ءبىزدىڭ ءبىر بايلىعىمىز – ساعىنىش. بالا كۇنىمىزدەن باستاپ ساعىنۋمەن, اڭساۋمەن كۇن كەشتىك. ول كەزدە قازىرگىدەي داۋىسىن ەستىگىڭ كەلسە قوڭىراۋ شالىپ, ءجۇزىن كورگىڭ كەلسە ۆيدەو بايلانىسقا شىعىپ, ساعات, مينۋت سايىن حابارلاسىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قالتا تەلەفون جوق, ايشىلىق جەردەگى اعايىندى قويىپ, اۋىلدان وقشاۋ وتىرعان تۋىسىڭنىڭ وزىمەن كۇندە كەزدەسىپ, ۇدايى تىلدەسە المايسىڭ. اتتان باسقا بۇت ارتار كولىك بولماعان سوڭ, ارعى جالدىڭ استىندا وتىرعان تۋىسىڭا ءبىر بارىپ قايتۋ دا ارمان. ال قالاداعى تۋىستار جىلىنا, كەيدى ءتىپتى 2-3 جىلدا ءبىر ساعىنتىپ ءجۇرىپ ازەر كەلەدى.
ول كەزدە ءبىز «ۇيگە قوناق كەلسە ەكەن» دەپ تىلەۋشى ەدىك. كۇنى بويى جولعا قاراپ, شاي ىشكەن كەسەمىزدەگى شايدىڭ ساماسىنا قاراپ كوزىمىز تالۋشى ەدى. الدا-جالدا شايدىڭ اعاشى تىك تۇرىپ ىشكەلى وتىرعان شايىمىزدىڭ بەتىندە ءارى-بەرى ويقاستاسا, سوعان قاراپ ءماز بولىپ, «كىسى كەلە جاتىر, بۇل كىم بولۋى مۇمكىن؟» دەپ دەگبىرمىز كەتەتىن. جولعا قاراي-قاراي ءۇمىتىڭ ءۇزىلىپ, سام جامىراپ ەل ورىنعا وتىرعان شاقتا ۇيگە كىرەسىڭ. كەشقۇرىم جوق ىزدەگەن الدەكىم كەلە قالسا, «ءا, ماناعى مەنىڭ كەسەمە تۇسكەن جولاۋشى سەن بولدىڭ عوي» دەپ ىشتەي شايدىڭ شارى مەن جولاۋشىنىڭ سۇلباسىن سالىستىراسىڭ. ال قۇدايى قوناق كەلسە, ەسىمىز شىعا قۋاناتىن ەدىك. قانداي اڭگىمە ايتار ەكەن, نە جاڭالىق ايتار ەكەن دەپ سونىڭ اۋزىنا قارايمىز. ءبىز عانا ەمەس, ۇلكەندەر دە «ال ايتا بەر, قۇلاعىمىز سەندە» دەپ قوناقتى سوزگە تارتاتىن. ەگەر كەلگەن قوناق دومبىرا تارتىپ, ءان سالاتىن بولسا, وندا قۇدايدىڭ بەرگەنى, ول ءتۇن ءبىز ءۇشىن كونتسەرت كورگەندەي كەرەمەت كەش بولاتىن. تاۋ قۋىسىندا وتىرعان ءبىزدىڭ اۋىلدا راديونىڭ ءوزى ازەر ۇستايدى. تەلەۆيزور, كينو دەگەن تۇسىمىزگە دە كىرمەيتىن ءبىز ءۇشىن كەلگەن قوناقتان ءبىر ادەمى ءان تىڭداۋدىڭ ءوزى قانداي باقىت ەكەنىن قازىر ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ. ەسىل-دەرتى تەلەفونعا اۋىپ, شۇقىلانىپ وتىراتىن قازىرگى زاماندا ول اڭگىمە ەشكىمگە تاڭسىق ەمەس.
كىتاپ تا تاپشى, بىرەۋدە ءبىر كىتاپ بار ەكەن دەسە, سونى اۋىل بويىنشا اينالا وقيتىنبىز. ءبىزدىڭ ۇيدە مەن وقۋعا كىرىپ, قارا تانىعانشا, كىتاپتى اكەم وقىپ بەرەتىن, ەكىنشى كلاستان باستاپ, بۇل ابىرويلى مىندەتتى مەن اتقاردىم. كەش باتا ماي شامنىڭ تۇبىنە ەتپەتىممەن جاتاتىنمىن دا, كىتاپ وقۋدى باستاپ كەتەتىنمىن. اكەم قوس جاستىقتى شىنتاعىنا قويىپ, جامباستاپ جاتسا, شەشەم تىگىپ جاتقان سىرماعىن الدىنا وڭگەرىپ وتىرا قالاتىن. شارت قاتە وقىماۋىڭ, تۇتىعىپ قالماۋىڭ كەرەك, ەگەر قاتە وقىسام, جامباستاپ جاتقان اكەم سولق ەتكىزىپ بۇيىردەن تەۋىپ قالاتىن. «ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرمايدى» دەگەندەي, ءبىر ىڭق ەتەسىڭ دە ءارى جالعايسىڭ.
ارينە, اۋىل ءبىزدى تەز ەسەيتتى. بەس جاسىمىزدان باستاپ وزىمىزدەن بىرەر جاس ۇلكەن اعامىزعا ء(ىس جۇزىندە ول دا بالا عوي) سەرىك بولىپ, قوي باقتىق, وتار جاتتىق. قىس قىستاۋدا, جاز جايلاۋدا جاتىپ, اكە-شەشەمىزدى ساعىندىق. جايلاۋدا نەشە كۇن بويى جاڭبىر جاۋىپ, تۇمان ءتۇسىپ, قوي ىزدەپ جۇرگەن كەزدە «شىركىن, وسى قويدان قاشان قۇتىلار ەكەنبىز, قالانىڭ بالالارى سياقتى جىلى ۇيدە تەلەديدار قاراپ وتىراتىن كۇن بولار ما ەكەن؟» دەپ ارماندادىق. بيىك-بيىك تاۋلاردىڭ باسىنا شىعىپ الىپ, كوز ۇشىندا بۇلدىراپ جاتقان اۋىلعا, ودان ءارى قالاعا كوز سالۋشى ەدىك. اسپاننان ۇشقان ۇشاقتارعا قاراپ, ارتىندا يرەكتەلىپ قالعان ءتۇتىنى جوعالعانشا تەلمىرىپ وتىراتىنبىز.
بار ەرمەگىمىز – كىتاپ. ول شىركىن دە تابىلا بەرمەيدى. بىرەۋدە ءبىر كىتاپ بار ەكەن دەسە, ارنايى بارىپ, قالاپ سۇراۋشى ەدىك. بەرگىسى كەلمەسە «ءوزىمىز وقىپ جاتىرمىز, وقىپ بولعان سوڭ الارسىڭ» دەسە, ال بەرەتىندەرى «جىرتپاي وقى, پالەن ۋاقىتتا اكەپ بەر» دەيتىن. وتاردا جاتقان كەزدە كىتاپتى جىرتپاي وقۋ دەگەن – قيىننىڭ قيىنى. ول كەزدە قازىرگىدەي وراۋلى تەمەكى جوق, ماحوركا دەپ اتالاتىن تەمەكىنى قاعازعا وراپ تارتاتىن. سول شىركىندەر تەمەكى شەگەتىن قاعاز تاپپاسا, ءبىزدى جاعالايتىن. باسىندا مازمۇنىن جىرتسا, كەيىن كەلە كىتاپتىڭ اق قالعان, جازۋى جوق جەردى جىرتادى. سوندىقتان كىتاپتى جىرتقىزباۋ ءۇشىن قويعا كەتكەندە قوسقا تاستاماي قويىنعا تىعىپ كەتۋشى ەدىك. قويىندا تىعۋلى جۇرگەن كىتاپتا نە كۇي قالادى, از كۇندە شەتى جەمتىرلەنىپ, ءبىر جاعىنان تەر ءسىڭىپ, سۋ ءوتىپ سيقى كەتەتىن.
ءبىز جايلايتىن تاۋدىڭ قۋىسىندا راديو دا جاقسى ۇستامايدى, سيگنال وتە ناشار. سول توڭىرەكتە ءبىر شوقىنىڭ باسىنداعى تاستىڭ قۋىسىندا عانا راديو تارتادى. ونىڭ وزىندە «راديونىڭ بەتىن گەرمانياعا قاراتساڭ». ول كەزدە گەرمانيانىڭ قاي جاقتا ەكەنىن ءبىز قايدان بىلەيىك, راديومىزدىڭ بەتىن قاراتقان جاقتى «گەرمانيا وسى جاقتا شىعار» دەپ مولشەرلەيتىنبىز.
ءبىزدى اتاجۇرتقا الىپ كەلگەن دە سول ساعىنىش پەن اڭساۋ بولاتىن. شەكارادان وتكەنشە قايناعان قازاقتىڭ ورتاسىنا توپ ەتە تۇسەمىز دەگەن ۇمىتپەن كەلدىك. شۇلدىرلەگەن جۇرتتىڭ ورتاسىنا كىرىپ, قازاق پەن قازاق ءتىل تابىسا المايدى دەپ مۇلدە ويلاعامىز جوق. باسقا ءتۇستى, وعان دا كوندىك. بىراق ساعىنىشىمىز ءالى جوعالعان جوق. ايتەۋىر ءبىر نارسەنى اڭساپ اڭقامىز كەبەدى دە جۇرەدى… نەنى ساعىنامىز سوندا؟ تۋعان جەردى, وسكەن ەلدى مە؟ جو-جوق. بىزدەگى ساعىنىش باسقا. بالا كۇنىمىزدە جۇرەگىمىزگە تاڭباداي باسىلعان تازا قازاقتىڭ ءبىتىمى بولەك بولمىسى ساعىندىرادى…
شۇيگىنتاي دەگەن جايلاۋ – تەڭىز دەڭگەيىنەن كەمىندە 2000 مەتر بيىك, تاۋ تەكەسى تۇياعىن شىقپەن جۋاتىن كەرەمەت كوركەم جەر. جاز بولسا, ءبىزدىڭ ءومىر سول جايلاۋدا: قويدىڭ سوڭىندا, بيە باۋدىڭ باسىندا, تاي-قۇناننىڭ ۇستىندە وتەدى. كەرەمەت ءومىر ەدى عوي ول. ۇمىتپاسام, تۇستەن كەيىن ساعات 3-4 مولشەرىندە «ازاتتىق راديوسى» ەفيرگە شىعادى. ءدال سول شاقتا قاي تاۋدىڭ باسىندا جۇرسەك تە, نە جۇمىس ىستەپ جاتساق تا, الگى راديو تارتاتىن شوقىعا جەتۋگە تىرىسامىز. اينالاسى ون شاقتى ۇيدە ءبىر-ءبىر راديو بولعانىمەن, قايساباي دەيتىن جىگىتتىڭ راديوسى عانا ازاتتىقتى تارتادى. ونىڭ وزىندە گەرمانيا «كورىنەتىن» شوقىدا.
ءتۇس اۋا الگى شوقىعا جينالىپ, راديونىڭ تولقىنىن تۋرالاپ كۇتىپ وتىرامىز. كەيدە جەل شىققان كۇنى تولقىن تايىپ كەتسە, كونەتوز راديو ىسىلداپ, دۇرىس ەستىلمەي زىقىمىزدى كەتىرەدى. سوندىقتان «اۋە تولقىنىندا ازاتتىق راديوسى» دەگەن ءسوز شىققاندا ءبىز دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ, قاتىپ قالاتىنبىز. الدا-جالدا قوزعالىپ كەتسەك, راديو تارتپاي قالۋى مۇمكىن.
ءبىر كۇنى كۇن جاۋىپ, تۇمان باسىپ, گەرمانيا جاققا قانشا قاراتساق تا, راديومىز جاقسى تارتپاي, ابدەن مازامىز كەتتى. تولقىندى تۋرالايتىن جىگىت كوپ جاعالاسىپ ءجۇرىپ, ارەڭ شىعارىپ ەدى, قاسىمىزدا وتىرعان ياسىن دەگەن كوكساۋ جوتەلىپ قالعاندا, تاستىڭ ۇستىنە قويىپ قويعان راديو قوزعالىپ كەتىپ, پىش ەتىپ, «ازاتتىق» جوعالدى دا كەتتى. كىم ەكەنى ەسىمدە جوق, بىرەۋ «شىعىپ تۇرعان راديونى جوعالتىپ» دەپ ياسىندى باستان سالىپ كەپ كەتتى. اناۋ دا قاراپ تۇرماي ەكەۋى الىسا كەتكەندە بىرەۋىنىڭ اياعى راديوعا ءتيىپ, راديو بيىك جارتاستان دومالادى دا كەتتى. ءبارىمىز ەتەككە جۇگىردىك. ارقان بويى جارتاستان قۇلاعان راديو ساۋ قالا ما, كۇل-تالقانى شىعىپتى. سونداعى بەسەۋمىزدىڭ ۇنجىرعامىز تۇسكەنىن كورسەڭىز عوي, تاپ ءبىر قارا جامىلعانداي قايعىردىق. سودان باستاپ «ازاتتىق راديوسىن» تىڭداي الماي قالدىق. باسقا قانشاما راديو اكەلىپ, گەرمانيا جاققا قاراتساق تا «ازاتتىق راديوسىن» تارتپاي قويدى.
باتىرلار جىرىن, تاريحي رومانداردى وقىپ الىپ, «سوندا وسىلاردىڭ ىشىندە كىم ەڭ مىقتى ەكەن؟» دەپ ىشتەي سالىستىرىپ, ميىمىز جەتپەي جۇرەتىن كەزىمىز دە بولادى. تالاي نارسەگە تاڭ قالىپ, تامسانىپ وستىك. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, ول كەزدە ءومىر سونداي قىزىق, سونداي عاجاپ سەزىلەتىن. سوعان قاراعاندا ءبىر نارسەنى ساعىنىپ, اڭساپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ءومىردىڭ ءسانىن, تىرلىكتىڭ ءمانىن ارتتىرادى ەكەن.
ءبىز ون جاسقا تولعاندا قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى. باسقا ەلدى بىلمەيمىن, مەن ول كەزدە تاۋەلسىزدىك دەگەن ءسوزدى مۇلدە تۇسىنبەۋشى ەدىم. تەك ۇلكەندەردىڭ «قازاقتىڭ ءوز مەملەكەتى بولىپتى, قازاقتان پاتشا شىعىپتى. بۇكىل قازاقتى كوشىرىپ الادى ەكەن» دەپ گۋىلدەسىپ ءجۇردى. ءبىز تاعى تاڭ قالدىق, سوندا ءبىزدىڭ پاتشا كىم؟ (اڭعارى سول كەزدە بىزدە مەملەكەت دەگەن ۇعىم جوق سەكىلدى), قازاقستان قاي جاقتا؟ بۇرىن كۇن اشىق بولا قالسا, تاۋ-تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ ەۆەرەست كورىنەر مە ەكەن دەپ كوكجيەككە جانارىم تالعانشا قارايتىن مەن سول كۇننەن قازاقستان قاي جاقتا ەكەن دەپ قارايتىندى شىعاردىم. دۇنيەدەگى ەڭ بيىك شىڭ اسپانعا قادالىپ تۇرسا, بىزگە نەگە كورىنبەيدى ەكەن دەپ باسىم قاتاتىن ماعان الىستان بۇلدىراعان تاۋلاردىڭ ءبارى قازاقستان بولىپ ەلەستەيتىن.
ەكى قويشىنىڭ باسى قوسىلسا دا, ەرمەگى – قازاقستان. ول ەل بىزگە الەمدەگى ەڭ كەرەمەت ەل بولىپ ەلەستەيتىن. الەمدە قازاقتىڭ پاتشاسىنان وتكەن مەيىرىمدى جان جوق سياقتاناتىن. قازاقتان باسقا حالىقتى كورمەگەن, قازاقتان باسقا ۇلت قۇبىجىق بولىپ ەلەستەيتىن قايران داۋرەن-اي دەسەڭشى.
ول كەزدە تۇتاس قازاق اۋىلدارىندا مىناداي ادەت بار. شاي ءىشىپ نەمەسە تاماق جەپ وتىرعاندا ۇيگە قىتاي كىرىپ كەلسە, ول شاي ىشكەن, ول تاماق جەگەن قاسىقتى بولەك الىپ, كۇلمەن ىسىپ, ىستىق سۋمەن جەتى قايتارا جۋاتىن. سوندىقتان ۇيگە قىتاي كەلىپ شاي ىشسە, ول اس ىشكەن كەسەدەن كوز الماي, باسقا كەسەلەرمەن اۋىسىپ كەتپەۋىن قاتتى قاداعالاۋشى ەدىك. ناماز وقىپ تۇرعان جەرگە, مەشىتكە قىتايدى جولاتپايتىن. «قىتاي ناماز وقىپ تۇرعانىڭدى كورىپ قويسا, و دۇنيەگە بارعاندا يمانىڭا تالاسادى ەكەن» دەپ شالدار قىتاي كىرىپ كەلگەندە نامازىن توقتاتا قويعانىن دا كوزىمىز كوردى. سوسىن دا شىعار, ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدە قىتاي ءدىنسىز, بەيشارا حالىق دەگەن ۇعىم بالا كەزدەن قالىپتاستى. كەيىن ەرجەتىپ, سول قىتايدىڭ قول استىندا قىزمەت ىستەسەك تە, ولاردى توبىعىمىزعا توعىتقانىمىز جوق. قىتاي قازاقتارى سوناۋ 1862 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ قاراماعىندا بولسا دا, 150 جىل بويى ءتىلىن جوعالتپاي, سالتىن ساقتاپ كەلگەندىگىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا دەپ ويلايمىن. ۇلكەندەردىڭ قىتايدى جامان دەپ تاربيە بەرۋىندە ۇلكەن ءمان جاتقانىن دا قازاقستانعا كەلگەندە تۇسىندىك. سەبەبى ءبىز الىپ يمپەريا قۇرىپ وتىرسا دا, قىتاي ۇلى حالىق دەپ ايتقىمىز كەلمەيدى. قازاق پەن قازاقتىڭ قىتاي تىلىندە سويلەسۋدى نامىس كورەتىندىگىنىڭ, قازاق پەن قازاقتىڭ ورىسشا سويلەسكەنىن تۇسىنبەي ءجۇرۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى وسىندا. كەيدە كەيبىر اعايىندار قاعىتىپ «قىتايدان كەلدىڭ عوي, قىتاي سياقتى باقا-شايان جەپ كوردىڭ بە؟» دەپ سۇراسا, مەنىڭ ويىما س-و-ناۋ بالا كۇندەگى وسى ىستەر تۇسەدى.
ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ بارامىز, باسىندا ساعىنىش تۋرالى ايتىپ جاتىر ەدىك قوي, ءبىزدى اتاجۇرتقا الىپ كەلگەن دە سول ساعىنىش پەن اڭساۋ بولاتىن. شەكارادان وتكەنشە قايناعان قازاقتىڭ ورتاسىنا توپ ەتە تۇسەمىز دەگەن ۇمىتپەن كەلدىك. شۇلدىرلەگەن جۇرتتىڭ ورتاسىنا كىرىپ, قازاق پەن قازاق ءتىل تابىسا المايدى دەپ مۇلدە ويلاعامىز جوق. باسقا ءتۇستى, وعان دا كوندىك. بىراق ساعىنىشىمىز ءالى جوعالعان جوق. ايتەۋىر ءبىر نارسەنى اڭساپ اڭقامىز كەبەدى دە جۇرەدى… نەنى ساعىنامىز سوندا؟ تۋعان جەردى, وسكەن ەلدى مە؟ جو-جوق. بىزدەگى ساعىنىش باسقا. بالا كۇنىمىزدە جۇرەگىمىزگە تاڭباداي باسىلعان تازا قازاقتىڭ ءبىتىمى بولەك بولمىسى ساعىندىرادى… قوعام دامىپ, قازاق «مادەنيەتتى» بولعان سايىن سول بولمىسىنان الىستاپ بارا جاتقان سياقتانادى…
