كوزىندە وتى بار قىز
ساۋلە عابدۋللينا. بۇل ەسىم سپورتسۇيەر قاۋىمعا جاقسى تانىس. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا, ياعني, 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قارا بۇلتتى قاق جارىپ شىققان كۇن نۇرىنداي جارقىراعان بۇل قارىنداسىمىز قازاق سپورتىنا وشپەستەي قولتاڭباسىن قالدىرىپ ۇلگەردى. ناقتىراق ايتساق, ساۋلەنىڭ پەشەنەسىنە باسقاسىن ايتپاعاندا, سامبو كۇرەسىنەن قازاق قىزدارى اراسىنان تۇڭعىش الەم چەمپيونى بولۋ جازىلعان. بۇل باق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا قونا بەرمەيدى. ويتكەنى, ساۋلە كۇرەس كۇرتكەسىن كيگەن جىلدارى «جۋان جىڭىشكەرگەن, جىڭىشكە ءۇزىلەيىن دەپ تۇرعان» كوكوزەك زامان بولاتىن.
بۇرىنعى كەڭەس وداعى دەيتىن شوي بالعاسى مەن تەمىر وراعى ايقاسقان الىپ يمپەريا ويدا جوقتا توڭكەرىلىپ قاپ, تەمىر جىپپەن بايلانعان ەكونوميكالىق تور بىرت-بىرت ءۇزىلىپ, تۇرىمتاي تۇسىنا, قۇرقىلتاي قۇتىنا قاشىپ جاتقاندا, ءبىزدىڭ ساۋلە اينالايىن سپورتتى تاستاپ كەتپەدى. باسقالار سياقتى دوربا ارقالاپ, ساۋدا قۋىپ كەتكەندە عوي, قازاققا قايداعى التىن مەدال؟..
حوش, سونىمەن… اڭگىمەنى اۋەلدەن باستايىق. ساۋلە جاڭبىربايقىزىنىڭ تۋعان جەرى – بۇرىنعى تورعاي وبلىسى امانكەلدى اۋدانىنىڭ ءبۇيرەكتال اۋىلى. اكەسى قاراپايىم شارۋانىڭ ادامى, اناسى جەتى قۇرساق كوتەرگەن: ەكەۋى – ۇل, بەسەۋى – قىز. بۇل وتباسى 1977 جىلى ارقالىق قالاسىنا قونىس اۋدارادى. ءدال سول جىلى ساۋلە مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايدى. قالادا قايداعى قازاقشا وقۋ, مەكتەپ تە جوق. قىسقاسى, امالسىز ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر.
ءبىر قىزىعى, تۇلىمشاعى جەلبىرەپ, قارا كوزى مولدىرەپ, جارلاۋدا وسكەن جاس تالدىڭ بوز شىبىعىنداي ءبۇر جارىپ, ەكپىندەي ءوسىپ كەلە جاتقان بۇل قىزدىڭ بوزالاڭ شاعىندا «بالۋان بولسام» دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا, تۇسىنە كىرمەگەن. سوندىقتان بولار, ابدەن بۋىنى بەكىپ, قابىرعاسى قاتايعاندا, ياكي 16 جاسىندا كۇرەس كىلەمىنە كىرىپ كورگەن. ونىڭ وزىندە دزيۋدو ۇيىرمەسىنە.
جاتتىقتىرۋشى حامزا ەرجانوۆ دەيتىن اعاي. ماماندىعى دارىگەر. سويتە تۇرا بالالاردى بالۋاندىققا باۋليدى. اقشا تابۋ ءۇشىن ەمەس, ءجۇرەك قالاۋى بويىنشا. ساۋلەگە كۇرەستىڭ ءالىپپەسىن ۇيرەتكەن وسى ادام. بىراق ءبىزدىڭ قىزدا العاشقى جىلدارى كۇرەسكە دەگەن ىنتا ءھام ىقىلاس بولا قويماعان. ءتيىپ-قاشىپ كەلەدى, كەتەدى.
بىراق ساۋلەنىڭ بويىنداعى ەرەكشە تالانتتى اڭعارعان حامزا قىزدى قولىنان جەتەكتەپ, كۇرەستىڭ كاسىبي مامانى, تانىمال جاتتىقتىرۋشى بەيسەن اۋباكىروۆكە الىپ كەلەدى. «بەيسەكە, مىنا قىز جاقسى بالۋان بولادى». بەيسەكەڭ ءتوڭكەرىلىپ ۇزاق قارادى. ايتقانى: «كوزىندە وتى بار ەكەن». «جاسىڭ نەشەدە؟». «ون التىدامىن…» بەيسەكەڭ باسىن شايقادى: «تىم كەش ەمەس پە!». وسىمەن ءسوز ءتامام. اڭتارىلىپ تۇرعان قىزعا «كي كيمونوڭدى!» دەگەن بۇيرىق ءتۇسىردى.
جەڭىسكە باستاعان جول
جالپى تورعاي – جاقسى بالۋاندار كوپ شىققان ولكە. تەك قانا سامبو كۇرەسىنىڭ ساڭلاقتارىن ساناساق, ءالەم ءبىرىنشىلىگىنىڭ ءجۇلدەگەرى قارلىعاش ءاجىموۆا, ستۋدەنتتەر اراسىندا الەم چەمپيونى جۇلدىز ايماعامبەتوۆا, سامبودان ستۋدەنتتەر اراسىندا وتكەن الەم ءبىرىنشىلىگىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى, قازاقشا كۇرەستەن ەلىمىزدىڭ ءبىرنەشە دۇركىن «تۇيە بالۋانى» مۇرات كينتونوۆ, ازيانىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى ايدار نىعمەتوۆ دەپ كەتە بەرەدى. بۇل ساپقا ءساۋلە جاڭبىربايقىزىن قوسىپ قويىڭىز. بۇلاردىڭ بارلىعىن ۇشتاعان, كۇرەس ونەرىنە باۋلىعان جوعارىداعى بەيسەكەڭ, ياكي بەيسەن باپكەر.
ساۋلەنىڭ العاشقى جارىسى – 1989 جىلى دزيۋدودان ورال قالاسىندا وتكەن ەل ءبىرىنشىلىگى. سالماعى – 52 كەلى. جۇيەلى جاتتىعۋ باستاعانىنا ارى كەتسە بەس-اق اي. بىراق كىلەمگە جۇتىنىپ شىقتى. قارسىلاسى – اتاقتى ايسارا كەرىمبەكوۆا. سوقىر جەرەبە سولاي تۇسكەن. ايسارانىڭ اتاعى داۋىرلەپ تۇرعان شاق. ۇتىلدى. ءبىراق وكىنگەن جوق. جىعىلساڭ, تۇيەدەن جىعىل!
جارىستان سوڭ باپكەرلەر اقىلداسا وتىرىپ: «ايسارامەن ءبىر سالماقتا جۇلقىسىپ جۇرگەنشە, «بايلاۋلى بۇقادان وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» ءساۋلە سامبوعا اۋىسسىن» دەپ شەشەدى. راسىندا, سامبودان ساۋلەنىڭ باعى جاندى. شۋ دەگەندە ءوز سالماعىندا (56 كەلى) قازاقستاندى باعىندىردى. بۇل 1990 جىل بولاتىن. وسى جىلى پەرم ولكەسىنىڭ ورتالىعى كراسنوكامسك قالاسىندا 1971-1973 جىلى تۋعاندار اراسىندا «ەڭبەك رەزەرۆتەرى» ەرىكتى سپورت قوعامىنىڭ بىرىنشىلىگى جالاۋىن كوتەردى. قازاقستان اتىنان جارىسقا ساۋلە بارىپ قاتىستى.
ناتيجە جامان ەمەس, ەل قورجىنىنا قولا مەدال ءتۇسىردى.
ساۋلە كەلەسى 1991 جىلى تاعى دا ەل ءبىرىنشىلىگىندە توپ جاردى. وسى ەكپىنمەن اتويلاعان ءبىزدىڭ قىز 1997 جىلعا دەيىن 56 كەلىدە قازاقستاندا جالعىز ءوزى «پاتشالىق» قۇردى. الدىنا جان بالاسىن تۇسىرمەدى. بالۋان قىزعا الەمدىك جارىستارعا قاتىساتىن داڭعىل جول اشىلدى. 1991 جىلى سامبودان مينسك قالاسىندا وتكەن الەم بىرىنشىلىگىندە ۋكراين ءھام بەلارۋس قىزدارىن ۇتىپ, رەسەيلىكتەن ۇتىلىپ, قولا مەدال الدى. بۇل جەتىستىگىن 1993 جىلى تاعى قايتالادى. الەم چەمپيوناتى ومبى قالاسىندا وتكەن ەدى. قولا ءۇشىن شايقاستا تەگى ومبىلىق قازاق قىزى اللا ەسەيوۆامەن جولى ءتۇيىستى.
ءبىزدىڭ ساۋلە كۇرەستى باستاعانىنا ءتورت جىل تولماي جاتىپ الەم چەمپيوناتىنىڭ ەكى دۇركىن قولا جۇلدەسىن قانجىعالاپ تاستادى. 1994 جىلى وتاۋ قۇردى. كەشىكپەي ۇلدى بولدى. كۇرەستى جىل جارىمداي دوعاردى. 1995 جىلى داۋىلداتىپ قايتا ورالدى. كەلسە, تاشكەنت قالاسىندا سامبودان ازيا چەمپيوناتى وتەدى دەپ قۇراما ءدۇرلىگىپ جاتىر. باس باپكەر باۋىرجان جانالين چەمپيوناتقا قاتىساتىن بالۋانداردى الدەقاشان سۇرىپتاپ, تاپسىرىس بەرىپ قويعان. ساۋلەگە ورىن جوق. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ شاۋىپ قىرعىز اعايىندارعا باردى: «سىزدەرگە التىن مەدال كەرەك پە؟» قىرعىزدار: «ويباي, سول ءۇشىن ولەيىك دەپ جاتىرمىز». ساۋلە: «ولمەي-اق قويىڭدار, تەك مەنى ءتىزىمدەرىڭە قوسىپ جىبەرە سالىڭدار!» الا قالپاقتى اعايىندار قولدارىن قۋسىرىپ, «قۇپ تاقسىر!» دەدى.
وسىلاي ساۋلە جاڭبىربايقىزى 1995 جىلى ازيا چەمپيوناتىنا قىرعىزداردىڭ اتىنان كۇرەستى. فينالدا قازاقستان چەمپيونى ماعريپا ابىشوۆامەن جولىقتى. ساۋلەگە التىن كەرەك. قىزعىزدارعا ۋادە بەرىپ قويعان. امال جوق, ۇتۋعا تۋرا كەلدى. ساۋلە سامبودان ازيا چەمپيونى! وسى ەكپىنمەن الەم بىرىنشىلىگىنە باردى. ودان ءۇشىنشى رەت قولا مەدال الدى. 1996 جىلى ازيا بىرىنشىلىگىن تاعى ۇتىپ, ەكى دۇركىن ازيا چەمپيونى اتاندى.
الەم چەمپيونى
شىركىن, ەندى ءبىر ىرعىسا الەمدى باعىندىرىپ قالار. ءۇش رەت ەسىك الدىنان قايتتى ەمەس پە. ءوتكەن جىلى (1995) سامبودان قازاقستان ءبىرىنشىلىگى ءوتىپ, وسى جارىس ۇستىندە ايسارا كەرىمبەكوۆا سالتاناتتى تۇردە سپورتتىق جولىنا نۇكتە قويعان-تىن. ونىمەن قويماي ايسارا اپاسى كۇللى كورەرمەننىڭ الدىنا ءسىڭلىسى ءساۋلەنى شاقىرىپ: «قىمباتتى ءسىڭلىم, مەنىڭ ءداۋرەنىم ءتامام. ەندىگى قازاقتىڭ ءۇمىت ارتار قىزى سەن, سوندىقتان ءوزىم كوپ جىل كۇرەسكە كيگەن كۇرتەشەمدى ساعان سىيلايمىن, جولىڭ بولسىن» دەگەنى بار…
اپاسىنىڭ اق جارما تىلەگى «قابىل بولعاي» دەپ ساۋلە كۇرتەشەنى كيىپ الدى. 1996 جىلى كۇزدە سامبودان الەم بىرىنشىلىگى جاپونيادا وتەتىن بولدى. وعان سالىپ ۇرىپ ساۋلە باردى. «يا, اللا» دەپ كىلەمگە شىقتى. ءا دەگەندە جەرگىلىكتى جەردىڭ بالۋانى جاپون قىزىن ايقىن باسىمدىقپەن جەڭدى. ەكىنشى اينالىمدا رەسەيلىك بالۋان قىزعا تاپ كەلدى. وسىنى جەڭسە, جولى اشىلارىن جاقسى بىلەتىن ساۋلە ايانباي ايقاستى. بارىن سالدى. سوڭعى ساتكە دەيىن ەكەۋى تەڭ شاپتى. ۋاقىتتىڭ بىتۋىنە 30 سەكۋند قالعاندا ساۋلە ورىس قىزدىڭ شىڭعىرتىپ قولىن قايىردى. وعان دا جان كەرەك ەكەن, شىرىلداپ قويا بەردى. تورەشى ساۋلەنىڭ قولىن كوتەردى.
نەگىزگى قارسىلاسىن شاڭ قاپتىرعان ءبىزدىڭ قىز فينالعا جەتتى. شەشۋشى سىندا ونى ۋكراينا ءۇمىتى ي.ماتيەۆسكايا كۇتىپ تۇردى. تاعى ءبىر سۇراپىل شايقاس باستالدى. قازاقتىڭ قايسار قىزى نامىستى قولدان بەرمەدى. قارسىلاسىن وڭتايى كەلگەندە تىپىرلاتىپ باسىپ قالدى. زارىنا كىرگەن بۇركىتتىڭ قۇرساۋىنا ىلىككەن ءتۇلكىدەي ۋكراين قىزى تۇمسىعى جەر يىسكەپ جاتتى دا قالدى. ساۋلە – الەم چەمپيونى! قازاق قىزدارىنان شىققان تۇڭعىش الەم چەمپيونى. ءارى وسى ءبىرىنشىلىكتەن قازاقستان قۇراماسى جالعىز التىن الدى. ول دا ساۋلەنىڭ ەنشىسىندە. قالاي دەسەك تە, بۇل قىز قازاقتىڭ سپورت تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىردى.
****
چەمپيون قىزدى تورعايلىق جەرلەستەرى توي جاساپ قارسى الدى. ارقالىق قالاسىنان پاتەر بەردى, جەڭىل اۆتوكولىك مىنگىزدى. بىراق قۋانىش ۇزاققا بارمادى. كەلەسى جىلى تورعاي تارادى. ايرانداي ۇيىپ وتىرعان ەل تارىداي شاشىرادى. تورعاي تاراپ جاتقاندا ساۋلە سامبوداعى جەتىستىگىن ءتامامداپ, دزيۋدوعا اۋىستى. كانىگى بالۋان بىردەن دزيۋدودان قازاقستان چەمپيونى اتاندى. بۇل 1997 جىل بولاتىن. الدا شىعىس ازيا ويىدارى. وعان تىڭعىلىقتى دايىندالدى. بىراق بارا المادى. سەبەبى, ۇكىمەتتە اقشا جوق.
2000 جىلى استانا قالاسىنا قونىس اۋداردى. كەلگەن بەتتە جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «استانا باتىر» سپورت مەكتەبىنە جاتتىقتىرۋشى بولىپ ورنالاستى. بۇدان بىلاي سپورتتىق جولىن دوعارىپ, باپكەرلىكپەن اينالىستى. قازىر ساۋلە تاربيەلەگەن شاكىرتتەردىڭ الدى الەمدىك جارىستاردان ولجا سالىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ ىشىندە جاستار اراسىندا سامبودان الەمنىڭ ەكى دۇركىن جەڭىمپازى دينارا ىسقاقوۆا بار.
ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز قازىر سامبو كۇرەسىنەن قازاقستان قۇراماسىنىڭ اعا جاتتىقتىرۋشىسى قىزمەتىن لايىقتى اتقارىپ ءجۇر. سونداي-اق ەلىمىزدىڭ سپورت باسشىلارى ەڭبەگىن ەسكەرىپ «قازاقستان سپورتىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» (2004) اتاعىن بەردى. قۇدايعا شۇكىر, باس قالاعا باۋىر باسىپ, ەل قاتارلى تىرلىك ەتىپ جاتىر.
بەكەن قايراتۇلى
