«فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورگەن ساۋلە دوسجانوۆانىڭ «جاتقا تۋعان بالا» كىتابى ءۇش حيكاياتتان تۇرادى ەكەن. تۇنىپ تۇرعان قويۋ مۇڭعا قۇرىلعان وقيعا تىزبەگى باس كوتەرتپەدى.
تۇتامداي قىسقا ومىردە ءبىر پەرزەنتتىڭ زارىن كورگەن مۇڭلىق جاندار تۋرالى حيكايات ەكەن. الگى ءسابي ءسۇيۋدىڭ جولىن جاتپاي-تۇرماي ىزدەگەن ەرلى-زايىپتى كىسىلەر ەلىمىزدە تۇڭعىش جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىراتىن ەكو مەديتسينالىق ورتالىعىنا ات باسىن تىرەيدى. مەديتسينالىق ورتالىقتىڭ نەگىزىن قالاعان سالتانات اپايىمىزدىڭ ەڭبەگىن قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەردە عانا كەزدەسەتىن قۇبىلىستارمەن سالىستىرۋعا بولار ەدى. تاقىرىبى وقىرماندى ماگنيت ورىسىندە ۇستاعانداي كىتاپتىڭ ىشىندە نە جازىلعانىن بىلمەككە قىزىقپايتىن وقىرمان كەمدە-كەم. باس كوتەرمەي وقىپ شىقتىم. قازاق مەديتسيناسىنىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرى تۋرالى جازىلعان كوركەم شىعارما بۇرىن قولىما تۇسە قويماعان. الدەبىر دەرتتىڭ كەسىرىنەن بەدەۋلىككە ۇشىراعان زايىبىنىڭ جاتىرىنا جۇبايىنىڭ ۇرىعىن سالۋ… الگى ۇرىقتى تىرشىلىككە تالپىندىرۋ… كۇتۋ… قوسىمشا ەمدىك شارالار جاساۋ… اقىرىندا تابيعاتتىڭ بەرمەسىنە قول جەتكىزگەندەي – ءتىرى شاراناعا قول جەتكىزۋ – ينەمەن قۇدىق قازعانداي قيىننىڭ قيىنى. وسى قيىندىقتى ەكو ورتالىعى جەڭىسپەن اياقتادى. قۋانباسقا شارا جوق.
قالايشا «جاتقا تۋعان بالا»؟ العاشقى حيكايات «جاتقا تۋعان بالا» – بۇگىنگى مەديتسينا كومەگىمەن بوتەنگە ءسابي جاساپ بەرەتىن انا تاعدىرى تۋرالى. پۋبليتسيستيكالىق سارىنمەن جازىلعان بۇل شىعارمانى دەرەككە نەگىزدەلگەن ءومىر شىندىعى دەپ قابىلدادىق. كىرىسپەسىندە قازاقستانداعى «ەكومەد» ورتالىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار – باتىر قاراتايۇلى بەكمۋساەۆ پەن سالتانات بەردەنقىزى بايقوشقاروۆاعا ارنالعانى سوزىمىزگە دالەل. ۇرپاق جالعاستىعىن ساقتاۋ, ءوسىپ-ءونۋ – جاراتۋشىنىڭ ادام بالاسىنا, تىرشىلىك يەسىنە تارتقان ەڭ ۇلكەن سىيى. ماڭدايىنا مۇنداي باقىت جازىلماي, ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ جۇرگەن جان قانشاما؟ الايدا, قوعامنىڭ دامۋى مەن ادام ويىنىڭ جەتىستىكتەرى بۇگىنگى تاڭدا مەديتسينادا يگىلىككە اينالدى. ءدايىم قۇشاعىنا مەيىرىم قونىپ, پەرزەنت سۇيگەن وتباسىنىڭ قۋانىشى كول-كوسىر ەكەنى ءمالىم. بۇرىنعى ۋاقىتتا «جەتىمىن جىلاتپاعان, جەسىرىن قاڭعىرتپاعان» ەلدىڭ تۇرمىسىندا بوز بيەنى سويعىزىپ, اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ وسىرگەن ۇلاندار از بولمادى. بۇگىندە وسىناۋ ءداستۇردىڭ ءتۇرى مۇلدە وزگەرىپ, جاڭا مەديتسينالىق تاسىلگە اۋىسقانى حيكاياتتا ادەمى اشىلادى.
حيكايات كەيىپكەرى – جاس وتباسىنىڭ جىلۋى جاريانىڭ توڭىرەگىندە ءوربيدى. وقيعا اياعى اۋىر كەلىنشەكتىڭ ءالى جارىق دۇنيەگە كەلىپ ۇلگەرمەگەن ۇرپاعى تۋرالى تولعانىستان باستالادى. مەزگىلى جاقىنداعان سايىن انادا بولاتىن قۋانىشتان وزگەشە ءبىر قيماستىق سەزىم جانىن تەربەيدى. نەگە ول بالاسىن «جاتقا تۋادى»؟ زىرلاپ وتە شىعارىن بىلگەن ول توعىز اي بۇرىن قانداي كەلىسىمگە كەلىپ ەدى؟ ەرىكسىز جانارىنان جاس پارلادى.
وسى ساۋالدار و باستا وقىرمانىن باۋراپ الادى. كۋرستاس وقىعان جاريا مەن ماقسۇت العاش ساۋلەت اكادەمياسىنىڭ جاتاقحاناسىندا تانىسىپ, كوپ كەشىكپەي شاڭىراق كوتەرەدى. وتباسىلىق جاتاقحاناسى حان سارايىنداي بولىپ, اراي مەن دارمەن اتتى پەرزەنتتەرى دۇنيەگە كەلدى. اكادەميالىق دەمالىسقا قالىپ, قوس بوپەسىن باققان جاريانىڭ دا, ديپلومىن الماسا, ءسويتىپ جۇمىسقا تۇرماسا, كۇيەۋىنىڭ تابىسىمەن تىرشىلىك ەتە الماستارىنا كوزى جەتتى. ءومىردىڭ ۇساق-تۇيەگىمەن جۇرگەندە تۇڭعىشتارى دا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايتىن جاسقا جەتتى. ماقسۇت كانديداتتىعىن قورعاعان سوڭ دا ومىرلەرى وزگەرمەدى. جاس وتباسىلاردىڭ ءۇي الۋعا كەزەگى ءبىر كەلمەي-اق قويدى. ءسويتىپ جۇرگەندە جارياعا مەكتەپتە بىرگە وقىعان شارا ەسىمدى قۇربىسى جولىعىپ قالادى. «انا مەن بالا ورتالىعىندا» جۇمىس جاسايتىن مەديك قۇربىسىنىڭ جاسىنان كارەرا قۋىپ, عىلىم جولىنا تۇسكەنى, بۇگىندە ءوزى قىزمەت ەتىپ وتىرعان سالادا بالانى ارمانداعاندار ءۇشىن كورسەتەتىن جاقسىلىعى ءبىر-ءبىر عىلىمي تاقىرىپقا سۇرانىپ-اق تۇر دەرسىڭ. الايدا «قىز مۇراتى – كەتۋ» دەگەن قازاقى ۇعىمدا وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى – شارانانى جارىق دۇنيەگە كەلتىرە الماعانى قاي كەزدە دە وكىنىشتى. جاريا «ەكومەد» ورتالىعىنىڭ جۇمىسى – بايلىق, اتاق پەن مانساپ, ءتىپتى وتتاي ىستىق ماحابباتتىڭ ءوزى ءبىر ءسابيدىڭ كۇلكىسىنە تۇرمايتىنىن, ازۋىن ايعا بىلەپ, الەمگە قوجا بولعىسى كەلەتىن باتىستىڭ دا باستى پروبلەماسى – بالا تۋ ەكەنىن شارانىڭ سوزىنەن بايقاي باستادى. ۋاقىت وتە كەلە ءوزى دە سول ورتالىقتىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ, تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن شەشۋدىڭ جولىن ىزدەپ, ءبىر كەزدەرى «تاپسىرىسپەن» بالا كوتەرىپ, سۋرراگوت انا – قۇرساق انا بولارمىن دەپ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن ەدى.
اۆتور ەلىمىزدەگى وتباسىلاردىڭ 15 پايىزى بالالى بولۋعا قابىلەتسىز, 30 پايىزى رەپرودۋكتيۆتىك تەحنولوگيا بويىنشا ەمدەلۋ قاجەتتىگىن – وسى شارانىڭ اۋزىمەن ايتقىزادى. قوعامنىڭ كەي تۇستارىنا تەرەڭىرەك بويلاۋعا تىرىسادى. دەنەدەن تىس ۇرىقتاندىرۋ ورتالىعى قىزمەتىنە جۇگىنەتىندەردىڭ 90 پايىزى – ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر. «بالالى ءۇيدى – بازارعا, بالاسىز ءۇيدى – قۋ مازارعا» تەڭەيتىن قازاق ءۇشىن جالعىز قالۋدان ۇلكەن قاسىرەت جوق. وسى دتۇ نەگىزىندە جاسالعان قۇرساق انا – سۋرروگات انا ءتاسىلى بىلايعى جاننىڭ بارىنە بىردەي قولدانىلا بەرمەيدى. جاتىرى جوق نەمەسە دەنساۋلىعى كوتەرمەيتىن ايەلدەرگە جاسالادى. كەيبىر جاعدايدا بىرنەشە رەت دتۇ جاساپ, جاتىرىندا ءوز ەمبريوندارى ونبەي قالعان ايەلدەر كەلەسىدە وزىنە دە, سۋرروگات اناعا دا سالدىرىپ جاتادى. وزىندە ەمەس, قۇرساق انا جاتىرىنا سالعان ەمبريون ءوسىپ-ونەتىن كەزدەر ءجيى كەزدەسەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, بۇل ءتاسىل ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس. باسىنا وسىنداي قاسىرەت تۇسپەگەندەر سۋرروگاتتىق تۋرالى ءار ءتۇرلى ايتىلىپ جۇرگەن جاڭساق پىكىرگە ۇيىرسەك. بازبىرەۋلەر: «اتا-بابامىزدا كەزدەسپەگەن» دەسە, ەندى بىرەۋلەر: «قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋدىڭ ءتيىمدى جولى» دەگەن ءۋاج ايتۋدا. قارىزعا بالا كوتەرگەندەردىڭ كوبى قازاق قىزدارى دەگەن قۇربىسى قولدان ۇرىقتانعان بالانىڭ بولاشاعى تۋرالى دا بايانداۋدا جەر جۇزىندە بۇگىندە 2 ملن-عا جۋىق ادام قولدان ۇرىقتاندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن العا تارتتى. قۇربىسى شارانىڭ ايتۋىنشا: «ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارىن تۇتىكشەدە ۇرىقتاندىرىپ, ونى باسقا ءبىر ايەلدىڭ جاتىرىنا ورناتادى, ول ۇرىق توعىز اي انا قۇرساعىندا جەتىلىپ, بارلىق بالالار سياقتى جولمەن ءوسىپ, ۋاقىتىندا اناسى تولعاتىپ, ادامزات بالاسى بولىپ دۇنيەگە كەلەدى». سونداي-اق: «بالاعا تاپسىرىس بەرەتىندەر مەن بالانى تۋىپ بەرەتىن قۇرساق انالاردىڭ ءتىزىمى جاسالاتىنىن, ءتىپتى سپەرماتوزويدتەرى جوق كۇيەۋى بار ايەلدەردىڭ جۇمىرتقا كلەتكاسىنا دونور ەركەكتەردىڭ جۇمىرتقا كلەتكاسىن قوسىپ تا ۇرىقتاندىراتىنىن, ارنايى ەمبريونداردىڭ دونورى دەگەن ءتىزىم بارلىعىن» – جاريانىڭ اڭگىمەشىل قۇربىسىنىڭ اۋزىمەن جەتكىزەدى. «بالاسى جوقتارعا سول تىزىمدەردى ۇسىنىپ, جاعدايىنا قاراي كومەكتەسەتىنى» دە, «دونور بولاتىندار مەن قۇرساق انا بولاتىنداردىڭ ەڭبەگىنە شارت بويىنشا تاپسىرىس بەرەتىن جۇبايلارمەن نوتاريۋس ارقىلى كەلىسىم جاساپ تولەيتىنىن» دە حيكاياتتان ءبىلىپ وتىرمىز. ارينە, بۇل جەردە قانشا زاڭداستىرىلعانىمەن, قوماقتى قارجىسىز ماسەلە شەشىلمەيتىنى تۇسىنىكتى. اقىسى تولەنگەن كەزدە, قۇرساق اناعا قويىلاتىن تالاپ از بولمايدى.
قۇربىسىنىڭ وسى اڭگىمەسى اسەر ەتتى مە, الدە عىلىم قۋىپ شەتەلگە ەكى جىل وقۋعا كەتكەن كۇيەۋىنىڭ تابىسى باسپانالى بولۋعا جەتپەي, وعان قوسا جاتاقحانادان شىعۋعا ماجبۇرلەگەن جاعدايلار ما – تۇبىندە جاريانى قۇرساق انا بولۋعا يتەرمەلەدى. مۇنداي كىرىپتار جاعداي قازىر ەكىنىڭ بىرىندە بار.
قۇرساق انانىڭ قۇنداقتاعى ءسابيىنىڭ قۇنى قانشا تۇرعانىن, وقيعانىڭ قالاي اياقتالعانىن وقىرماننىڭ ەنشىسىنە قالدىرا وتىرىپ, كەلەسى حيكاياتقا كوشسەك.
حيكاياتتىڭ نەگىزگى وزەگى, شەكسپير كەيىپكەرى ايتقانداي, جازىلىپ تا, ايتىلىپ تا بىتپەيتىن ماڭگىلىك تاقىرىپ – سۇيىسپەنشىلىك تاقىرىبى. قاي كەزدە دە, قاي قوعامدا دا بولماسىن, ايەل تاعدىرى, ايەل سۇيىسپەنشىلىگى, ايەل ماحابباتى, ايەل مەيىرىمى ايتىلماۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى. ءتىپتى ەجەلگى گرەك ميفتەرى مەن اڭىزدارىنىڭ جەلىسىن دە وسىنداي وقيعالار قۇراعان.
سۇيىسپەنشىلىك سىرى, جار تابۋ, وتباسىن ساقتاۋ تۋرالى شىعارمانى كەز كەلگەن كىتاپ دۇكەنىنىڭ سورەسىنەن تاباسىز. ءبىر تاقىرىپتىڭ سان الۋان قىرلارى سىرلى بوياۋمەن ورنەكتەلىپ, جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىن ەرەكشەلەيدى. الايدا, قولىمىزداعى كىتاپتىڭ ايرىقشا ايتارى بار. ول قازاق ايەلىنىڭ تاعدىرىن سۋرەتتەۋ, ىشكى پسيحولوگياسىن اشۋ – ادام بولمىسىنداعى الۋان مىنەز قىرلارىمەن كورىنەدى. ءسويتىپ, ايەل زاتىنىڭ ءبىرتۇتاس كۇردەلى الەمىن قۇرايدى.
كەلەسى حيكايات «ەكى كۇيەۋلى كەلىنشەك» – ءتۇپتىڭ-تۇبىندە اتى التىن ارىپپەن جازىلاتىن انانىڭ كۇن نۇرىنان قىزۋلى مەيىرباندىعى, جۇرەك شامى تۋرالى. ەگەر دە جەر بەتىندە تەك ىزگىلىك تامىر جايعان دەسەك, ول ايەلدەن باستاۋ الادى, ومىردەگى قيىندىقتى ايەل قاۋىمىنسىز جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. سونشالىقتى الەۋەت ءبىر وزىنەن تابىلاتىن نازىك جاندىنىڭ بىرەۋى ەمەس, بىرنەشەۋى بولسا دا, ەر ادامنىڭ الدىندا ءبىر ساتى تومەن ەكەنىن مويىندايدى. سويتە تۇرا ءبىزدىڭ سانامىزدا ءبىر ايەلدىڭ ءبىر عانا جارى بولادى دەگەن ستەرەوتيپ ساقتالا بەرەدى. ەكى ايەل العان, نەمەسە بىرگە تۇراتىن بايبىشە مەن توقالدىڭ تاتۋلىعىن ايتۋ قالىپتى جاعداي, بابامىزدان كەلە جاتقان سالت دەپ قويا سالامىز. جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان حيكاياتتىڭ تاقىرىبىنا قاراپ «ەكى كۇيەۋلى كەلىنشەك» بولا ما دەپ ويلاۋىڭىز زاڭدىلىق. بىراق ومىردە ادام تاعدىرعا جازىلعاندى كورەدى ەكەن. شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى گۇلجان اتتى كەلىنشەكتىڭ اڭگىمەسىنەن بىلەمىز.
انادان ەرتە ايىرىلۋ, ءۇش باۋىرىنا قامقورلىق جاساۋ, قارا شاڭىراقتاعى ايەلدىڭ ورنىن جوقتاتپاۋ, تۇرمىستىڭ قيىندىعى, باعى جانعان ازاماتقا جولىقپاۋ سالدارىنان تاعدىر جولىنىڭ تايعاناقتىعى, ادۋىندى ەنەنىڭ قاتىگەزدىگى, بەس بىردەي بالانى جالعىز جەتكىزۋ – ءبىر ادامعا وڭاي ەمەس ەدى. ءبىر ادامنىڭ ماڭدايىنا ادام ايتسا نانعىسىز كۇردەلى اۋىرتپالىق تۇسەدى ەكەن-اۋ. ونى كوتەرىپ, جەڭۋدە دە قاجىرلى كۇش-جىگەر كەرەك-ءتى. اقىرىندا ءۇي-كۇيى جوق, قازىرگى تىلمەن اتاعاندا بومج بولىپ كەتكەن العاشقى كۇيەۋىن قايتا ومىرگە ورالتۋ دا, تەك انانىڭ, ايەلدىڭ مەيىرباندىعى بار جەردە عانا مۇمكىن بولاتىنىن اۆتور وسى حيكاياتتار ارقىلى ەرىكسىز سەندىرەدى.
ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ەكى كۇيەۋمەن قالاي ءومىر سۇرمەك دەسەڭىز, وندا شىعارمانى مىندەتتى تۇردە وقىپ شىعاسىز.
«ۇلكەن ۇيدەگى ەلەس» حيكاياتى شاڭىراق كيەسى تۋرالى فيلوسوفيالىق تولعانىس دەسەك بولادى. بۇرىنعى شىعارمالاردان مۇلدە بولەكشە, ءارى ەرەكشەلىگى دە وسىندا. شىعارما شىتىرمان وقيعالارعا قۇرىلعان. ۇلكەن ءۇيدىڭ يەسى – زامانىندا شىرىگەن باي بولعان كوپەس. زامان وزگەرگەن كەزدە باياعى كوپەستەن قالعان دۇنيە-مۇلىككە يە بولۋدىڭ ءادىسىن ويلاعان بالالارىنىڭ اراسىندا قىم-قيعاش تارتىس تۋادى. ءتىپتى, دۇنيە كوزىنە بىتكەن مۇراگەر قارسىلاسىن ولتىرۋگە دەيىن بارادى. كەيىپكەر پورترەتى ارقيلى, ءار تەكتى, ءار تاراپتى. وقيعا جەلىسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ساۋمالاپ ءوربىپ وتىرادى. «ۇلكەن ۇيدەگى ەلەستىڭ» يدەياسى – تويىمسىزدىق پەن اشكوزدىكتىڭ جارعا جىعاتىنىن كورسەتۋ. اۆتوردىڭ مەڭزەگەنى – قانداي جاعدايدا بولماسىن قارا شاڭىراق كيەسىنەن ساقتانىپ جۇرۋگە جۇمىلدىرادى.
شاڭىراقتىڭ كيەسى بولادى دەگەن سەنىم قازاققا عانا ءتان, ال باسقا حالىق ءۇيدىڭ يەسى بولادى دەپ سەنەدى. جەر بەتىندە تىرشىلىك كەشكەن ادامدار اراسىندا مۇنداي مىسال اڭىز-اڭگىمە وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالىپ قالعان. تىلسىم كۇش پەن عاجايىپ سىرىن شەشپەككە ۇمتىلۋدىڭ ءوزى – وسى تۋىندىنى ونەر تۋىندىسى دەڭگەيىنە كوتەرىپ تۇر. الەمدە ەلەس پەن ارۋاق تۋرالى اڭىزى كوپ ەل – ۇلىبريتانيا. اقش تا بۇل ءتىزىمنىڭ قاتارىن تولىقتىرا تۇسەدى. 25 ميلليوننان استام امەريكالىق تۇرعىن ەلەستى كورگەنىن سەنىممەن ايتادى, گولليۆۋدتىق جۇلدىزداردىڭ تابيعاتتان تىسقارى قۇبىلىستى كەزدەستىرۋى ونشالىقتى تاڭدانىس تۋدىرمايدى. ۇلكەن ۇيدەگى ەلەس قازاق پروزاسىنداعى ۇنامدى ءارى ۇنامسىز كەيىپكەرلەردىڭ ەلەس كۇيىندە تارتىسقا ءتۇسۋى, بەينە مۇسىندەۋى دەيمىز.
قازاق ءۇشىن قارا شاڭىراققا قۇرمەت – تاريحقا, اتا-باباعا قۇرمەتپەن تەڭ سانالادى. شاڭىراقتى سىيلاماعان ادامدى كيەسى ۇرادى, ارۋاق اتادى دەپ سانايدى. اۋلەتتەگى شاڭىراق يەسى جالقى بولماسا, كەنجە ۇلعا تيەسىلى. قايتىس بولعان اكە-شەشەسىنىڭ سۇيەگىن دە وسى شاڭىراقتان اق جاۋىپ, ارۋلاپ شىعاراتىن بولعان. قارا شاڭىراق سانالاتىن ءۇيدى ۇستاپ وتىرعان وتباسىن جاسىنا قاراماي, قارا شاڭىراق, ۇلكەن ءۇي دەپ قادىر تۇتاتىن بولعان. حالىق اراسىندا دۇنيەدەن وتكەن كىسىلەردىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنىڭ اتا-باباسىنىڭ ورنىنا – قارا شاڭىراققا كەلىپ, جاعدايى كەلسە بەيسەنبى سايىن, بولماسا جىلىنا ءبىر رەت قۇران وقىتىپ تۇرۋ ءداستۇرى ءالى كۇنگە جالعاسىپ جاتىر.
ەلەس تۋرالى كوركەم شىعارمالاردا ايتىلۋ – بۇرىننان بار ءۇردىس, الەم ادەبيەتىندە ەلەستىڭ نەمەسە ولگەن ادام رۋحىنىڭ ادەبي شىعارمادان كورىنىس تابۋ تاريحى ەرتە زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇر. ادەبيەتتەردى اقتارىپ وتىرساق, ەلەستىڭ پايدا بولۋى, ادامعا كورىنۋىندە ۇقساستىق بار ەكەنىن بايقايمىز. كوبىنە تۇنگى ۋاقىتتاردا, اي جارىعى تۇسكەندە پايدا بولادى. سونداي-اق, تەك ءبىر عانا جانعا كورىنەدى. ال باسقالارى, ءتىپتى, جانىنداعى ادامدار دا بايقامايتىن سياقتى.
شەكسپيردىڭ «گاملەتىندە» گاملەتتىڭ اكەسىنىڭ ەلەسى, ارۋاعى سۋرەتتەلەدى. ول بالاسىنا ءوزىنىڭ قازاسى ءۇشىن كەك الۋدى سۇرايدى. ەلەس, تەك تۇنگى ۋاقىتتا: «ءجا, اقىرىن! تاڭعى سامال ءيسىن سەزەم. تەزدەتەيىن…»; «ەندى قوش بول. قۇلان يەك تاڭ جاقىن. تاڭ قىلاڭى جاسىتادى جالىندى…» دەپ, كەيىپكەر ءوز پايىمىن ۇسىنادى. وزىنە كەرەك اداممەن, ياعني بالاسىمەن عانا جولىعۋ ءۇشىن كەلەدى «كورولەۆا گەرترۋدانىڭ گاملەتكە ايتقان جەرىنەن: «جو-جوق, ساعان نە بولدى؟ سىرتقا قاراپ, قۇر اۋامەن سويلەسەسىڭ داۋرىعىپ; كوزىڭ كەتكەن شاراسىنان شاقشيىپ» دەپ, باس كەيىپكەر ءوزىنىڭ ەلەسپەن سويلەسكەنىن وسىلايشا حاباردار ەتەدى. جاپوننىڭ فولكلورىندا ەلەس تۋرالى ايتىلاتىن كايدان – «تابيعاتتان تىس, عاجايىپ تۋرالى اۋىزشا اڭگىمەلەر» دەگەن دە جانر بار. سونداي-اق ورىستىڭ كەي جىرىندا ەلەس تۋرالى ءجيى ايتىلادى. ال قازاق ادەبيەتىندە ارۋاقتىڭ قاتىسۋىمەن باياندالاتىن سيۋجەت كوپتەپ كەزدەسەدى. تۇرك حالقىنا ورتاق «الپامىس» جىرىندا بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ ءبايبورى مەن انالىققا ەلەس تۇرىندە كورىنۋى – سوزىمىزگە تۇزدىق بولا تۇسەر ەدى.
جوعارىدا ءسوز ەتىپ وتىرعان ساۋلە دوسجانوۆانىڭ شىعارماسىنداعى وقيعا ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى حالقىمىز باسىنان كەشكەن تاريحي جاعدايمەن تىعىز بايلانىستا ءوربيدى. وتارلاۋ پروتسەسى, جەرىمىزگە ورىس بەكىنىسىنىڭ سالىنا باستاۋى, «پەرەسەلەن» اتانعان مۇجىقتارىنىڭ اعىنى, ولاردىڭ ءىزىن الا باقالشى تاتار مالايلارىنىڭ قازاققا ينە-تۇيرەۋىش, اينا-تاراق, وپا-دالاپ ساتۋعا كەلگەنى, ءسويتىپ بايىعانى – ءبارى دە جىپكە تىزگەن مونشاقتاي كوز الدىمىزدا قالقىپ تۇرا قالادى.
قارقارالى جەرىن كەزگەن اڭىزدى ارقاۋ ەتكەن شىعارماداعى «ۇلكەن ۇيدە» قانداي سىر بار ەكەنىنە نازار اۋدارايىق. اۋەلى شىعارمادا ءۇيدىڭ اسا سالتاناتپەن كىرپىشتەن سالىنىپ, «وزگەشە قوس قاباتتى, سىرتىن اعاش شارباقپەن اسەمدەپ قورشاعان», اۋلاسى دا ات شاپتىرىم, ەسىگى التايدان ارنايى الدىرعان اعاشتان جاسالعان, قاراعايدان قيعان سەگىز بولمەلى, استىندا جەرتولەسى بار, جاسىل شاتىرلى ەكەندىگى سۋرەتتەلەدى. قارقارالىنىڭ باس كوشەسىندەگى قاجى اتا مەشىتىنىڭ قارسى بەتىندە عاليمۋللا اكمەتوۆ ەسىمدى كوپەستىڭ وسى ءۇيى تالايدىڭ تاڭدايىن قاقتىرادى. قازاقتىڭ كەڭ پەيىلدى دارحان دالاسىنا كەلىپ, ءجۇن-جۇرقا جيناپ, ءشىرىپ بايىعان تاتار كەلە-كەلە اقشامەن ساماۋىرىن قايناتقان مىرزاعا اينالادى. ءسويتىپ الشاڭ باسىپ داۋرەن ءسۇرىپ, التى قىز, ءبىر ۇل وسىرگەن كوپەس تە زارلاۋمەن ومىردەن وتەدى. جالعىز ۇلى ارسلان اكە جولىن قۋعانمەن, كوپكە سوزىلماي زامان وزگەرىپ, قازاق دالاسىنا قىزىل توڭكەرىس كەلەدى. اكمەتوۆ اۋلەتىنىڭ داۋرەنى سىيىرقۇيىمشاقتالىپ بىتەدى.
توڭكەرىسكە دەيىن كوپەستىڭ ۇلى ۇرپاقسىز قالاتىن بولدىم دەپ, قازاقتارعا ەلىكتەپ توقال الماققا ءمۇسىلىم دەگەن شارۋانىڭ حاديشا اتتى قىزىنا قۇدا تۇسكەن ەدى. بەسىگىنەن اتاستىرىلىپ قويعان باتانى بۇزىپ, ەگىندىبۇلاقتىڭ جايلاۋىن جىرعا بولەگەن كەدەي قىزىنا تولەنگەن قالىڭمالدىڭ بۋى اكەسىن جازداي جارمەڭكەگە سابىلتقانى تاعى بار. تاتار كوپەسىنىڭ بايلىعىنان گورى ءزاۋلىم ءۇيى جاس قىزعا جۇماقتىڭ ەسىگى بولىپ كورىنىپ, ەسىنەن تاندىردى. ءتىپتى «شالعا» تۇرمىسقا شىعاتىنى تۋرالى دا ويلانۋعا مۇرشاسى بولمايدى. ومىردە ەشتەڭە كورىپ ۇلگەرە قويماعان جاس قىزدىڭ كوكىرەك كوزىن شەل باسادى. پاڭدىق بويىن بيلەپ, بەلگىسىز اشكوزدىككە ۇرىنادى, كوپەسكە ۇل تاۋىپ بەرىپ, دارەجەمدى ارتتىرسام دەگەن ويمەن جازىقسىز بايبىشەنىڭ نالاسىنا قالعانىن دا سەزبەي قالادى. عاسىرعا جالعاسىپ, تالاي بەيكۇنا جاننىڭ اجالىنا سەبەپ بولعان اشكوزدىك تۋرالى بۇدان وتكەن قايعىلى ەپيزود بولا قويماس. جازۋشى ەڭ ۇرىمتال دەتالدى پايدالانا وتىرىپ ناپسىقۇمارلىقتىڭ ءتۇبى تۇڭعيىق ەكەنىن مەگزەۋمەن جەتكىزەدى.
جۇرت ورازا ۇستاپ, ناماز وقۋدان قاشاتىن زامان كەلىپ, كامپەسكەدەن قورىققان باي وتىن جينالعان قوراعا التىن-كۇمىسىن ەشكىمگە كورسەتپەي جاسىرىپ, بايبىشەسىمەن ءبىر تۇندە ءىزىن سۇيىلتادى. توقالى بايلىقتان ايىرىلىپ قالۋدان قورقىپ, بىرگە كەتۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. بالامدى باعىپ وسىندا قالامىن, ماعان ەشكىم تيمەيدى دەپ ويلايدى. ءومىر ونىڭ ويلاعانىنداي ەمەس ەدى. ءبىر كۇنى شولاق بەلسەندىلەر اۋداندىق ميليتسيانىڭ ورىنباسارى تورەگەلدى حاديشانى قورقىتىپ وزىنە ۇيلەنۋگە ءماجبۇر ەتەدى. تۇڭعىشىنا ءتىرى جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىرگەن شولاق بەلسەندىمەن كوڭىل جاراستىرىپ ۇلگەرگەن حاديشا تاعى ءبىر ۇل تابادى.
زامان تىنىشتالىپ, دۇنيە مۇلىك تاركىلەۋ اياقتالعان ۋاقىتتا تاتار شال بالاسى مەن تىققان دۇنيە مۇلكىن الىپ قايتۋعا ۇيىنە ورالادى. الايدا اجالى تورەگەلدىدەن كەلەدى, شالدىڭ ءولى دەنەسىن كومبەي, التىن كۇمىسىن تىققان ساندىققا سالىپ, وتىن قورانىڭ تۇكپىرىندەگى شۇڭقىرعا تاستايدى. قالاي بولعانىن كوزىمەن كورمەسە دە, بالالارىنىڭ اكەلەرىنىڭ ءبىرى ەكىنشىسىن ولتىرگەنىنەن شوشىنىپ قالعان حاديشا شوشىمالى اۋرۋعا ۇشىرايدى. اۋرۋ كۇيىندە ءۇشىنشى ۇلىن تۋادى. بەلسەندى كۇيەۋىنىڭ جۇمىسى گولوششەكين مەن ستالين زامانىندا ودان سايىن اۋىرلاي ءتۇسىپ, اقىرى اي سايىن اۋىستىراتىن استىنداعى اتىنان قۇلاپ مەرتىگەدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ حاديشانىڭ اۋرۋى ودان سايىن اسقىنادى بۇدان سوڭ. ءتۇن بالاسىنا ۇيىندە بىرەۋ جۇرگەندەي كوزى ۇيقىعا كەتسە بولدى, ەلەستەن شوشىپ ويانا بەرەتىن بولادى. اقىرى العاشقى تاتار كۇيەۋىنىڭ ەلەسى, ءۇيدىڭ يەسى ونى وزىمەن بىرگە قىرعا الىپ كەتىپ تىندى…
ارادا ون شاقتى جىل جىلجىپ ءوتتى, ۇلكەن ءۇي يەسىز قاڭىراپ تۇردى بۇل ۋاقىت ارالىعىندا. الەمدى تۇرشىكتىرگەن سوعىس قارساڭىندا عانا بوس ءۇي جاس قىزمەتكەرلەرگە بەرىلدى. اكمەتوۆتەن قالعان ءۇيدى ەكى جاعىندا ەكى وتباسى قونىستاندى.
وسەر اۋداندىق وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ باستىعى ەدى بۇل كەزدە. راۋشان مەن ەكەۋىنىڭ بولاشاققا دەگەن ارماندارى كوپ ەدى. ۇلكەن ءۇيدىڭ ەكىنشى بولىگىنە مايدانعا كەتكەن ازاماتتىڭ وتباسى كوشىپ كەلىپ, قۇدايى كورشى بولادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە راۋشاننىڭ كۇيەۋى سوعىسقا اتتانادى, ۇيدە بالاسى مەن ەنەسى ۇشەۋى قالادى. راۋشان ءار بەيسەنبى سايىن تۇندە ۇيدەن ەلەس كورەدى. كورەتىنى – اق ساقالدى, كوزى كوك, جيرەن شاشتى ورىستىڭ شالى. الدەنە دەپ ايتۋعا قورقىپ جۇرگەندە, اجالى باياعى ەلەستەن كەلەدى.
كورشى كەمپىر اسيقانىڭ بالاسى شالقارباي اسكەردەن ەكى اياقتان بىردەي ايىرىلىپ, مۇگەدەك بولىپ ورالادى. قاسىندا كۇتۋشى ليۋدا ەسىمدى ورىس سانيتاركا بىرگە كەلەدى. وسەردىڭ ارتىندا قالعان بالاسى قايرات شولپان ەسىمدى قىزعا ۇيلەنەدى. اسيقا اجەسىنىڭ تىلەۋىن قۇداي بەرەدى: كەلىنى كەلە سالا ءبىر قىز تاۋىپ, ەسىمىن ىرىستى قويادى, ارتىنان جانە ەگىز ۇلدى بولادى. ىرىستى بوي جەتىپ, الماتىداعى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. جازعى دەمالىسىندا جۇرگەن ىرىستىنىڭ اجالىنا باياعى ەلەس سەبەپ بولعان ەدى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي توسىن جاعداي بولا قويمايدى. تۇرىپ جاتقان ءۇيدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن قوجايىنى ارسلاننىڭ سۇلبا-ەلەسى اي تولعاندا ءۇيدى شارلاعانىمەن, كەيىنگى جىلدارى ەشكىمدى مازالايدى.
كەلىن بولىپ تۇسكەنىنە ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولعان قۋانىشتىڭ كەلىنشەگىنىڭ اجارى قايتادان ەلەستىڭ مازاسىن الا باستايدى. كۇيەۋى جوقتا كوزىنە ءجيى كورىنىپ ءجۇردى. جاس كەلىن تۇندە كەلەتىن ەلەس جايلى «جىن يەكتەپ كەتتى» دەپ ايتا ما دەپ ءتىس جارۋعا قورىقتى: ناتيجەسىندە ونى ەلەس قۇشاعىندا تۇنشىقتىرىپ جان ءتاسىلىم ەتتى. كۇيەۋى قىرقىن وتكىزگەن سوڭ باسقا ادامعا ۇيلەنىپ, ءبىر قىز ءسۇيدى. اتىن قىمبات قويادى. كەيىننەن ۇزاتىلعالى جاتقان ارۋ بويجەتكەن قىمبات تا ادەمى ايەل, سۇلۋ قىزعا جانى قاس سول ءبىر ەلەستىڭ قۇربانى بولىپ, ارتىندا اكە-شەشەسى اڭىراپ قالا بەردى.
وسىلايشا شىم-شىتىرىق وقيعالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسىپ, ۇلكەن ۇيگە شالقاربايدىڭ مارات ەسىمدى نەمەرەسى كوشىپ كەلگەن سوڭ, ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ الگى قۇپيا اشىلادى. وتىن قورانىڭ تۇكپىرىندەگى شۇڭقىردان سۇيەگى تابىلىپ, جەر قوينىنا بەرىلەدى. ءسويتىپ اي تۋعاندا ەلەس بولىپ ءۇيدى شارلاپ, تالاي اجارلى ايەل بالاسىنىڭ و دۇنيەگە اتتانۋىنا سەبەپ بولعان رۋحى تىنىشتالادى. ءسويتىپ قويناۋىنا قۇپيا سىردى عاسىرلار بويى جاسىرىپ كەلگەن ۇلكەن ءۇيدىڭ قۇپيا سىرى اشىلادى. وقيعالى فيلمگە تاپتىرمايتىن جەلى وسىلايشا اياقتالادى.
وقىرماندى ءجىپسىز بايلاپ, ىنتىقتىرا تۇسەتىن شىعارمانىڭ جەلىسى جالىقتىرمايدى, ءبىرتۇتاس ورىلگەن. ءتىلى اسا جەڭىل ءارى ۇلتتىق كولوريتكە قانىق.
شىعارماداعى وقيعانىڭ سيۋجەتى بىرنەشە سەريالى كينو تۇسىرۋگە سۇرانىپ-اق تۇر جانە بۇگىندە تەلەارنامىزدى جاۋلاپ العان شەتەلدىڭ ارزانقول سەريالى جولىندا شاڭ قاۋىپ قالاتىنداي-اق دۇنيە جاساۋعا بولعانداي ەكەن. ارينە, رەجيسسەرىن تاپسىن دەيمىز تەك. مۇندا ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستالعان وقيعانىڭ جەلىسى ەلەس ارقىلى دامي كەلە, تۇپ-تۋرا تاۋەلسىزدىك العان ەلەڭ-الاڭ زامانعا دەيىن ۇزىلمەي كەلىپ, ءارى قوعامنىڭ جاي-كۇيىنەن دە حابار بەرىپ, وقىرمانىن ەرىكسىز باس شايقاتادى. شىندىعىندا, قاپتاعان ەمشى-كورىپكەلدەر مەن ەكتراسەنستار ادامدى اداستىرا باستاعان زامان كەلدى. الا دوربا ارقالاپ قازاق ايەلدەرىنىڭ بازار جاعالاپ, جاپپاي ساۋدامەن اينالىسۋى – ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ – اۋىرتپالىعى بولاتىن. كوركەم شىندىعى شىنايى اشىلىپ, وپتيميستىك رۋحپەن بىتەتىن حيكاياتتىڭ وقىرمانى كوپ بولادى دەپ ويلايمىز.
گۇلجاھان اسانكەلدىقىزى,
نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى
