باستى اقپاراتمادەنيەت

سەكسەننىڭ سەرپىنى مە, الدە…

تەاترلاردىڭ دا جۇيرىگى مەن شابانى بار. ءبارى بىردەي ءومىردىڭ كۇردەلى اعىمىنا قويان-قولتىق ىلەسىپ, تىرشىلىكتىڭ الۋان ءتۇرلى سىرىمەن دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي قاتار, ۇندەسىپ قانا قويماي, قوعامداعى وسكەلەڭ نىشانداردى الدىمەن تانىپ, ەل ەرتەڭىنىڭ جاڭا كەلبەتىن جاساپ, ادامداردىڭ ويىنداعىسىن, كوڭىلىندەگى نيەتىن مەگزەپ, باسقاشا ايتساق, قاراپايىم كورەرمەننىڭ ىڭعايىنا جىعىلا بەرمەي, كەرىسىنشە, بىرەر باس الدا ءجۇرىپ, ەستەتيكالىق جاڭا تالعام, فيلوسوفيالىق سونى پايىم-ءتۇسى­نىك,­ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ءوز­گەر­­گەن قوعامعا ساي قالىپ­تاسقان ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن ساح­نا­عا شىعارا الىپ ءجۇر دەپ, ءاري­نە, ايتا المايمىز. كەزىندە كورەر­­مەن ىڭعايىنا جىعىلماي, ەستەتيكالىق, فيلوسوفيالىق, پسي­حو­لوگيالىق تۇرعىدان ولاردان كوش ىلگەرى ءجۇرۋ ۇلگىسىن ۇلى رەجيس­سەر ءازىربايجان مامبەتوۆ كورسەتىپ كەتكەن ەدى. سوندىقتان دا وسى كاسىپ­تىڭ «فەنومەنى» بوپ تاريحتا ونىڭ وشپەستەي بوپ اتى قالدى.ارينە, قاراعاندى وبلىستىق ساكەن سەي­فۋل­لين اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ سەكسەن جىلدىق تاريحىنا ۇڭىلسەك, ماقتاناتىن جاي­لارى وتە كوپ. ءوز باسىم وتىز جىل­عا جۋىق وسى تەاتردىڭ تۇراقتى كورەرمەنى بولعانىمدى, وننان استام سپەكتاكلىنە سىن-ماقالا جازعانىمدى ءاردايىم سۇيسىنىسپەن ەسكە الامىن. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى ءجاميلا شاشكينانىڭ ويىنىن كوردىم, كيەلى ساحنا ونەرى تۋرالى ونىمەن تالاي مارتە سىر­لاس­تىم دا, تەاتر تارلاندارى ءانۋار شايمەردەنوۆتىڭ, تورشا جاباەۆ­تىڭ, ومىرزاق اسىلبەكوۆتىڭ, قاي­نى­كەن ءالىم­باەۆا­نىڭ نەبىر تاماشا ساحنالىق كەيىپكەرلەرىن تاماشالادىم. ءار كەزەڭ, ءار جىلداردا تەات­ر­­عا باسشىلىق ەتكەن زەينوللا جاقىپوۆ­­تىڭ ۇجىم جەتەكشىسى رەتىن­دەگى سۇڭعىلالىعىن تانىدىم, جاقىپ وماروۆ پەن ەرسايىن تاپەنوۆ رەجيسسەرلىعىنىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلدىم. اسىرەسە, ە.تاپەنوۆ رەجيسسەر بولعان ۋاقىت تەاتردىڭ شىعارماشىلىق تۇرعىدان جاڭا ورلەۋ تۇسى دەۋگە ابدەن لايىق دەر ەدىم. ول انتيكالىق-الەمدىك دراماتۋرگيا جاۋھارى ايگىلى «مەدەيانى» ساحنالادى. يازوندى ق.ساتاەۆ, مەدەيانى ءا.ابلاەۆا ويناپ, تەاتر سۇيەر قاۋىمدى قاتتى ءبىر ءدۇر سىلكىندىرىپ ەدى. ويىننىڭ اسەرلى بولعانى سونداي, قازاق اراسىندا دا ءار جەردە مەدەيا ەسىمدى قىزدار دۇنيەگە كەلە باستاعان ەدى. ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ وزدەرى باياعىدا ۇمىتىپ كەتكەن, تىيىم سالىنعانداي بوپ جابىلىپ قالعان ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «دوس, بەدەل دوس» پەساسىن سول كەزدە ساحنادا ءتىرىلتۋى ەرسايىننىڭ شىعارماشىلىق ەرلىگى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ول ساحنالاعان س.ءجۇنىسوۆتىڭ «ءولىاراسى» ءۇشىن تەاتردىڭ بەس بىردەي ونەرپازى مەملەكەتتىك سىيلىقپەن ماراپاتتالدى, ءسو   ءيتىپ ەرسايىن قاراعاندى تەاترىنىڭ شىعارماشىلىق ورلەۋ جولىنداعى كەزەكتى بيىك بەلەسىن ايقىنداپ بەرگەن بولاتىن.

ءيا, وسى تەاتر بۇگىندەرى سەكسەن جاسقا تولعانىن اتاپ ءوتىپ جاتىر. ماقتاۋ سوزدەرىن ەستىپ, سىي-سياپاتتارىن الىپ جاتىر. وسىندايدا قالىڭ كورەرمەنگە سەكسەنگە كەلگەندەگى كەلبەتىن ءبىر كورسەتىپ الۋى ۇجىم ءۇشىن ءارى مىندەت, ءارى سىن. تەاتر جولعا شىقتى, پاۆلودارلاتىپ استاناعا ات باسىن تىرەدى, 9-11 قاراشا ارالىعىندا,  كەيىنگى جىلدارى وزىندىك ونەر مەككەسىنە اينالا باستاعان  ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا, شاعىن گاسترولمەن ويىندارىن كورسەتتى. ءتاۋىر دەگەن  ءۇش دۇنيەسىن ۇسىندى. ءبىرىنشىسى – س.اسىلبەكوۆتىڭ «جەلتوقسان ءتۇنى», رەجيسسەرى ا.قىرىقباەۆ, ەكىنشىسى – قىرعىز ا.جاپاروۆتىڭ «جەڭىلتەك ايەلى», رەجيسسەرى س.جۇماعالي, ءۇشىنشىسى – ش.ايتماتوۆتىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» اتتى اتاقتى رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا قويىلعان «ماڭگۇ… ماڭگى…», رەجيسسەرى ب.كيەكباەۆ. اتالعان رەجيسسەرلاردىڭ قايسىسى دا بىزگە بەيتانىستاۋ كورىندى. ءسويت­سەك ءبارى دە جاڭا كاسىپتى يگەرسەك دەپ تالاپ ەتىپ جۇرگەن اكتەرلار ەكەن. س. جۇماعالي ءبىز تانىعاندا كەڭ­ تىنىستى, شەبەر ارتيست ەدى. جاقىن­دا عانا قىرعىز مەملەكەتتىك ونەر ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلىق كۋرسىن ءتامامداپتى. ارينە, ماسەلە كىمنىڭ, نەنى قويعانىندا ەمەس, قالاي قويعانىندا, سپەكتاكلدى كورەر­مەننىڭ قالاي قابىلداعانىندا عوي.  وسى ورايدا «جەلتوقسان ءتۇنى» سوناۋ ارتتا قالعان 1986 جىل­عى قان­دى وقيعانى, جازىقسىز جاپا شەككەن جاستاردىڭ قاسىرەتىن, قازاق ۇلتىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان اۋىر قايعىسىن ەسكە ءتۇسىردى, ەگە­مەن­­دىگىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن باعا­لاۋ­عا شاقىردى. وسىناۋ وزەكتى وي­دى جەتكىزۋ ءۇشىن رەجيسسەر ق.قىرىق­باەۆتىڭ تالماي ىزدەنگەنى, اكتەرلاردان ءبىرتۇتاس انسامبل قۇرا بىلگەنى بايقالدى. كورەرمەن ساحنادان كوز الماي تىم-تىرىس قاراپ, ويىننىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەردى قايرايتىن تۇستارىندا دۇرلىگە دە قىزىنا قول سوعىپ وتىردى.

قىرعىز دراماتۋرگىنىڭ پەساسى بويىنشا س.جۇماعالي قويعان «جەڭىلتەك ايەل» سپەكتاكلىنىڭ دە اسەرلى تۇستارى از ەمەس ەكەن. ايەل تاقىرىبى, انا تاعدىرى قاشان دا قوعامداعى اسا ماڭىزدى كۇردەلى ماسەلەگە جاتادى عوي. تىرشىلىكتىڭ شەشىلمەي جاتقان تۇستارى كوپ. مۇندايدا كوبىنە نازىك جاندى ايەلدەر ءجيى سۇرىنەدى. بىرەۋ الدانادى, بىرەۋ جەزوكشەلىكتەن قاعىنادى.زاڭ قاتال, تەمىر تور جىبەرمەيدى. سپەكتاكلدەن وسىنداي تاعدىرى تالكەككە ۇشىراعان بيشارا جانداردىڭ ايانىشتى بايانىن ەستيمىز, كورەمىز. كوز الدىمىزداعى كورىنىستەر ەشكىمدى دە بەي-جاي قالدىرمايدى. بىراق سىنشى رەتىندە ايتساق, سپەكتاكلدىڭ اتتەڭ-اي دەگىزەتىن ولپى-سولپى تۇستارى دا بارشىلىق. رەجيسسەردىڭ باستى قاتەلىگى, اۆتوردى رەنجىتكىسى كەلمەگەن بە, سونىڭ ىڭعايىنان شىعا الماي قالىپتى.  تىم جاقسى كۇيەۋى, ەر جەتىپ قالعان قىزى بار, وتباسىنىڭ سارىقارىن اناسى  شايىرگۇل كاسسير, بۇگىنگىنىڭ الپاۋىت باستىعى ەلشىنىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ, اقشاسىن الدىرتىپ, جازىقسىز جالامەن سوتتالىپ كەتەدى. ءجون-اق دەيىك. الايدا كورەرمەندى ەش بۇرماسىز يلاندىرا قويمايدى. سەبەبى, ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعىپ تۇرعان وتباسىنىڭ سارىقارىن اناسىنىڭ, ونىڭ ۇستىنە ءومىرى ىشكىلىك ءىشىپ كورمەگەن ايەلدىڭ باستىعىنىڭ «سەنىڭ كاسسير بوپ جۇمىس ىستەگەنىڭنىڭ جەتى جىلدىعىن اتاپ جىبەرەيىك» دەگەنىنە ازداپ قىلىمسىپ بارىپ, قۇلاي كەتۋى, اقىرىندا سونىڭ اشىناسى عانا ەمەس, اراققۇمار بوپ شىعا كەلۋى – بۇگىنگى نارىق زامانىنىڭ ايەلىنە ءتان قىلىق دەۋگە كەلمەيدى. ول از دەسەڭىز, شايىرگۇلدىڭ ءوز كۇيەۋى جولشىبەككە (ارت.د.مولداباەۆ) قوياتىن كىناسى جوق, دەمەك, ودان جەرىنەتىن دە نەگىز جوق. ەلشىنىڭ (ارت.ب.احمەتوۆ) كاسسيردىڭ قولىنداعى تيىن-تەبەنگە قىزىعىپ, قاراماعىنداعى سارىقارىن ايەلدى ارباعان ءىسىن بۇگىنگى الپاۋىتقا لايىق ەدى دەۋگە دە اۋىز بارمايدى. كەلەسى قويىلىمدارىندا رەجيسسەر وسى ەسكەرتپەلەردى ەسكەرەر بولسا, ءتۇبى بۇل قويىلىمنىڭ كورەرمەن ۇناتار سپەكتاكلدىڭ ءبىرى بولارى ءسوزسىز. سونداي-اق گاس­­ت­رولگە كەلگەن ارتيستەر مەن رەجيس­­سەرلاردىڭ ۇستازى, بەلگىلى تەاترتانۋشى اشىربەك سىعايدىڭ ءتۇر­مە قابىرعاسىندا وتىرعان بەس قاتىننىڭ اڭگىمەسى مەن جاناما باياندى قىسقارت, ويىندى تۇگەل شايىرگۇل تاعدىرىنا قۇر, سوندا سپەكتاكل شيراي تۇسەدى, اسەرى ارتادى دەگەن ۋاجىنە دە قۇلاق تۇرگەن ءجون بولار ەدى.

افيشاعا قاراپ, ش.ايتماتوۆتىڭ اتاقتى «بوراندى بەكەت» رومانى بويىنشا جاسالعان «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» سپەكتاكلىن كورەرمىز دەپ كەلگەنبىز. ولاي بولمادى, رەجيسسەر ب.كيەكباەۆ روماندى جاڭاشا زەردەلەپتى, ىشىنەن «ماڭگۇرت», «ماڭگۇرتتىك» ماسەلەسىن ويىپ الىپتى. شىنىندا ساحنادا تەك ماڭگۇرتتەر جانە سولاردىڭ تاعدى­رى­نا نالىپ, ەرتەڭى نە بولادى دەپ كۇيىنگەن نايمان انا (ارت. گ.راشقاليەۆا) عانا. ماڭگۇرتتىك جەر بەتىندەگى جاھاندانۋ ەكپىنىمەن قۇرىپ كەتىپ جاتقان, قۇرىپ كەتۋگە اينالعان شاعىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ اششى تاعدىرى تۋرالى فيلوسوفيالىق تولعاۋ عوي. جوعارىدا دوڭگەلەنگەن جەر شارى, تومەندە, سونىڭ ءبىر قۋىسىندا, ماڭگۇرتتەنگەن ادامدار. نايمان انا قانشا قادالىپ سۇراسا دا ولار تەگى تۇگىلى ءوز اتتارىن دا بىلمەيدى. ءىس-ارەكەتتەرى پلاستيكاعا قۇرىلعان, ءبىر ىزبەن جۇرەدى, بىردەي قيمىلدايدى جانە جوعارىدان تۇسەتىن بۇيرىقپەن. ودان باسقا ەشتەڭەنى بىلمەيدى دە, تۇسىنبەيدى دە. زومبيلار عوي. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلىپ, جاستار ورىسشا وقىپ, ۇلتتىق سالت-ءداستۇر, ءجون-جورالعىلاردان, نانىم-سەنىمدەردەن الىستاي باستا­عان­دا قازاق جازۋشىسى ءا.كە­كىل­باەۆ پەن قىرعىز جازۋشىسى ش.ايتماتوۆ الدىمەن اڭعارىپ, دابىل قاققان قاۋىپتى قۇبىلىس ەدى. جويىلار ءتۇرى جوق. اشىربەك سى­عاي ايتقانداي, ەگەمەندىك جىلدا­رى قانشا كۇش جۇمسالسا دا ءالى دە قازاقتىڭ قىرىق پايىزى ءوز انا ءتىلىن بىلمەيدى, ۇيرەنەيىنشى دەگەن نيەت جوق, حالىقتىڭ ءتىلى, ءدىنى, ءدىلى دەگەنگە سەلت ەتپەيدى. ابايشا «جەگەنگە توق, كۇلگەنگە ءماز» روبوتتانعان جاندار. كەي-كەيدە مۋزىكانىڭ نايمان انا مونولوگىن تۇنشىقتىرىپ تاستايتىن تۇستارى مەن انا سوزىندەگى قايتالاۋلاردى جانە ناسيحاتتىق قۇرعاق اقىلعا كوشەتىن جەرلەرىن رەتكە كەلتىرسە, باس-اياعى جيناقى جانە تارتىمدى ەلۋ مينۋتتىق مونوسپەكتاكل دەپ قابىلداۋعا ابدەن بولادى ەكەن.

استانا بالالارىنا كورسەتىلگەن «اققۋلار مەكەنى» اتتى قىزىقتى ەر­تە­­گىنى ايتپاعاندا, ەرەسەكتەر نازارىنا وسىنداي ءۇش سپەكتاكل ۇسىنىلدى. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى كۇنىنە ەكى رەتتەن قويىلعان بۇل ويىنداردى كورەرمەندەر جىلى قابىلدادى, ساحنا شەبەرلەرى سوم­­­داعان الۋان تاعدىرلى كەيىپ­كەر­لەرمەن بىرگە تىنىستاپ, بىرگە ويلانىپ-تولعاندى, بىرگە ءسۇيىندى. ومىردە كەزدەيسوق ەشتەڭە بولمايتىنىنا, ءومىر-كۇرەس دەگەن قاعيداتتىڭ قازىقتاي قاتتىلىعىنا كوزدەرىن تاعى ءبىر جەتكىزدى.بايىرعى قاراعاندى تەاترى بولسا, سەكسەنىندە سەرپىلمەسە دە, شىعارماشىلىق ۇلكەن ىزدەنىس ۇستىندە ەكەنىن تانىتتى بىزگە. ەڭ باستىسى وبلىس اكىمدىگى تاراپىنان ولارعا ۇلكەن قولداۋ بار ەكەن. تەاتر ەندى وسىدان الماتىعا ساپار شەگەدى, ارجاعىندا تالدىقورعاندا دا ءبىر اپتا ايالداماق. ودان ءارى ءازىربايجان استاناسى باكۋگە جول ءتۇسىپ تۇر. وسىنىڭ بارىنە قىرۋار قارجى بولىنگەنى حاق. بۇل ونەرگە كورسەتىلگەن قالتقىسىز قامقورلىق, تەاتر ۇجىمىن قولداۋ جانە ونىڭ جاڭا ديرەكتورى سانسىزباي بەكبولاتوۆقا كورسەتىلگەن سەنىم ەكەنى داۋسىز.

وتەن احمەت, ونەرتانۋشى.

تاعىدا

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button