مادەنيەتتاعزىم

قوڭىرمەن قايتا قاۋىشۋ

«قوڭىر ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى ۇلى تاريحي قانداستىقتى جان-جاقتى دالەلدەپ قانا قويماي, ەل مەن ەلدىڭ بىرلىگى, ورتاق مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋى, ءوزارا قاتىناستاردىڭ كەمەلدەنۋى جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتكەنىن قازاق حالقى ماقتانىشپەن جادىندا ساقتايدى, ۇلگى-ونەگە تۇتادى».

قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ

 

جاقىندا ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ كورنەكتى وكىلى قادىر مىرزا ءالىنىڭ جەكە كىتاپحاناسى مەن تۇتىنعان بۇيىمدارى الماتىدان اقىننىڭ تۋعان ولكەسى, باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى – ورال قالاسىنا جەتكىزىلگەنىن ەستىگەن ەدىك. استانا دا سونداي ولجاعا قارىق بولىپ قالدى. ەركە ەسىل بويىنا وردا تىككەن باس شاھارىمىزعا الىستاعى دۋناي جاعاسىنان ماجارستاندىق تۇركىتانۋشى عالىم, بەلگىلى قوعام قايراتكەرى, بار سانالى عۇمىرىن تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن بەكەمدەۋ جولىنا ارناعان يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ 16 مىڭ كىتابى مەن قولجازبالارىنان تۇراتىن باي رۋحاني مۇراسى اكەلىندى. وسىعان وراي بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا تۇتاس تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق تۇلعا اتىنداعى كىتاپحانا اشىلىپ, «يشتۆان قوڭىر ماندوكي مۇراسى: ۇلى دالادا ۇرپاقتار ۇندەستىگى» اتتى حالىقارالىق فورۋم ءوتتى.

1944 جىلى ماجارستاننىڭ كارتساگ قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ ارمانى – ەۋروپاداعى كۋمان-قىپشاقتاردىڭ ۇمىت بولعان ءتىلىن, ءدىلىن جاڭعىرتۋ بولاتىن. سول ماقساتتا ول سان ەكسپەديتسياعا شىعىپ, شىعىس ەۋروپاداعى بالقان تۇبەگىنەن باستاپ, ورتا, كىشى, كىندىك ازيا جانە قازاقستان, قىرىم, ورال, التاي, پامير, ورحون بويىن تۇگەل ارالاپ, تۇركى حالىقتارىنىڭ جوعىن تۇگەندەدى. قازاق دالاسىنا كەلگەندە ونىڭ جانىنان ءوزى سياقتى ءور رۋحتى تۇلعالار تابىلىپ, باعىت-باعدار سىلتەپ وتىراتىن. سولاردىڭ ءبىرى – قازاق كوركەم سوزىنە مول ولجا سالعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ءابىش كەكىلبايۇلى كىتاپحانانى اشىپ بەرىپ, ارۋاعى ءبىر اۋناپ تۇسكەن رۋحاني باۋىرى جايىندا تەبىرەنە سويلەدى. ماندوكي ماجارستان مەن قازاقستاندى بايلانىستىراتىن التىن كوپىر بولعانىن اتاپ وتكەن قازاق ادەبيەتىنىڭ ابىزى تۇركىلەردىڭ ۇلى تاريحىنا شولۋ جاساپ, كەشەگى كۇنىمىزگە ساپار شەككىزدى.

حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان ساليقالى جيىندا تۇركىتانۋشى عالىمنىڭ مۇرالارىن ناسيحاتتاپ, قولجازبالارىن جارىققا شىعارۋ, قوڭىردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەر قوزعالدى. ونىڭ كوزىن كورگەندەر ءوز ەستەلىكتەرىن ايتىپ, كوڭىلدەرىنە تۇيگەندەرىن اقتارىپ سالدى.

«ماجار-تۇركى بايلانىسىنا دانەكەر بولعان يشتۆان قوڭىر ماندوكي بۇل كۇندەرى التى الاشتىڭ اڭىز تۇلعاسىنا اينالدى. تاريحي سەرگەلدەڭدە اتاجۇرتىنان اجىراپ قالىپ, ەۋروپادا قونىس تەپكەن قىپشاق بابالالارىنىڭ اسقاق ارمانىن جالعاپ, جەتى جارىم عاسىردان سوڭ بوتاداي بوزداپ كەلىپ, تۇركى دالاسىنان تامىرىن ىزدەۋى – قوڭىردىڭ ەرلىگى بولىپ سانالادى» دەدى فورۋمدى اشقان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى.

ودان كەيىن ءسوز العان تۇركسوي-دىڭ باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەيىنوۆ ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەرلەردىڭ ەسىمدەرى ەشقاشان ۇمىتىلمايتىنىن, سونداي ەرلەردىڭ قاتارىنان يشتۆان قوڭىر ماندوكي دا تابىلاتىنىن, ونىڭ تۇركى ەلدەرى اراسىنداعى تاريحي-مادەني قارىم-قاتىناستى زەرتتەپ, جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەنىن ايتتى. «قازاقتار ماندوكيدى قوڭىر دەپ بىلەدى. اتىنا زاتى ساي – قوڭىر دەسە, قوڭىر ەدى عوي» دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن دۇيسەن قورابايۇلى.

تۇركى كەڭەسى باس حاشىسىنىڭ ورىنباسارى ابزال ساپاربەكۇلى ءوزىنىڭ باسشىسى راميل حاسانوۆتىڭ حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنا جولداعان حاتىن وقىپ بەردى. وندا يشتۆان قوڭىر ماندوكي تۇركى مادەنيەتىنىڭ ىرگەتاسىن  قالاعان ماحمۇت قاشقاري, قوجا احمەت ياسساۋي, اشيك-پاشا-زادە, كاتيب چەلەبي سياقتى تۇلعالاردى جانە ولاردىڭ مۇرالارىن قاستەر تۇتقانى ايتىلىپ, قوڭىردىڭ تۇركى دۇنيەسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى جاقسى كورسەتىلدى.

يشتۆان قوڭىر ماندوكي مۇراسىنىڭ ەلورداعا جەتكىزىلۋىنە وسى جونىندە بىرنەشە جىل بۇرىن ۇسىنىس ايتقان بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ پەن ونىڭ ىسكە اسۋىنا جاعداي تۋعىزعان استانا قالاسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ايرىقشا ءسىڭدى. سوعان بايلانىستى باسقوسۋدا قالا باسشىسىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتى وقىلدى. ونداعى «يشتۆان قوڭىر ماندوكي سىندى الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىم اعامىزدى جۇزبە-ءجۇز تانىپ, كەڭەسىن تىڭداپ, سان مارتە كەزدەسكەن ساتتەرىمدى ءومىرىمنىڭ ايرىقشا كەزەڭى دەپ بىلەمىن» دەگەن جولداردان قوڭىر تۇلعاسى يمانعالي نۇرعاليۇلىنا دا اياۋلى ەكەنى اڭعارىلدى.

ۆەنگريا رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى يمرە لاسلوتسكي ەلىمىزگە كەلگەن ۆەنگر ازاماتتارى ءوز اماناتى بويىنشا الماتىداعى كەڭساي زيراتىنا جەرلەنگەن يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ باسىنا بارىپ, ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋدى داستۇرگە اينالدىرعانىن ايتىپ وتسە, ونىڭ ءسوزىن جالعاعان ۆەنگريا پارلامەنتى ۆيتسە-سپيكەرىنىڭ كەڭەسشىسى شاندور دوروگي قوڭىردىڭ كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە-اق تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى ساقتالۋىنا جاتپاي-تۇرماي الاڭداعانىن, تۇركى حالىقتارى تۇبىندە تۋعان تىلدەرىندە ەركىن سويلەي الاتىنىنا سەنگەنىن اڭگىمە وزەگىنە اينالدىردى.

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, قىپشاقتانۋشى عالىم بولات كومەكوۆتىڭ ءسوزى دوروگي مىرزا ايتقانىنىڭ دالەلىندەي ەستىلدى. يشتۆان قوڭىر ماندوكي 1976 جىلى بولات اعاسىنا الىستان حات جولداپتى. وندا ءوزى تۋرالى مالىمەت بەرە كەلىپ, قىپشاق ەكەنىن ايتقان. سودان 1977 جىلى قازاق دالاسىنا تابانى ءتيىپ, اۋەجايدا ۇشاقتان تۇسكەن بەتتە اعاسىنىڭ ىستىق قۇشاعىنا ەنگەن. «قوڭىر العاش كەلگەن جىلى «مۇنداعى قازاقتار نەگە ورىسشا سويلەيدى, قازاقى مىنەز, ادەت-عۇرىپتار نەگە ۇمىتىلىپ بارا جاتىر, بوستاندىق قايدا, نەگە باسقا ۇلتتار كوبەيىپ كەتكەن؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ استىنا الدى مەنى. كەزدەسكەن ادامدارىنا وي سالىپ, سانا-سەزىمىن وياتىپ كەتەتىن. مۇنداي تۇلعالار تابيعاتتا وتە سيرەك بولادى» دەدى بولات كومەكوۆ سول جىلداردى ەسكە الىپ.

«ماناس» قىرعىز-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى قادىرالى قوڭقاباەۆ, ۋفا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى ءتىل-ادەبيەت جانە تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى فيرداۋس حيسامەتدينوۆا, «ماديار-تۇران» حالىقارالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى بيرو اندراش, تاتارستاننان كەلگەن پروفەسسور فاريد حاكيمزيانوۆ, تۇركيانىڭ «باشكەنت» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سۋەر ەكەر, عالىم ەردەن قاجىبەك سونداي ەستىلىكتەرىمەن ءبولىسىپ, تۇركىتانۋ عىلىمىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعادى.

جازۋشى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى تولەن ابدىك: «تاريحي تۇلعالاردى تانىپ-ءبىلۋ قوعامنىڭ وي-ورىسىنە, ۇلتتىق سانانىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز» دەپ, ۇرپاققا ۇلگى قىلاتىن ادامداردىڭ قاتارىنان يشتۆان قوڭىر ماندوكي دە تابىلاتىنىن ايتتى.

اتاۋلى شاراعا يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ جارى وڭايشا ماقسۇمقىزى مەن ۇلى اتلان دا قاتىسقان ەدى. دارحان قىدىرالى وڭايشا اپامىزدىڭ جۇبايىنىڭ مۇراسىن ساقتاپ-ناسيحاتتاۋداعى قازىرگى اتقارىپ جاتقان ەڭبەگىن الاش ارداقتىسى مۇستافا شوقايدىڭ زايىبى ماريانىڭ ەڭبەگىمەن قاتار قويدى. تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۇرپاققا ونەگە بولاتىن اڭگىمەنى دە كەلتىرە كەتتى. «وڭايشا اپامىز ۇزاتىلىپ جاتقاندا ونىڭ اكەسى قازاق ءۇي سىيلاعان ەكەن. شاڭىراق ارتىلىپ جاتقان ءساتتى قوڭىر اعامىز باقىلاپ وتىرىپتى. ارتقان جىگىتتەر ونى تومەن ۇستاپ كەلە جاتقاندا قوڭىر: «بۇل – شاڭىراق, مۇنى ءبىز جوعارى ۇستاۋىمىز كەرەك» دەپ ەسكەرتۋ جاساپتى. جىگىتتەر شاڭىراقتى قويىپ, ونىڭ ۇستىنە وتىرعاندا قوڭىر اعامىزدان تاعى: «شاڭىراققا وتىرۋعا بولمايدى, بۇل – جالپى كوشپەلى جۇرتىندا, ءبىزدىڭ ۇلى دالا مادەنيەتىندەگى ەڭ قاستەرلى بۇيىم» دەگەن ەسكەرتۋدى ەستىپتى» دەدى دارحان قىدىرالى.

قوڭىر يشتۆان ماندوكيدىڭ بيىلعى 70 جىلدىعىنا ارناپ حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى ونىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن ارناۋلى مەدال شىعاردى. عالىمنىڭ جارى باستاعان بىرنەشە ادام سول مەدالمەن ماراپاتتالدى. ماراپاتتالعانداردىڭ اراسىندا استانادا «تىلەپ قوبىز سارايىن» سالدىرعان ساپار ىسقاقوۆ, الماتىداعى №154 مەكتەپكە يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ اتى بەرىلۋىنە ەڭبەك سىڭىرگەن, وسى مەكتەپتىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى ەرنار ءماسالىم دە بولدى.

جيىندا استانادا دا قوڭىردىڭ اتىنا مەكتەپ پەن كوشە بەرۋ تۋرالى قارار قابىلداندى. ولاردان بولەك, قارارعا ماندوكي ەڭبەكتەرىنىڭ بيبليوگرافياسىن جاساۋ, عالىمنىڭ كىتاپحاناسىن حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ەسەبىنە الىپ, وقىرماننىڭ يگىلىگىنە جارايتىن مۇمكىندىك تۋعىزۋ, قولجازبالارىن زەرتتەۋ مەن جارىققا شىعارۋ, انكارا قالاسىندا قوڭىردىڭ 70 جىلدىعىنا بايلانىستى عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزىپ, كىتاپتارىن تۇرىك تىلىنە, ودان باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە اۋدارىپ شىعارۋ, ماجارلاردىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنىن انتروپولوگيالىق, مادەني, ەتنوگرافيالىق, تىلدىك جانە تاريحى تۇرعىدا قايتا قاراۋ, استانادا ەسكەرتكىشىن ورناتۋ, ۋفا مەن بىشكەك قالاسىندا دا قوڭىرعا ارنالعان عىلىمي جيىندار وتكىزىپ, قىرعىز رەسپۋبليكاسى استاناسىندا دا اتىنا كوشە بەرۋ, جاس عالىمدارعا قوڭىر اتىنداعى ستيپەنديا تاعايىنداۋ ۇسىنىستارى ەنگىزىلدى. انتروپولوگ عالىم ورازاق سماعۇل ماندوكيگە حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اتاعىن بەرۋ تۋرالى ويىن جەتكىزدى. وعان دارحان قىدىرالى ءتيىستى ەرەجە ازىرلەنىپ جاتقانىن, ول ماسەلە الداعى ۋاقىتتا قارالاتىنىن ايتتى.

 امانعالي قالجانوۆ

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button