باستى اقپارات

ساددام حۋسەين: ءومىر مەن ءولىم

تاريحتا اتى زالىمدىقپەن دە, قايىرىمەن دە قالعان تۇلعالار تۋرالى اڭگىمە ايتۋ قيىن. بىرىنشىدەن, جازارماندى «جۇرت ونسىز دا بىلەتىن جايتتەردى سى­دىرتىپ وتىرعان جوقپىن با؟» دەگەن وي مازالايدى. ەكىنشىدەن, تۇلعانىڭ جولاي بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان جاڭا قىرى اشىلسا, ونى وقىرمان دا كۇندەلىكتى اقپارات ايدىنى قالىپتاستىرعان وبرازعا قارسى قويۋ قاجەتتىلىگى. ساددام حۋسەين – ءدال سونداي, ەكىۇداي, ەكىتاراپتى, قاراما-قايشىلىققا تولى قايراتكەر. ونى سيپاتتاپ وتىرىپ, جاقتاسىپ كەتۋ دە, جامان­داي كەتۋ دە وڭاي. جەتىستىكتەرىن مويىنداي وتىرىپ, كەمشىلىكتەرىنە قىنجىلىپ وتىرعانىڭدى بايقاماي قالاسىڭ. نەمەسە كەرىسىنشە.

«ەسەك مىنگەن ەر»

جالپى, قوسوزەننەن – تيبر مەن ەفرات اڭعارلارىنان ءبىر قىزىق تابىلاتىنىنا اسىرەسە, تاريحشى قاۋىم ابدەن ۇيرەنىپ قالعان. كونە بابىلدىڭ ءىرى مادەني وشاق بولعانىنا ەشكىمنىڭ داۋى جوق.

بىراق, ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى يراكتىڭ تاعدىرىنا قىزىعا قويۋ ەكىتالاي. ادامزات بۇل كەزەڭدەگى يراكتى, جالپى پارسى شىعاناعىن تەك الەۋمەتتىك دۇمپۋلەر مەن قاقتىعىستار ارقىلى عانا بىلەتىن. پوتسدام كونفەرەنتسياسىنان كەيىنگى جاڭا الەم تەك ەۋروپاعا عانا بەيبىتشىلىك سىيلاسا كەرەك. اعىلشىن مانداتىنان رەسمي تۇردە 1932 جىلى تاۋەلسىزدىك السا دا, 1970 جىلدارعا دەيىن نەگىزگى ەكسپورت كوزى مۇنايى – تۇرىكتەر مەن اعىلشىنداردان اۋىسپاي, حالىق شەلەك تۇبىندەگى جۇعىندى جالاعان كۇي كەشكەن.

ەلدەگى دىنارالىق, ۇلتارالىق احۋال دا ءماز ەمەس ەدى. ەڭ الدىمەن, شيعالار مەن ءسۇننالار, ودان قالدى – تۇركيامەن ەكى ورتادا قاڭعىرعان قالىڭ كۇرد ەلى. ونىڭ ۇستىنە بۇل شيەلەنىستەر جاسىراتىنى جوق, يراكتى ۋىسىندا ۇستاعىسى كەلگەن اعىلشىندار, امەريكاندار, فرانتسۋزدار جانە تۇرىكتەر مەيلىنشە شەبەر پايدالاندى. ءالسىز يراكقا الدىلەر ابدەن مۇددەلى بولدى.

ەندەشە, ساددام حۋسەين تۇلعاسى كەزدەيسوقتىقتان گورى, وسى ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ءونىمى بولار. كەيىنگى, ساددام حۋ­سەين بيلىككە كەلگەن تۇستا قايتا جازىلعان تاريحنامادا “كۇن كوسەم سول قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتاردا مىسىردان ەسەك­پەن جاسىرىن كەلىپ, ءتيبردى كەشىپ وتكەن” دەيدى. قالاي دەسە دە, سول كەزدەگى الەمدەگى ەڭ تانىمال ءارى سىيلى كوممۋنيستىك پارتيالاردىڭ ءبىرى – بااس-تىڭ بولاشاق جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ساددام حۋسەين ءدال كەرەك تۇستا, ناق ۋاقىتىندا كەلدى.

ارابشا چە گەۆارا

1960 جىلدار – ساددام حۋسەيننىڭ جۇلدىزدى ساتتەرى. بيلىك باسپالداعىن ساتىلاپ ەمەس, قارىشتاپ شىعۋىن ەڭ الدىمەن ءار شي تۇبىندە ءبىر باسشى بولعان يراكتىڭ كۇيزەلۋىمەن تۇسىندىرەمىز. مۇندايدا ەڭ قانىشەر تاجالدىڭ دا قۇتى قاشقان ەل ءۇشىن كەيدە قۇت بولاتىنىن ءسىز بەن ءبىز تاريحنامادان بىلەمىز.

رەسمي اسكەري بيلىكتەن قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن ساددام بۇل ۋاقىتتاردا پارتيا بيلىگىنە ارالاسىپ, زاڭ مەكتەبىن بىتىرگەن ەدى. ءاردايىم كۇلىمدەپ جۇرەتىن مۇرتتى جىگىتتىڭ سول قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە ءۇمىت ۇيالاتقانى راس. بۇل كەزدە سوتسياليستىك الەمدە چە گەۆارانىڭ وبرازى ابدەن جارنامالانىپ ۇلگەرگەن بو­لاتىن, ەندەشە ساددامدى ونىڭ ارابشا نۇسقاسى دەۋگە دە بولادى. راس, سوتسياليستىك يدەالداردان اۋىتقۋى دا كوپ كۇتتىرگەن جوق.

ساددامنىڭ سول كەزدەردەگى ەڭ ءىرى جەڭىسى – 1970 جىلى بىتىسپەس جاۋ كۇردتەردىڭ اۆتونومياسىن مويىنداپ, ولاردىڭ سەركەسى مۇستافا بارزانيمەن مامىلەگە كەلۋى. حالىق ون شاقتى جىل بويعى لاڭكەستىك ارەكەتتەردەن, قاقتىعىستاردان جانە سايا­سي دۇمپۋلەردەن تەرەڭ ءبىر تىنىس العانداي بولدى. ءدال سول ۋاقىتتا يراكتىڭ كۇردتەرگە ويىپ تۇرىپ جەر بەرگەن ەشتەڭەسى جوق ەدى. ءجاي, فورمالدى بولسا دا ءبىر جەڭىس مۇستافا بارزانيگە دە كەرەك بولدى جانە ساددام بۇل ءجايتتى وتە شەبەر پايدالانا ءبىلدى.

بۇدان ءارى قاراي ساددامدى بيلىك شىڭىنا شارىقتاۋدىڭ سارا جولىنا ءتۇسىپ الدى دەسە دە بولادى: مۇمكىن ەمەستەي كورىنگەن كۇردتەرمەن بەيبىت كەلىسىم-شارت ءوزىنىڭ ساياسي ۇپايلارىن اكەلە باستادى. كەشىكپەي ەلدىڭ جانە پارتيا باسشىسى احمەد حاسان سايا­سي ساحنادان ىعىستىرىلىپ, ساددام تۇلعاسىنىڭ قاسىندا كومەسكىلەنىپ قالدى.

توق كۇندەر

ساددامنىڭ كەيىنگى كەزدە قالىپتاسقان قاراباس قامىن ويلاعان قۇبىجىق بەينەسىن مىنا ءبىر ءجايت بىت-شىت قىلماسا دا, سەيىلتە الادى. 1980 جىلدىڭ باسىندا يراك – ەگيپەتتەن كەيىن ەكىنشى ورىنداعى ەڭ دامىعان اراب مەملەكەتى بولعان. قاراپ تۇرساڭىزدار, ءتىپتى ساۋد ارا­بياسى دا, كۋۆەيت تە ەمەس. بۇل قالاي مۇمكىن بولدى؟

ساددام الدىمەن كوممۋ­نيزم يدەيالارىن ءوز حالقىنا بەيىمدەپ العانعا ۇقسايدى. ايتالىق, ءىرى جەر يەلەرىن (لا­تيفۋنديالاردى) ىدىراتىپ, شارۋالارعا ءبولىپ بەردى. ءيا, بۇل ءادىس كەشە عانا وزدەرى باي-قۇلاقتاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن بىزگە تاڭسىق ەمەس, بىراق ساددام ول جەرلەردى شارۋالارعا جەكەمەنشىككە بەردى. بۇل ونسىز دا مۇنايعا باي ەلدى اگرارلىق دۇمپۋگە الىپ كەلدى: يراكتىقتار جەر وڭدەۋ مەن داقىل وسىرۋدەن تاريحي تاجىريبەسى بار حالىق بولاتىن. بۇعان قوسا, مەملەكەت يەلىگىنە الىنعان مۇناي كوم­پانيالارى ەل قازىناسىن تۋرا ماعىناسىندا مولشىلىققا لىقا تولتىردى: 1970 جىلدارداعى مۇناي باعاسىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن شارىقتاۋىن كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ بارلىعى بىلەدى. تاپ سول ۋاقىتتا ساددام دىنارالىق, ۇلتارالىق تاتۋلىقتان دا ۇپاي جيناپ الدى: ايتالىق, مينيسترلىكتەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك كۇردتەر ماسەلەسى جونىندەگى دەپارتامەنت­تەر بولدى. شامامەن 20 ميلليوندىق كۇرد قاۋىمى بۇل جايتتەن باۋىرلاسىپ كەتپەگەنىمەن, ىشىك ىشىندەگى پىشاعىن جاسىرا تۇرعانى انىق. ءتىپتى, يراكتا جۇمىس ىستەۋ مارتەبەگە اينالىپ, شەتەلدىك تەحنولوگيالار مەن ماماندار ەلگە لاپ قويدى. بىراق, ءبىر كەم دۇنيە دەمەكشى…

تاز قالپىنا ءتۇسۋ

سەگىز جىلدىق يران-يراك سوعىسىن ساراپشىلار مەن اسكەريلەر ساددامنىڭ وركوكىرەكتىگىنەن دەيدى. وسى ءبىر زۇلماتقا ارقاۋ بولعان يران مەن يراك شەكاراسىنداعى حۋزيستانداعى داۋلى مۇناي كەنىشتەرىن يران قىلداي ءبولى پ الۋدى ۇسىنىپتى-اق. شىنىمەن, بۇل – ۇسىنىس تاريحي بەكىتىلگەن قۇجات. ەن­دەشە يران-يراك سوعىسىن ءبىر جاعىنان “تابىستان باسى اينالعان” ساددامنىڭ جەكە قۇيتۇرقىلىعى دەۋ­گە بولادى. نە دەسەك تە, سول ءبىر ونجىلدىقتاعى تابىستاردىڭ بارلىعىنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى: يتجىعىس سوعىستىڭ ناتيجەسىندە يراك ءبىر كەزدەگى گۇلدەنۋشى مەم­لەكەتتەن – 300 ملرد دوللار قارىزى بار, تۇتاستاي حالىق اسكەرلەردى قامتاماسىز ەتكەن ۇلكەن قوسىنعا اينالىپ شىعا كەلدى. بۇعان قوسا, ءيزرايلدىڭ باعدادتتىڭ سالىنىپ جاتقان اتومدىق ينفراقۇرىلىمىن قيراتۋىن الساق, 1990-جىلدىڭ باسىنداعى يراكتىڭ جاعدايىنا قىزىعا قوياتىن ادام, ءسىرا, تابىلماس. تاز قالپىنا ءتۇستى دەۋشى مە ەدى مۇندايدى؟

تاعى دا سوعىس

1990-جىلدارداعى ساددامنىڭ بارلىق ارەكەتىنەن, دە­گەنمەن, جەكە باسقا تابىنۋ كەسەلىنىڭ مەڭدەگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. ايتالىق, كورشى كۋۆەيتكە باسىپ كىرۋى – الدىن الا ساتسىزدىككە ۇشىرايتىن اۆانتيۋريزم ەدى. اسكەري رۋح قانشا مىقتى بولعانىمەن, كۋۆەيتتىڭ “جارىلقاۋشىسى” – اقش-پەن سوعىسامىن دەۋ كادىمگىدەي ساياسي سوقىرلىق دەسەك, ارتىق ايتقان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە, باتىس بۇل كەزدەرى كونتاكتىسىز سوعىس دوكتريناسىنا كوشكەنىن بىلسەك, بۇل ارەكەتى ءوز ازاماتىن ەرىكتى تۇردە ەتتارتقىشقا لاقتىرۋمەن بىردەي ارەكەت ەدى.

بۇل سوعىستا ءبىز ەكستسەنتريك ساددامدى دا كورەمىز: ول امەريكان فلوتىن توقتاتپاق نيەتپەن شىعاناققا مۇناي اعىزىپ جىبەردى. ويى – كە­مەلەر كىرسە, مۇنايدى ورتەي قويماق. مۇنىڭ اقىرى ەكولوگيالىق اپاتقا اكەلدى. بىراق, شىنىمەن, سوعىس حرو­نولوگياسىن قاراپ وتىرساق, وسى تۇستان اقىرى كەمە كىرگەن جوق.

ساددام كۋۆەيتكە قالاي باسىپ كىردى, سولاي بوسا­تا قويدى. بۇل كەزدە يراك بۇرىنعىداي ەمەس ەدى. كۇن كوسەمنىڭ جاقتاۋشىلارى بولعانىمەن, قارسىلاستارى دا شىقتى. ەكونوميكالىق سانكتسيالار دا ۋلى جەمىسىن بەرىپ, حالىق تالعاجۋ ىزدەپ تاعى تەڭسەلدى. ساددام حۋسەيننىڭ كۇيرەۋىنىڭ باسى, ءسىرا, وسى شاقتار بولار.

سوڭعى سويقان

باتىستىق ساراپتامالىق مەكتەپتىڭ كەيدە شىعىسقا كەلە بەرمەيتىن كەرەعار تۇستارى دا بار. تاماق تاپشىلىعى جانە قىمباتتىعى, سوعىستان بولدىرعان حالىق – وسىنىڭ بارلىعى ساددامنىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىرەدى دەگەن “بولجامداردىڭ” قانشاسىن وقىدىق. بىراق, مىنە, ساددام حۋسەين الاڭعا شىقتى, مىنە, دجوردج بۋش-اكەنىڭ ساي­لاۋدا كلينتوننان ۇتىلىپ قالۋىنا وراي اسپانعا ءۇش-ءتورت رەت تاپانشادان وق اتتى. ال, حالىق ءماز-مەيرام.

سىرى نەدە؟ بىلمەيمىز. سەبەبى, تۋرالاي جەتكەن دە­رەك جوق, ال يراكتان بىردەن-ءبىر دەرلىك دەرەك كوزى CNN-نىڭ جاڭالىقتارىنىڭ دا وبەكتيۆتىلىگىنە كۇمان بار.

ءدال سول CNN الەمدىك قاۋىمداستىقتى يراكتىڭ جاپپاي قىرىپ جوياتىن قارۋ جاساپ جاتقانىنا سەندىردى عوي. اقىرى, اقش 2003 جىلى وسى جەلەۋمەن يراكقا باسىپ كىردى. كارى باعداد تاعى وت قۇشتى. ال ساددام حۋسەين ءىزىم-قايىم جوعالدى.

ساددامنىڭ تابىلۋى تەك ۋاقىت ەنشىسىندە ەكەنى بارلىعىمىزعا بەلگىلى بولدى. بىراق, نازارىمىز باسقاعا اۋىپ كەتكەنى دە راس ەدى. ايتالىق, سوعىسقا بىردەن ءبىر سەبەپ بولعان جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلار مەن ازاپتاۋ تۇرمەلەرىنىڭ ءىزى دە تابىلما­دى. اقش بۇل تۇتسا ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەيپىمەن “ساد­دام سياقتى جاۋىزدى ءبارىبىر قۇلاتۋ كەرەك ەدى” دەگەن بولدى. تۇسىنبەدىك.

كەيىن جەرتولەدەن تابىلعان ساددامنىڭ سوتى مەن دارعا اسىلۋى اۆتوماتيزم دەڭگەيىنە جەتكىزىلگەن ارەكەت ەكەنىن باسىپ ايتۋعا بولادى. بۇعان دەيىن ميلوشەۆيچ تە ابدەن دايىندالعان ستسەناريمەن تۇرمەگە توعىتىلعان بولاتىن. ەكى ءتۇرلى وقيعا اراسىنداعى پاراللەل وزىنەن ءوزى سىزىلىپ تۇرا قالعانداي.

بۇگىن الەم تاعى دا شيعاسى سۇنناعا شىدامايتىن, كۇردى ارابتى جەك كورەتىن, لاڭكەستىك ارەكەتتەردەن ىرىم-جىرىم, الا-قۇلا يراكتى الىپ وتىر. ءتىپتى, كەيدە ۇلت پەن ۇلىستىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ساددامنىڭ تەمىردەي قولى قاجەتتىلىك بولعان شىعار دەگەن وي كەلەدى. ايتەۋىر, ساددامدىق يراكتا كوشەدە بومبا جارىلعانىن, تۇتاستاي مەشىتتەر قيراتىلعانىن ەستىمەپپىز. ال, قازىر قارالى حابارلار كۇن قۇرعاتپايدى.

ساددام مەن ونىڭ بيلىگىنىڭ گۇلدەنۋى مەن سولۋىنىڭ جالپى سيپاتتاماسى وسى. ستاتيستيكاعا قۇمار باتىس ساددام حۋسەيندى XXI عاسىردا ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ءبىرىنشى باسشى دەيدى. ال, ءسىز وسىنى ويلادىڭىز با؟ ارينە, جوق. ماڭىزى قانشا. ءبىز ءۇشىن تەك – وسىنداي تۇلعا بولىپ­تى, بىلاي جاساپتى – دۇرىس بولىپتى, بۇيتكەن ەكەن – قياس باسىپتى دەگەن ساباق بولارلىق ءتاپسىرى عانا قىزىق..

ەرلان وسپان

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button