قازاق اۋىلىندا كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ تاراۋىنا باستى كەدەرگىنىڭ ءبىرى – مۇسىلمان ءدىنى ەكەندىگىن پارتيا-كەڭەس ورگاندارى جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان 1929-1931-جىلدارداعى كوتەرىلىستەرگە بايلانىستى جازالاۋ كورنەكتى ءدىن باسىلاردى تۇگەلدەي قامتىدى. تۇتقىندالعانداردان بىردە-ءبىر ءدىن باسى اقتالىپ بوساتىلماعان.
تەك, بوستاندىق, تاقتاكوپىر, سوزاق, سارىسۋ, تالاس, باتپاققارا, بالقاش جانە شوقپار كوتەرىلىستەرىنە بايلانىستى ىستەردى قاراعان كەزدەردە عانا وگپۋ ۇشتىگى سەگىز يشان مەن مولدانى اتۋ جازاسىنا كەسۋگە ۇكىم شىعارعان. ال 12 مولدا ءارتۇرلى مەرزىمدەرگە سوتتالعان جانە جەر اۋدارىلعان. وسى جىلداردا قازاقستاندا 198 شىركەۋ مەن مەشىت جابىلعان. تەك 1940 جىلى ءبىر عانا قاراعاندى لاگەرىندە 355 ءدىن قىزمەتكەر جازاسىن وتەپ جاتىپتى.
* * *
ءسويتىپ, ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىندا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى تۇگەلدەي دەرلىك ۇستالىپ, شەتىنەن اتىلدى نەمەسە يتجەككەنگە ايدالىپ, جارىق دۇنيەمەن سول جاقتا قوش ايتىسىپ جاتتى. بىراق سول قيىن-قىستاۋ كەزەڭنىڭ وزىندە جەر اۋدارىلماي, تۇرمەدە ءىرىپ-شىرىمەي حازىرەت دەگەن ءدىني لاۋازىمعا يە بولعانداردىڭ ىشىنەن رەپرەسسياعا ىلىكپەي امان قالعان جالعىز ادام جارمۇحاممەد (1885-1960) دەگەن كىسى ەكەن. وسى ءىرى وقىمىستى مولدانىڭ بالاسى – حايروللا جارمۇحانوۆ استانادا تۇرادى, بۇرىن كومسومولدا, وبلىستىق, اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرىندە, وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا باسشى قىزمەتتەر اتقارعان, قازىر زەينەتكەر. وتكەن عاسىردا, 60-جىلداردىڭ باسىندا, حايرەكەڭ اقمولا وبلىسىنىڭ اقكول اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندە مەن سول اۋدانعا قاراستى اقسۋ رۋدنيگىندە كومسومول قىزمەتىندە ىستەيتىنمىن. ءسويتىپ, ول بىرەر جىل مەنىڭ باستىعىم بولعان. ءبىزدىڭ تانىس-بىلىستىگىمىز سول كەزدەن باستاۋ الادى.
حايرەكەڭ اكەسى تۋرالى سىر شەرتەدى. سونى تىڭداپ كورەيىك.
– اقمولا وبلىسىنىڭ اقكول وڭىرىندە شىلىكباي دەگەن جەردە تۋعان, كۇرسارى كەرەي. ەسپول, قۇرماننان تارايتىن ارعى اتاسى – ەسەنتاي, ودان جارىلعاپ, جامان. جارىلعاپتان – ءجاميلا, قاميلا, ايتماعانبەت, ەرماعانبەت, جارمۇحاممەد. ءوز اكەسى جارىلعاپ, اناسى ەرتە ولگەن. جۇمىس جاسىنا كەلگەن اعاسى ايتماعانبەت قانا بولعان. نەمەرە اعاسى ءامىرۇلى نۇرپەيىس قاجى قاراماعىنا الىپ وقىتقان.
جارمۇحاممەد اكەمىز بەن شەشەمىز ءباتيما بيبىدەن عابدىلجاببار, عاجياكبار, عاماليدەن, عالاۋيدەن, اقماليدەن, قاماريدەن, ابدراحمان, قازيحان, گۇلبانۋ, نازيكا, ءمادينا, گۇلجيھان, مناۋارا, ناجيا دەگەن ۇل-قىزدار ومىرگە كەلگەن.
اتام (اكەسىن ايتادى. – ا. ك.) ءحىح عاسىردىڭ اياق كەزىندە كوكشەتاۋ مەشىتىن ۇستاعان تالاسۇلى ناۋرىزبايدىڭ (ناۋان حازىرەت) كومەكشىسى شايمەردەن حازىرەتتەن ءدارىس العان. شايمەردەن 1907 جىلى قوتىركول بولىسىنان 37 شار الىپ, نەبارى 13 شار جيناعان ابىلاي تۇقىمى پاتشا اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى سۇلتانعازى ءۋاليحانوۆتى ارتقا تاستاپ, مەملەكەتتىك دۋماعا مۇشەلىككە وتكەن.
اتام جۇكەن اۋىلىندا ءدارىس بەرىپ, بالا مولدا اتانعان. كامپەسكە كەزىندە ۇستالىپ, ەتاپپەن قىزىلجارعا (پەتروپاۆل) اكەتەدى. ستانسادا شامالى ءۇزىلىس كەزىندە اعاشتىڭ كولەڭكەسىن پانالاپ, ناماز وقىپ وتىرعاندا پوەزد ءجۇرىپ كەتەدى. سودان ول قىزىلتۋ اۋدانىنىڭ اقتۇيەسايىن, كەڭاششىنى پانالايدى. كەيىن ومبى وبلىسى ماسكەلەڭكە اۋدانىندا تۇراقتاعان. اپام (شەشەسى – ا. ك.) اقكول تۇبىندەگى كەڭەس اۋىلىندا قالادى. ءتورت بولمەلى اعاش ءۇي كۇيگەن. اپامنىڭ كىشى ءىنىسى اۋداندا رايسپولكومدا ىستەگەن قاسىمبەكۇلى احمەتجان دەگەن ناعاشىم ورتتەن قالعان دۇنيەسىن كوك ماجارعا تيەپ, قازىرگى ستەپنياك قالاسىنا كوشىرىپ اپارعان. كوكتوماردا جەردى قازىپ, يتارقا قىلىپ جاپقان ۇيدە تۇرىپتى.
اتاما ماسكەلەڭكە بازارىندا ەردەن دەگەن تاتار دارىگەر جولىعىپ, ۇيىنە اپارادى. كەيىن نەسىپ اۋىلىندا جەكسەنباي مەشىتىندە ساتقوجا حازىرەتتىڭ قاراماعىندا نايب يمام بولعان. مەشىتتى 1920-جىلدارى ومبىدا قايتىس بولعان سارى كەرەي باقتىباي ۇرپاعى, ساۋداگەر باي تىلەۋكەۇلى جەكسەنباي سالدىرعان ەكەن.
1937 جىلى مامىر ايىندا ساتقوجا حازىرەت ۇستالىپ, كۇزدە قىزىلجاردا اتىلادى. قاتەرلى جويقىن كۇشتى سەزگەن اتام ەندى «ىشكە» قاراي كەتۋدىڭ قامىن ويلايدى. سول جىلى جازدا دۋاداق كەرەي مولدىباي جولدىبايۇلى ەسىلكول اۋدانى جاڭا اۋىلعا كوشىرىپ اكەلەدى.
اتام – ءوزىم ەستىگەن قۋعىنعا تۇسكەن تەرەڭ ءبىلىمدى مولدالاردىڭ ىشىنەن ءتىرى قالعان جالعىز حازىرەت. قاۋىپ-قاتەردەن جان تۇپكىرىندەگى يمانى, ىشتەي وقىعان دۇعالارى ساقتاعان شىعار. اراب, ورىس تىلدەرىن بىلەتىن. تەرەڭ بىلىمدىلىگىمەن, ساۋاتتىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن. قۇران سۇرەلەرىن ارابشادان تۋرا اۋدارىپ, شاريعات ايتاتىن. داۋىسى ەرەكشە سۇيكىمدى بولاتىن. قۇران وقىعاندا جۇرەككە جىلى سەزىم ۇيالاپ, تىڭداي بەرەسىڭ, تىڭداي بەرەسىڭ. سوندىقتان بولار, قايدا جۇرسە دە جۇرت ونى سىيلاعان, ەل ازاماتتارى قامقورشى بولعان. جاڭعارااۋىلدا كەرەيباي, ءدانيارۇلى نۇرباي, اقسارىدا كوشەرباي, جاڭااۋىلدا جۇماباي جولدىبايۇلى, ۇشقۇدىقتا ەسەنۇلى مۇقان, مۇقانۇلى لۇقپان, كالەسكوپتە يسانىڭ مۇحامەدجارى, قاراجانۇلى قاسىم تاعى باسقالار امان قالۋىنا سەبەپكەر بولعان.
ءوزىمىزدىڭ اۋىلدان شىققان پەتروپاۆلدىق نۇرماعامبەتۇلى جۇماعۇل بەيسەنباەۆ, استانادان قاجى عالياكبارۇلى اقىلبەك, ومبى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى قاسەنۇلى ەسلامبەك (مايكە) اقساقالداردىڭ ايتقانى: «1956 جىل. ماۋسىم ايى. كۇن ىستىق. جاڭبىر تىلەگەن ەل تاساتتىق جاساۋعا مەشەل ءۇيىنىڭ ارتىنداعى تومارلى كولگە جينالادى. قوي سويىلادى. جارەكەڭ حازىرەت قۇران وقيدى. قۋ باسقا سيا قارىنداشپەن دۇعا جازىپ, مۇحامەدعالي دەگەن مولداعا بەرەدى. قۋ باس (جاڭا سويىلعان مالدىڭ باسى جارامايدى) سۋعا كومىلەدى. جۇرت تاراماي جاتىپ-اق, سولتۇستىك-باتىستان بۇلت كەلىپ, جاڭبىر باستالادى».
ءۇش كۇننەن كەيىن «وزەرنىي» سوۆحوزىنىڭ ورتالىعى ۋتيچەدەن سەلسوۆەت كليمەنكو ۆاسيلي ۋستينوۆيچ كەلىپ: «گدە مۋللا؟ پۋست زابيراەت كوست, ا تو زاليۆاەت», – دەپتى. باس سۋدان الىنىپ, جاڭبىر توقتايدى. ىسىنەن, مىنەزىنەن كۇدىكتەنەر ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ «ۋروۆەن دۋحوۆنوي كۋلتۋرى ي زنانيا ۆىزىۆاەت ك نەمۋ نەۆولنوە پوچتەنيە» دەپ ميليتسيا باقىلاۋىنان بوساتادى. اتامنىڭ كوپ قۋعىن كورمەۋىنە وسىنداي شاپاعاتتى ىستەرى سەبەپ بولعان.
تاعى ءبىر مىسال. جازعىتۇرىم قىستان قالعان شوپكە جاقىن ساماۋىرعا شاي قۇيىپ وتىرعان ايەلدەر ءماسىنىڭ قونىشىمەن ساماۋىردى ۇرلەگەندە وت شىعىپ, ءورت باستالادى. جالىن ۇلعايىپ, ەتىكشى قاميدوللانىڭ ۇيىنە جەتەدى. اسقا جينالعان جۇرت ابىگەر بولادى. سول كەزدە اتام سومكەسىنەن سيا قارىنداشىن الىپ, قاعازعا دۇعا جازادى دا ورتكە تاستايدى. وت سايابىرلايدى. جۇرت سۋ قۇيىپ, ءسوندىرىپ الادى.
اتامنىڭ قۇراننان باسقا قولعا ۇستايتىن سومكەسى (ساكۆوياج) بولاتىن. تازا ورامال, سابىن, ءتىس جۋاتىن پوروشوك پەن شوتكە, سيا قارىنداش, قاعاز, كوزگە تامىزاتىن ءدارىسى ۇنەمى بىرگە جۇرەتىن. ءتىسىن تۇزدى سۋمەن شايىپ وتىراتىن. بىردە ءبىر ءتىسى تۇسپەي كەتتى. ەل ارالاپ, ورىس قالالارىنان وتكەندە الدىنان ايەل زاتى كەزدەسە قالسا اتتى قامشىلاي باستايتىن. ەگەر ءوتىپ كەتسە, اينالىپ باسقا كوشەمەن جۇرەتىن.
اۋىلدا كىم بولسا دا – ۇلكەن-كىشى, قاتىن-قالاش, بالا-شاعا, جاياۋ ادامدار, ۇلىقتار, مۇعالىمدەر – اكەمنىڭ جولىن كەسپەيتىن. باسىنان اۋىرعان كىسىلەرگە ەم سالىپ, دۇعا وقيتىن, شىرتكى جازىپ, سىرقاتىن جەڭىلدەتكەنىن ءوزىم تالاي كوردىم. «اتاڭمەن وتىنعا بارعاندا, مىناۋ اعاش ءالى جاس ەكەن, مىناۋ قايىڭ ءتۇپ-ءتۇزۋ ەكەن, كەسۋگە وبال دەپ, جىعىلعان اعاش پەن بۇتاقتاردى جيناپ اكەلەتىنبىز», – دەيتىن اپام.
1958 جىلى رەسەيدەن ەلگە – اقمولا وبلىسىنىڭ اقكول اۋدانى كەڭەس اۋىلىنا كوشىپ كەلدىك. ماقاتايۇلى احمەتقالي, شاكىرتتەرى جۇكەن نەمەرەسى قۇسايىنۇلى كاكىم, قابدىكارىم (قوڭقا) بەكپانۇلى, زامانداستارى وسپانۇلى كەرىمباي, قاسەنۇلى ابلىعاني باسقا دا كىسىلەر ەل بولىپ جاقسى قارسى الدى. مۇندا دا اۋىل ادامدارى الدىنان وتپەي, توسىپ تۇراتىن. توپىراق ءوز جەرىنەن بۇيىرىپ, ەكى جىلدان كەيىن 1960 جىلى جەلتوقساننىڭ 31 كۇنى دۇنيە سالدى. جارتى عاسىر بىرگە جاساسقان انام قاسىمبەكقىزى ءباتيما, جۇرت «ءبيبى» دەيتىن, 1962 جىلى قايتىس بولدى. ەكەۋى دە كەڭەستە: كەمەركول جيەگىندەگى توبەدە, جۇكەن زيراتىندا جاتىر.
«مەنىڭ جاتقان جەرىم جۇرتتان ەرەكشەلەنبەي باسقالارمەن بىردەي جابايى بولسىن, اشەكەيلەمەڭدەر, ءمايىت ءمۇساپىر بولىپ جاتۋى كەرەك» دەپ وسيەت ايتقان. مۇنى ورىندادىم. ەكەۋىنىڭ باسىندا تابيعي مرامور تاستان بەلگى عانا بار.
«بالام, سەنى اتا جۇرتىڭا اپارىپ تانىستىرۋ ارمانىم ەدى. جاسارىپ كەلە جاتقان جوقپىن, مەنەن دە بەدەلدى ءدىني عۇلامالار ءشاھيت بولدى. اللاعا ريزامىن, ءوزىم بىلەتىن حازىرەت اتى بارلاردان جالعىز عانا ءتىرى قالعان ەدىم» دەگەنى ءالى جادىمدا.
انام ءباتيما ءبيبى قاسىمبەكقىزىنان تۋعان توعىز ۇل, سەگىز قىزدان قالعان جالعىز كىندىك بالاسى مەن حايروللا استانادا ءجۇرىپ جاتىرمىن.
اتام جارىلعاپوۆ جارمۇحاممەد بولىپ جۇرگەن قۇجاتتارىن سەۆكرايدا وزگەرتىپ, ۇلى اتاسىنىڭ اتىنا ءتۇسىپ, ەسەنتاەۆ جارمۇحان بولعان. مەنىڭ جارمۇحانوۆ بولىپ جۇرگەنىم دە سودان.
حازىرەت بالاسى – حايروللا جارمۇحانوۆ زەينەتكەرلىككە شىققانىنا ءبىراز جىل بولسا دا قوعامدىق جۇمىستاردان قول ۇزگەن ەمەس. قازىر ول استانا قالاسى ارداگەرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مىندەتىن اتقارىپ ءجۇر.
امانتاي كاكەن
