ىرگەسىن پەتر پاتشانىڭ ءوزى قالاعان 300 جىلدىق تاريحى بار سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنا ساپارىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى – سانكت-پەتەربۋرگ جانە لەنينگراد وبلىسى قازاقتارىمەن جۇزدەسىپ, قالانىڭ تۋريزم سالاسىنداعى باي تاجىريبەسىمەن تانىسىپ, شىعىستانۋداعى رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعى بويىنشا شارالارعا قاتىسىپ, وسى سالانىڭ بىلىكتى عالىمدارىمەن جۇزدەسىپ قايتۋ ەدى. «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەندەي, اينالدىرعان التى كۇننىڭ ىشىندە پيتەرلىك وتانداستارىمىزدىڭ ورتاسىندا بولىپ, ولاردىڭ سالەمى مەن تىلەگىن ارقالاپ, ەلگە ورالدىم.
قازاق تاريحى بىرلەسە زەرتتەلەدى
الدىمەن رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىس قولجازبالارى ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى س.پروزەروۆپەن, سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سەرگەي اباشينمەن جانە ۇلى پەتر اتىنداعى رعا انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا سيرەك جادىگەرلەرى (كۋنستكامەرا) مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى ورىنباسارى ەفيم رەزۆانمەن كەزدەسىپ, قازىرگى كۇنگى يسلامتانۋ, شىعىستانۋ ماسەلەلەرىنە بايلانىستى مول ماعلۇمات الدىم. ارينە, مەن سياقتى قاراپايىم تىلشىگە اتىنان ات ۇرىككەن بەلگىلى عالىمدارمەن كەزدەسۋدىڭ وزىندىك قيىندىعى بولار ەدى, الايدا جول باستاپ بارعان ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اشىربەك مۋمينوۆتىڭ ارقاسىندا قاجەت ەسىكتەر الدىمىزدان ايقارا اشىلىپ, ەركىن سۇحبات الۋدىڭ مۇمكىندىگى بولدى. بۇل, ارينە, تەك قانا قازاقستاندا نە رەسەيدە ەمەس, حالىقارالىق دەڭگەيدەگى اتاعى بار, عىلىمي ورتادا وزىندىك ورنى بار قازاق عالىمىنىڭ بەدەلىن ءبىلدىرىپ, وعان دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى ەدى.
الىستان التى جاسار بالا كەلسە, الپىستاعى اقساقالى سالەم بەرەدى ەمەس پە؟ وسى قاعيدانى ۇستانعان سانكت-پەتەربۋرگ پەن لەنينگراد وبلىسىنداعى وتانداستارىمىزدىڭ «اتامەكەن» قازاق قوعامىنىڭ توراعاسى, سانكت-پەتەربۋرگ قالاسى مەرىنىڭ ۇلتتار جونىندەگى كەڭەسشىسى سارسەنباي قۇسپانوۆپەن رعا شىعىس قولجازبالارى ينستيتۋتىندا كەزدەستىك. بۇل كۇنى اشىربەك مۋمينوۆ ينستيتۋت پەن ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى اراسىندا ارىپتەستىك بايلانىس ورناتىپ, اتاپ ايتقاندا رەسەي شىعىستانۋشىسى الەكساندر كۋننىڭ (1840-1888) ارتىندا قالدىرعان قازاق تاريحىنا قاتىستى جازبالاردى بىرلەسە زەرتتەۋگە جول اشاتىن مەموراندۋمعا قول قويدى.
كەزدەسۋ سوڭىنان سارسەنباي قۇسپانوۆ ورتا عاسىردىڭ قولتاڭباسى قالعان ينستيتۋت عيماراتىنا قاراپ, ەسىنە تۇسكەن ءبىر ەستەلىكتى ايتىپ بەردى. «وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا باردىم. استاناعا كەلگەن بەتتە ەلوردادا بولىپ, ن. نازارباەۆپەن كەزدەستىك. سوندا ەلباسىعا قازاقتاي ەلدىڭ ورداسى كورگەن ادام تامسانىپ ايتىپ جۇرەتىندەي سالتاناتى ارتىپ تۇرۋى كەرەك دەگەن ەدىم. سوندا باسقا ەلدەردەن كەلگەن قانداستارىمىز دا ءسوزىمدى قۋاتتاپ, دۋ قول سوعىپ جىبەردى. بىزدەر ەلىمىزدىڭ, ەلباسىنىڭ, ەلوردانىڭ شوقتىعى بيىك بولعانىن قالايمىز عوي» دەدى.
«مەنىڭ وسىندا جۇرگەنىمە جارتى عاسىردان استى, سودان بەرى قازاقتىڭ ءبىر بالاسى «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» دەپ قارا جۇمىسقا جالدانىپ كەلگەن جوق. وسىندا سەگىز مىڭعا تارتا بارمىز, ولاردىڭ بالا-شاعاسىن قوسقاندا, ون مىڭنان اسىپ كەتەمىز. ءبارى دە وسىندا جاقسى قىزمەتتە ءجۇر, كەزىندە جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ, جولدامامەن قالعاندار. بۇگىندە قازاقستاننان ءبىلىم ىزدەپ كەلىپ جاتقاندار دا جەتكىلىكتى. ولارعا دا قامقور بولىپ جۇرەمىز. مۇندا ورتا ازيادان كەلگەن ميگرانتتار اراسىنداعى ەڭبەك داۋى ءجيى بولىپ تۇرادى, مەردىڭ كەڭەسشىسى رەتىندە ونى شەشۋگە مەن دە ارالاسامىن. سوندايدا داۋدىڭ ورتاسىندا شىرىلداعان قازاقتى كورمەي, مەرەيىمنىڭ ۇستەم بولاتىنى ەلباسىنىڭ ەڭبەگى دەپ ويلايمىن» دەيدى قازاق قوعامىن باسقارىپ كەلە جاتقان ابزال ازامات.
باتىرلارعا مىڭ تاعزىم
سانكت-پەتەربۋرگتەگى قازاق ۇيىندە بولعاندا كادىمگىدەي مارقايىپ قالدىق. مۇنداعى اعايىندار پسكوۆ وبلىسىنان كەلە جاتقان قوناقتاردى كۇتىپ جاتىر ەكەن. ازيالىق بوكس كەڭەسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى, «البان-بوكس-پروموۋشن» پروموۋتەر كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى التىنبەك نۇرداۋلەتوۆتىڭ جولاي پيتەردەگى قازاق ۇيىنە سوعىپ, اعايىنداردىڭ اماندىعىن بىلمەك ءۇشىن كەلگەن بەتى ەكەن. داستارحان باسىندا تانىسا كەلە, پسكوۆ قالاسىندا وتكەن «وتان ءۇشىن» حالىقارالىق بوكسەرلىك شوۋعا سپورتشىلارىمىز قاتىسىپ, جۇلدەلى ورىن العانىن ايتىپ, قۋانىشىمەن ءبولىستى. سايىستان سوڭ وسى وبلىستىڭ نەۆەل قالاسىندا جاتقان مانشۇك پەن ءاليانىڭ باسىنا بارىپ, قۇران باعىشتاعانىن ايتتى.
«وسى ساپاردان ۇلكەن ويمەن ورالدىم. رەسەيدە باتىر قازاقتاردى قاتتى قۇرمەتتەيدى ەكەن. وسى جەردە 100-ءشى ۇلتتىق قازاق ديۆيزياسى شايقاسىپتى. قالانىڭ اينالاسىندا 70 باۋىرلاس زيراتتار بار ەكەن. نەۆەلدە مانشۇك مامەتوۆا اتىمەن اتالاتىن كوشە, مەكتەپ, ەسكەرتكىش بوي كوتەرگەن. مانشۇكتىڭ بەيىتىنە بارىپ دۇعا وقىپ جاتقانىمىزدا, شوكىمدەي بۇلتى جوق اشىق اسپاننان نوسەر قۇيىپ ءوتتى. ال ءاليانىڭ باسىندا بولىپ قۇران وقىلىپ جاتقاندا, اق جاۋىن سەبەلەپ ءوتتى. مۇمكىن, بۇل تابيعات تىلسىمى شىعار. بىراق ونى قوس قارلىعاشپەن وسى جەردە دۇعا دامەتىپ جاتقان بوزداقتاردىڭ كوز جاسىنداي كورىپ, وسىلايشا قابىل الدىق» دەدى التىنبەك نۇرداۋلەتوۆ.
قازاق ۇيىندە كوپ كىدىرمەي, وسىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنت جاستاردىڭ فۋتبول جارىسىن بارىپ تاماشالاۋعا شىقتىق. جولاي سارسەنعالي اعايدى تىڭداپ كەلەمىن. «ماعان قازاق ءتىلىن قالاي ۇمىتپاعانسىز دەپ جاتادى. مەن قازاق ءتىلىن قالاي ەمەس, نەگە ۇمىتپاعان سەبەبىمدى ايتايىن. انا ءتىلىڭ – قاسيەتىڭ عوي, ونى ۇمىتساڭ, كىم بولعانىڭ؟ ورتالىقتا قازاق ءتىلىن وقىتامىز. ءبىر كۇنى كەلسەم, جاپون جىگىتى وقىپ ءجۇر. ساعان قازاق ءتىلى نەگە كەرەك دەپ توتەسىنەن سۇرادىم. سوندا الگى جىگىت «قازاقستان – قارقىندى دامىپ بارا جاتقان مەملەكەت. سول مەملەكەتكە قىزمەتكە بارا قالعانداي بولسام, ءتىلىن ءبىلۋىم كەرەك قوي» دەپ جاۋاپ بەردى. ەرتەڭىن ويلاعاننىڭ سوزىنە قاراپ, ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىزدىڭ مىسە تۇتپايتىن قاسيەتسىزدىگىمىزگە ىزام كەلەدى. ءبىر جىلدارى جاسى ەلۋدەن اسىپ كەتكەن ءبىر ازامات وقۋعا كەلدى. كەزىندە رەپرەسسياعا ۇشىراعان اكەسىنەن داپتەرگە جازىلعان ولەڭى قالعان, سونى انا تىلىندە وقىپ كورۋگە تالپىنىس جاسادى.
مەنىڭ وسىنداعى بەدەلىمنىڭ كوپ ەسىكتەردى ەركىن اشۋعا قاۋقارى جەتەدى. كەزىندە رەسەيدىڭ عىلىم ورداسى بولعان پەتر قالاسىنىڭ مۇراجايلارىندا, قولجازبا قورلارىندا, مۇراعاتتارىندا, زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا قازاق تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەر جەتكىلىكتى. زاماننىڭ جاقسىسىندا جاستارىڭىزدى جىبەرىپ, نەگە مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قالمايسىزدار» دەپ اقساقال وي تاستادى. جىراقتا جۇرسە دە, ەلىم, جەرىم دەپ جۇرگەن جاسى ۇلكەن اعانىڭ سالەمىن سىزدەرگە جەتكىزگەنىم وسى ەدى.
ەڭبەك ميگرانتى شاراسىزدىق پا؟
ميگراتسيا ماسەلەسى ءبىزدىڭ ەلگە دە تاڭسىق ەمەس. بۇل جونىندە عالىمنىڭ دا پىكىرىن ءبىلۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. سانكت-پەتەربۋرگ ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سەرگەي نيكولاەۆيچ ءاباشيننىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ سالالارى – ورتالىق ازياداعى يسلام جانە ۇلتتىق مودەرنيزاتسيا, ترانسفورماتسيا, بىرتەكتىلىك جانە الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس, وسى ايماقتاعى ميگراتسيالىق ۇدەرىستەر بولىپ تابىلادى. «ميگراتسيا الەمدە, ەۋروپادا, رەسەيدە ماڭىزدى ساياسي مانگە يە بولىپ, ساياسي قاقتىعىستاردىڭ قۇرالىنا اينالدى. بۇل بارشا حالىقتى الاڭداتادى. ماسەلەنىڭ كۇردەلى تۇيىنىمەن قاتار, تۇسىنبەۋشىلىكتى پايدالانىپ, قولدان كەدەرگى جاسالعان تۇستارى دا بار. ناقتى جاعداي مەن ستاتيستيكا باسقاشا بولسا دا, ونىڭ جاعىمسىز اتى ساياسي مۇددەدەن تۋىنداپ جاتقانىن جوققا شىعارماۋ كەرەك. جالپى ادام بالاسىنىڭ تابيعاتىندا داعدارىس ءورشىپ, جاعدايى قيىنداعان سايىن الدىمەن كىنالىنى ىزدەيتىنى بار. سونداي كەزەڭدە ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ميگرانتتاردى كورسەتىپ, بۇل ماسەلەنى ۋشىقتىرىپ جۇرگەن ساياساتكەرلەردى اقتاۋعا بولماس. مۇمكىن, كەي جاعدايدا ماسەلە ميگرانتتان تۋىنداۋى دا مۇمكىن, بىراق جالپىلاما سيپات ەمەس.
ميگرانتتار بولعان, بولا بەرەدى دە. مۇنى جويۋعا قولدان كەلەر قايران جوق, قالىپتى نارسە دەپ قابىلداۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. ەڭبەك ميگرانتى كەلدى, ءتيىستى جۇمىسىن ىستەپ, نانىن تاۋىپ ءجۇر. ولارعا دا بۇگىنگى ناقتى تىرلىگىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاراپ, ورتاق ءتىل تابۋىمىز كەرەك بولار. مەن عالىم رەتىندە وسى ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەپ, جەرگىلىكتى حالىق پەن ميگرانتتار اراسىندا كوپىر ورناتىپ, بىرىنە-ءبىرى جاۋ بولماي, جاعداياتتى قالىپتى قابىلداۋىنا ءمان بەرىپ كەلەمىن. بۇل قۇبىلىستى جانجالدىڭ سەبەبىنە اينالدىرماي, وعان اكادەميالىق عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ جاساۋعا تىرىسامىن. مەنىڭ ماقساتىم – وسى توڭىرەكتەگى «ءميفتى» تارقاتىپ, فوبيانىڭ ورشۋىنە جول بەرمەۋ, ورتا ازيا ايماعىنىڭ مامانى رەتىندە ناقتى اقپاراتپەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوزىن اشۋ. بۇل دەگەنىمىز – ميگراتسيا توڭىرەگىندەگى قيىندىقتاردى جوققا شىعارۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ميگراتسيا ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك قايشىلىقتارىمەن قاتار كەلەدى. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى, ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ونىمەن كۇرەسۋ ەمەس. ول ءۇشىن جەرگىلىكتى اتقارۋ ورىندارى, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى, تاعى باسقالارىنىڭ قىزمەتى جەتكىلىكتى.
وسى ماسەلەنى تۇبىنەن قازىپ, شىنايى كورىنىسىن جەتكىزۋ, عىلىمي تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ وتە ماڭىزدى. بۇلار قانداي ادامدار, ولاردىڭ قانداي قۇندىلىعى بار, ءداستۇرى قالاي وزگەرىپ جاتىر – بۇل بازالىق ماسەلەلەر. ول قالىپتاستىرعان سوڭ, بارشاعا قولجەتىمدى بولىپ ساياساتكەرلەر, جۋرناليستەر مەن قاراپايىم حالىق تا قارۋلانا الادى. مۇندا تاريح, ەتنوگرافيا, سوتسيولوگيا, ساۋالناما, زەرتتەۋ, ستاتيستيكا دا قامتىلعان. تولىق عىلىمي زەرتتەۋلەردەن كەيىن عانا جاعدايات بار قىرىنان ايقىندالا تۇسەدى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ماسەلەنى يدەالداندىرۋ ەمەس, تەك ونىڭ قىسىمىن تومەندەتىپ, ۇيلەسىمدى ورتا قالىپتاستىرىپ, ورتاق ءتىل تابۋعا باعىتتاۋ. ودان بولەك, تازا بىلىمگە نەگىزدەلگەن اقپاراتتىڭ باعاسى بولەك ەكەنىن بىلەسىزدەر. قازىرگى كۇنى قالىپتاسقان قوعامدىق پىكىر وزگەرە قويعان جوق, بىراق جاعداي وزگەردى. حالىقتىڭ نازارى باسقا ساياسي جاعدايلارعا اۋعانى سەبەپتى, ماسەلەنىڭ كۇيىپ تۇرعان قىزۋى باسىلىپ, كەيىنگە ىسىرىلدى. بىراق بىرلەسە جۇمىس ىستەمەسەك, ءتۇيىن كۇردەلەنە تۇسەتىنى انىق» دەيدى رەسەيلىك عالىم.
ايگۇل ۋايسوۆا
