اناۋ ەلدەرiڭiزدە دۇكەنiنە بارىپ ورىس تiلiندە سول كەزدiڭ وزiندە نان سۇراپ الا المايتىنسىڭ. باسقانى ايتپاعاندا, كورشi وزبەكستاندا دا كەڭەستiك كەزەڭ تۇسىندا دا ءتول تiلi ۇستەم تۇراتىن. ارميان-دار مەن ورىس تiلiن ورتاسىنان ومىرىپ سويلەيتiن گرۋزيا حالقى دا تiپتi ءالiپبيiن كيريلليتساعا ايىرباستاعان ەمەس. ال, بiز كەمشiلiكتiڭ استارىنىڭ ءبارiن وتكەن كەزەڭنەن iزدەيمiز. ءسويتiپ, ءوزiمiزدi-ءوزiمiز اقتاعىمىز كەلەدi. بۇگiنگi كۇنi تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن سولاي. نامىسسىزدىقتىڭ كەسiرi بۇل. ودان باسقا انىقتامانى iزدەپ تابۋ قيىن. نامىسسىزدار عانا جاۋاپكەرشiلiكتi باسقالارعا جەڭiل اۋدارا سالادى. مiنە, ازاتتىعىمىزدى جاريالاعانىمىزعا 20 جىلدان استى. مەملەكتتiك تiلدi سول ازاتتىعىمىزدىڭ تiرەگi دەپ بiلەمiز. ال, تiرەگi شاتقاياقتاعان قانداي نارسە بولسىن ۇزاققا بارمايتىنى بەلگiلi عوي. وسى كەزدە تiل ماسەلەسi ۋشىعىپ تۇرعان كەزدە, كابىلدانباعان كەزدە قايتادان قاراستىرىلىپ, قابىلدان-باعان زاڭ ەندi قاشان قابىلدانادى؟
«تاۋەلسiزدiك – التىن كۇمبەز دەيتiن بولساق, سول كۇمبەزدi تiرەپ تۇرعان ءتورت بەلگi – رامiزدەرiمiز بار. ونىڭ بiرiنشiسi – ەلتاڭبا, ەكiنشiسi – ءانۇران, ءۇشiنشiسi – كوكبايراق, ءتورتiنشiسi – قازاق تiلi. ەگەر, تاۋەلسiزدiك الىپ ەگەمەندi ەل بولماعانىمىزدا ەكi-ءۇش جىلدىڭ iشiندە قازاق تiلi مۇلدەم قۇريتىن ەدi. ەندi, مiنە, قاسيەتتi انا تiلiمiزدiڭ بويىنا قان جۇگiرە باستادى. ونى ونان ءارi جەتiلدiرە بەرۋ ءار قازاقتىڭ قاسيەتتi بورىشى» دەگەن بولاتىن ەلباسىمىز ن.ءا. نازارباەۆ.
وسى بورىشتى ورىنداۋدىڭ قاراپايىم جولدارىن ايتۋدان دا پرەزيدەن-تiمiز جالىققان ەمەس. اۋەلi «قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسiن, جالتاق-تاۋدى قوياتىن زامان تۋدى, قازاق تiلiنiڭ بولاشاعى قازاقتاردىڭ وزدە-رiنiڭ قولىندا» دەگەن ناقتى دا ابدەن تۇسiنiكتi, ءوزiمiز دە ءتۇسiنiپ جۇرگەن قاعيدانى نەگە ۇستانبايمىز؟ داۋعا سالسا الماستاي قيعان, سەزiمگە سالسا قورعاسىنداي بالقىعان, ءومiردiڭ كەز-كەلگەن ورايىندا ءارi قارۋ, ءارi قالقان بولعان, ءارi بايىرعى, ءارi جاس, وتتى دا ويناقى انا تiلiمiزدەن ارتىق قازاق ءۇشiن بۇل دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەنiن تۇسiنەتiن ۋاقىت ءوتiپ بارا جاتقان سياقتى. ەندi قاشانعى ۇزىن ارقان, كەڭ تۇساۋعا سالا بەرەمiز؟ ولاي بولسا ءوز ەلiمiزدە, ءوز جەرiمiزدە انا تiلiمiزدiڭ تولىق ۇستەمدiگiن ورناتىپ, مەملە-كەتتiك تiل بولىپ قالىپتاسۋى, تەك ۇكiمەتتiڭ قامقورلىعىمەن iسكە اسپايدى, وعان قوسىمشا قازاق ازاماتتارىنىڭ, اسiرەسە جاستارىنىڭ ىنتاسى بولۋى كەرەك دەپ سانايمىز. قازاق تiلiنiڭ مارتەبەسiن اسقاقتاتۋ ءۇشiن مەملەكەتتەن از قارجى بولiنگەن جوق.
«قوي كورمەگەن قۋالاپ ءجۇرiپ ولتiرەدi» دەگەندەي, دەربەستiك تiزگiنi قولىمىزعا تيەر تيمەستەن, بiرەسە بيلiككە, بiرەسە بiرلiككە كيلiگەتiن ۇردا-جىقتىڭ قانداي ورعا جىعىپ, قانداي سورعا تاپ قىلاتىنىنا كوزiمiز جەتەر-دەي ۋاقىت بولعان جوق پا؟ مۇندايدان ارعى-بەرگiدە اۋزى از كۇيمەگەن حالقىمىزدىڭ ءاربiر ەستيار ازاماتى تاپ بۇگiن بايلىقتى دا, بيلiكتi دە ەمەس, ەلدiكتi كوبiرەك ويلاعانى ورىندى بولار ەدi. وعان اقىلى جەتەتiندەر باسقالاردىڭ اقىلى جەتپەيدi ەكەن دەپ اينىپ كەتپەگەندەرi دۇرىس. ءبارiبiر سالماق قولىنان iس كەلەتiندەر مەن اقىلى جەتەتiندەرگە تۇسەدi. سوندىقتان, اركiم قولىنان كەلەتiنiن ايانباعانى ءجون دەپ ەسەپتەيمiز. بۇل iستەگi باستى كاتاليزاتور – ۇلتتىق نامىس بولۋى ەكەنi بەسەنەدەن بەلگiلi. قالاي دەگەنمەن, قازاق تiلi اۋىلدىڭ تiلi ەمەس, بيلiكتiڭ, بيزنەستiڭ, تەحنيكانىڭ تiلiنە اينالاتىنىنا, مەجە ەتكەن ماسەلەلەردiڭ ورىندالاتىنىنا بۇگiنگi جاستاردى يلاندىرساق يگi. ياعني, جارقىن بولاشاقتا قازاقشا بiلمەسەڭ, نان تابۋىڭ مۇڭ بولاتىنىنا, بiلiم مەن بiلiكتiلiگiن حالقىنىڭ پايداسىنا جۇمساعىسى كەلەتiن جاستار ءۇشiن مەملەكەتتiك تiلسiز ەرتەڭگiلiك قاراڭعى ەكەنiن ۇقتىرساق. ءوز باسىما كەلسەك, مۇراجايعا ساياحاتتاپ كەلگەن ستۋدەنت جاستاردىڭ اعا بۋىننىڭ وكiلi رەتiندە وسى ماسەلەنi قۇلاقتارىنا قۇيا بەرۋدi ازاماتتىق پارىزىم دەپ ەسەپتەيمiن. ءيا, ايتا بەرسەك جاستارعا كومەگi تيمەي قالماس, نەمقۇرايدى قاراۋدان اۋلاق بولساق قانا ءۇمiتتiڭ وتى سونبەس دەپ سانايمىز.
قۇتتىباي احمەتوۆ,
س.سەيفۋللي اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتi مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشiسi, حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتi
