باستى اقپاراترۋحانيات

شاكارىمنىڭ قازاسى: دەرەكتەر مەن دايەكتەر

ەلىمىزدىڭ باسىنا كۇن تۋعان زوبالاڭ زامانىندا ەلىم, جەرىم دەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ تاعدىرى بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاريح بولىپ ­قالسا, سول كەزەڭدە زيالىلار ءۇشىن قاسىرەت بولعانى انىق. بىراق ۇرپاق رەتىندەگى ءبىزدىڭ بورىشىمىز – سول زيالىلاردىڭ قادىرىن بىلمەي كەتكەن قاتال زامان مەن ولاردىڭ قالدىرعان تاعىلىمىن وقىپ, اق پەن قارانى اجىراتۋ.

1928-1933 جج. ارالىعىنداعى قازاقستاندا كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ قوزعالىسىنا قارسى نارازىلىق كۇشەيە ءتۇستى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1929 جىلى كوتەرىلىسشىلەردىڭ 31 توبى ارەكەت ەتىپ, ولارعا 351 ادام قاتىسسا, 1930 جىلى بۇل كورسەتكىش 85 توپ, 3192 ادامعا جەتتى. ياعني وسى مەرزىم ىشىندە كوتەرىلىسشىلەردىڭ 196 توبى باس كوتەرىپ, ولارعا 5468 ادام قاتىسقان بولىپ شىعادى.

كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ, بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ باعىتى ارقا وڭىرىندەگى اۋداندار دا اتقا قونىپ, نارازىلىق بىلدىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. ونىڭ ۇستىنە نەگىزىنەن تازا مال شارۋاشىلىعىمەن عانا اينالىساتىن بۇل وڭىرلەردە ەت دايىنداۋ ناۋقاندارىندا مالدى حالىقتان زورلاپ تارتىپ الۋ ەل اراسىندا جاپپاي اشىعۋعا دۋشار ەتتى. «بۇل باس كوتەرۋلەر – بايلاردىڭ, ۇلتشىلداردىڭ قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى بولىپ تابىلاتىن بايلاردىڭ جانە قازاقتىڭ مۇشەلەرى ۇلتشىل ينتەلليگەنتتەرى وكىلدەرىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتىنىڭ ناتيجەلەرى…». مىنە, وگپۋ ورگاندارىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان كوتەرىلىستەرگە بايلانىستى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ جۇمىستارىنان جاساعان قورىتىندىلارىنىڭ ءبىرى وسىنداي. وكىمەت قارسىلىق بىلدىرۋشىلەرگە باسشى بولادى-اۋ دەگەن قۇرمەتتى, بەدەلدى ادامداردىڭ كوزىن جويۋعا تىرىستى.

جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن مالىمەت بويىنشا وي قورىتساق, قازاقتىڭ ءبىرتۋما ازاماتتارىنىڭ قاتاڭ جازا مەن قاتەرلى شەشىمنىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەنىن وسىدان كورەمىز. قازاق تاريحىنىڭ وتكەنىن سارالاپ, بۇگىنى مەن بولاشاعىن بۇتىندەپ بەرگەن شاكارىم سىندى دانىشپان تۇلعا دا وسى قىڭىر ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. اقىننىڭ جازاسىز وققا ۇشۋىن بايان ەتۋدەن بۇرىن ءومىر جولىن قىسقاشا شولىپ وتسەك.

شاكارىم 1858 جىلى, ەسكىشە 11 شىلدەدە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قۇدايبەردى 1868 جىلى 37 جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. جەتىم قالدى دەگەن اتى بولماسا, شاكارىم جەتىمدىكتى كورمەگەن دەسە دە بولادى. قۇنانبايدىڭ ەركە نەمەرەسى بولىپ وسكەن. ابايدىڭ تاربيەسىندە وسكەن.

قۇنانبايدىڭ كۇڭكە دەيتىن بايبىشەسىنەن تۋعان جالعىز ۇلى – قۇدايبەردى, قۇدايبەردىنىڭ دامەتكەن (تولەبيكە) دەيتىن بايبىشەسىنەن ءتورت ۇلى بولعان: ومار, مۇرتازا, شاھماردان (شاكە), كەنجەسى – شاھكارىم (شاكارىم).

قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى ۇلجاننان تۋعان بالالارىنىڭ ءبىرى – اباي. ءسويتىپ قۇدايبەردى ابايدىڭ اعاسى بولادى. قۇدايبەردىنىڭ بالاسى شاكارىم – ابايدىڭ نەمەرە بالاسى.

اباي سىندى تۇلعانى تاربيەلەگەن قۇنانباي ءبيدىڭ اقىلىمەن سۋسىنداپ وسكەن شاكارىم قازاقتىڭ ەرتەڭگى اتار تاڭى ءۇشىن جارىق جۇلدىز بولىپ جارقىراپ شىعا كەلدى, سان مىڭداعان عاسىر بويى كۇشپەن جەڭە الماعان قازاقتى قۇرتۋدىڭ جاڭا جولىن ويلاپ تاپقان جاۋلارى ەل ىشىندەگى ساياسي ساۋاتى بار, جاۋدى جەلكەسىنەن قاراپ تانىپ وتىرعان كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردى جويۋدان باستادى. وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا وكىلى كاشيريننىڭ بەرگەن مالىمدەمەسى وسىعان ايعاق.

شاكارىمنىڭ ءولىمى تۋرالى ەشبىر وقۋلىقتا ناقتى دەرەك بەرىلمەگەن. ديداحمەت ءاشىمحان باسشىلىعىمەن قۇراستىرىلعان «بەس ارىس» جيناعىندا عانا ايتىلىپ وتكەن. ال مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىندە اقىن ءولىمى تۋرالى ءبىرشاما ماقالالار جارىق كورگەن. «اقىننىڭ اقىرعى كۇزى», «دوس بولىپ, قاس بولعاننان ساقتا, قۇداي!», «اقسيىردىڭ كوتەرىلىسى جانە شاكارىم ءولىمى تۋرالى» جانە ت. ب. گازەت بەتتەرىندەگى ماقالالارعا جۇگىنسەك, شاكارىمنىڭ ولىمىنە ابزال قاراسارتوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنى ايتىلادى. بارلىق باسىلىم بەتتەرىندە ا.قاراسارتوۆ شاكارىم قۇدايبەردىۇلىمەن وتىرىك دوس بولىپ, ونى رەۆوليۋتسيونەرلەرگە قارسى قويۋعا پايدالانباقشى بولعاندىعى جايىندا (وپەراتيۆنيكتەردىڭ تىلىندە «جالعان ىشكە تارتۋ» دەپ اتالاتىن جىمىسقى ارەكەت), ول امالى ىسكە اسپاعاننان كەيىن, ونىڭ (شاكارىمنىڭ) كوزىن قۇرتۋدىڭ جولىن قاراستىرعانى جونىندە دە مالىمەتتەر بار.

جۇرتشىلىققا بەلگىلى 1931 جىلى قىركۇيەك ايىندا بۇرىنعى شىڭعىستاۋ, ابىرالى, شۇبارتاۋ اۋداندارىندا «اقسيىردىڭ كوتەرىلىسى» دەگەن ۇجىمداستىرۋعا قارسى باسكوتەرۋلەر بولدى. ابىرالى اۋدانىنداعى كوتەرىلىسكە قامبار-قاراىسقاق, شىڭعىس­تاۋداعى كوتەرىلىسكە ءازىمبايدىڭ بەردەشى, اتاقتى ورازباي نەمەرەلەرى ماۋقۇل, ءسانياز, قۇلىق تاستامبەتتىڭ جىلقايدارى, شۇبارتاۋدا تاڭشولپان, تاعى باسقالار ۇيىتقى بولدى. سول اتقامىنەرلەردىڭ قايسىبىرەۋلەرى شاكارىمگە ءوتىنىش ايتىپ, كوتەرىلىستى باسقارۋ جونىندە قولقا سالىپ كوردى. بۇل كەزدە شاكارىم الاساپىران دۇنيە ىسىنەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ, ءوز قىستاۋىندا جاپادان-جالعىز ءومىر كەشىپ جاتقان ەدى. حالىققا «مۇتىلعان» دەگەن لاقاپ اتپەن تانىلعان ول مۇنداي ۇسىنىستى قابىلدامايدى. ءومىرتاي سماعۇلوۆتىڭ ەستەلىگىندەگى شاكارىمنىڭ ەلتاي ەرنازاروۆقا: «ەل قىرىلىپ جالعىز مەن قالعاندا كىمگە وپا بولامىن» دەپ ايتقان ءسوزى وسى جاۋابىن راستايدى. ەندى قازاق تاريحىنداعى التىن بەتتەرىندە جارقىراپ تۇرعان جارىق جۇلدىز, تەمىرقازىق بولىپ قادالعان شاكارىم بابامىزدىڭ ولىمىنە توقتالساق.

1931 جىلدىڭ تامىزىندا شىڭعىستاۋ اۋدانىنا گپۋ بولىمشەسى باستىعىنىڭ قىزمەتىنە چەكيست ابزال قاراسارتوۆ جىبەرىلگەن بولاتىن. ول, شاماسى, باتىل دا ىسكەر قىزمەتكەر بولعان بولۋى كەرەك. ويتكەنى ونىڭ ورگانداعى قىزمەت ستاجى بار بولعانى توعىز اي كولەمىندە عانا ەدى. ارينە, چەكيستەر شاكارىمنىڭ اتىن, بەدەلىن, ابىرويىن ءوز مۇددەسى ءۇشىن پايدالانعىسى كەلدى: حالىقتى وكىمەتكە قارسى شىقپاۋعا, كوتەرىلىسشىلەردىڭ قارۋلارىن تاس­تاپ, گپۋ ورگاندارىنا بەرىلۋىنە ۇگىتتەيتىن, ءسوزىن وتكىزە الاتىن شاكارىم چەكيستەرگە كەرەك ەدى. ماسەلەن, ايتمىرزا تۇڭلىكباەۆ دەگەن وگپۋ بۇرىنعى قىزمەتكەرى 1958 جىلى 10 قاڭتاردا بەرگەن جاۋابىندا: «…بۇدان بۇرىن مەن اتاپ وتكەن كەزدەسۋلەردە قاراسارتوۆ شاكارىمگە ونىڭ قازاقتار اراسىنداعى ءوز ابىروي-بەدەلىن پايدالانا وتىرىپ, تۇرعىندارعا باندىلار كوتەرىلىسىن باسۋ جونىندە ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزۋى كەرەگىن قايتا-قايتا ايتىپ ءجۇردى. شاكارىم بۇل تۋراسىندا كوتەرىلىسشىلەرگە ايتقانىن, الايدا ولاردىڭ مۇنىڭ ءسوزىن تىڭدامايتىنىن دالەلدەپ باقتى. شاكارىمنىڭ «ءوز ۇلىم زياتقا دا ءسوزىم وتەتىن ەمەس…» دەپ ايتقانى ءالى ەسىمدە» دەگەن ەدى. ءسويتىپ, كۇن ارتىنان كۇن وتكەن سايىن حالىق اراسىندا كوتەرىلىستىڭ باسشىسى شاكارىم دەگەن قاۋەسەت تاراي باستايدى (بۇل قاۋەسەتتى كوتەرىلىسشىلەر تاراتسا كەرەك). مىنە, ناق وسى تۇستا شاكارىم وتە قاۋىپتى ادام سانالدى. بۇل اسىرەسە كوتەرىلىستىڭ شىن مانىندەگى باسشىلارىنا, شىعار جول تاپپاي, تىعىرىققا تىرەلگەن ادامدارعا دا ءتيىمدى ەدى. قالاي بولعاندا دا, وسى كەزدە قاراسارتوۆ شاكارىمدى ءولتىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى جانە دە جاي عانا كوزىن جويۋ ەمەس, «شاكارىم قولىنا قارۋ الىپ, كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەستى» دەگەن ايقىن, كوپ دالەلى بار جاعدايدا عانا ءوز شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋعا نيەت ەتتى. تىكەلەي وقيعا جەلىسىنە كەلسەك, 1931 جىلى قازاندا اۋدان بويىنشا كوتەرىلىسشىلەردى جويۋ ءۇشىن 70-80 ادامنان تۇراتىن ءىىم قىزمەتكەرلەرىنەن قۇرالعان وتريادتار توبى شىققان بولاتىن. وسى وتريادتىڭ ا.قاراسارتوۆ باسقارعان 10-15 ادامى شىڭ­عىستاۋ ايماعىنا بولىنگەن ەدى. قاراسارتوۆ وتريادى كەرەگەتاس (قاراقويتاس) دەيتىن جەرگە كەلەدى. تاڭ اتا بۇلىڭعىر تۇمان ەدى, سىركىرەگەن جاۋىن جاۋىپ تۇردى. وسى كەزدە قارسى بەتتەن ءبىر توپ اتتى ادامنىڭ قاراسى كورىندى. سول توپتىڭ اراسىنان ءبىر اتتىلى ءبولىنىپ شىعىپ قاراسارتوۆ وتريادىنا تاياعاندا, حاليتوۆ (ۇلتى باشقۇرت نە تاتار, قاراسارتوۆتىڭ ورىنباسارى) بەساتارىمەن اتىپ جىبەردى. ءبىرىنشى وقتان جارالانعان شاكارىم ەكىنشى وقتان قازا تابادى.

قاراسارتوۆ وتريادىنىڭ الدىنان شىققان ءبىر توپ اتتىنىڭ اراسىندا شاكارىم اتامىز نە ىستەپ ءجۇر دەگەن ساۋال كەز كەلگەن ادامدا بولاتىنى ءسوزسىز. ەندى وسى جايىندا ايتىپ كورسەك. سوعىس ارداگەرى قابدەن ەسەنعاليەۆ­تىڭ ەستەلىگى بويىنشا ماسكەن (ماسكەننىڭ اكەسى ىعىلىمباي – شاكارىمنىڭ جاناشىر دوسى) كەرەگەتاسقا نە ءۇشىن جانە قالاي بارعانىن بىلاي باياندايدى:

«…1931 جىلى 1 قازان كۇنى شاكارىمنىڭ شاقپاقتاعى قوراسىنان ءتورت ادام كەرەگەتاسقا بەتتەپ شىعادى. ولار: شاكارىم, ونىڭ كەنجە بالاسى زيات, ىعىلىمباي جانە يدايات. شاكارىم وسى ساپارعا جۇرەر الدىندا دوستارىنا مىنانى ايتادى: «مەن كوپ ويلاندىم, بارار جەر, باسار تاۋ قالماپتى, ءتىپتى ولەر ساعاتىمنىڭ تايانعانىن دا بايقاماي كەلىپپىن. ەندىگى اقىرعى ويىم ءازىمبايدىڭ بەردەشى, كەرەي, تاڭشولپان, جاباعىتايلارعا ەرىپ قىتايعا وتپەكشى كورىنەدى. سولارعا زيات­تى اپارىپ قوسامىن. ونداعى ويىم – مەنىڭ ءولىمىمدى ول, ونىڭ ءولىمىن مەن كورمەيىن دەگەنىم. ال, ىعىلىمباي, يدايات, مەنىڭ ارۋاعىم سەندەرگە ريزا, قوش بولىڭدار. تۋىستارعا, باۋىرلاستارعا مەنەن سالەم ايتىڭدار» دەيدى. بۇل شاكارىمنىڭ شاقپاقتاعى قوراسىنان كەرەگەتاسقا اتتانار الدىنداعى ءسوزى ەكەن». ال كەرەگەتاستا ولاردى ءازىمبايدىڭ بەردەشى كۇتىپ وتىرعان ەدى. كەشكىسىن كەرەگەتاستا جاتقان بەردەشتىڭ قاشقىندارىنا كەلىپ قوسىلادى. اس ءىشىپ, ءبارى ۇيقىعا كەتەدى. ەندى وسى وقيعا جەلىسىندەگى دەرەكتەرگە كەزەك بەرسەك. بەردەش: «…تاڭ مەزگىلى. كۇن بۇلىڭعىر بولاتىن. شاكارىم اعا بۇل جولى ءوزىنىڭ اباي سىيلاعان ماۋزەرىمەن شىققان-دى. ءبىر جازىقتا اتتىلى تۇيەلى ادامداردىڭ شوعىرى مۇنارتىپ كورىندى. سولاي قاراي بەتتەي بەرگەنىمىزدە, نەشە مارتە اتىلعان وقتان سەكەم الدىق تا, ىركىلىپ قالدىق. شاكەڭ: «تەگىندە بۇلار انەۋگى باندىنى قۋىپ جۇرگەن وترياد شىعار, مەن سولارعا جولىعىپ ءجونىمىزدى بىلگىزەيىن, سەندەر وسى ارادا ايالداي تۇرىڭدار» دەدى دە, ءجۇرىپ كەتتى. بارعان بەتىندە ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلدى. بۇلىنشىلىكتىڭ بارلىق پالەسىن ءبىزدىڭ تۇقىمعا تەلىگىسى كەلەدى دەگەندى دە ەستۋشى ەدىك. شاكەڭدى اتىپ ولتىرگەنىن بىردەن سەزدىك. بۇلار كىم بولعاندا دا ونى ولتىرگەن سوڭ, ءبىزدى, ءسىرا دا, اياماس دەدىك تە, سول بەتىمىزبەن قىتاي ءوتىپ كەتتىك». قاراسارتوۆ وتريادىندا بولعان تۇڭلىكباەۆ ەستەلىگى بويىنشا وقيعا بىلاي وربىگەن: «كۇزدىڭ ءبىر بۇلىڭعىر كۇنى ەدى. جەردى قىربىق قىراۋ باسقان بوقىراۋ شاعى. كۇزەتتە تۇرعان باشقۇرت حاليتوۆ انادايدان مۇنارتىپ كورىنگەن ءبىر توپ اتتىلاردىڭ بىزگە قاراي بەتتەگەنىن كورگەن. وسى حابار قۇلاعىنا تيىسىمەن ولاردى باندى دەپ ويلاعان قاراسارتوۆ بىزگە بىردەن-اق «اتىڭدار!» دەپ بۇيىر­دى. ودان-بۇدان مىلتىق اتىلا باستاعان سوڭ, انالار ىركىلىپ قالدى. سول كەزدە ىركىلگەن توپتان بىرەۋ ءۇزىلىپ شىعىپ, اتىنىڭ جورعاسىن توگىلدىرە بىزگە قاراي بەتتەدى جانە دە قايتا-قايتا قولىن كوتەرىپ, زالالسىز ادامبىز دەگەندەي بەلگى بەردى. جاقىنداعاندا, شاكارىم ەكەنىن ءبارىمىز تانىدىق. بىراق «اتىستى توقتاتىڭدار!» دەگەن بۇيرىق بولماعان سوڭ, باشقۇرت حاليتوۆ ونى ءبىر ەمەس, ەكى دۇركىن اتتى. شاكارىم اتىنىڭ جالىن قۇشا بەرىپ جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. اتى دا وڭباي جاراقاتتاندى. شاكەڭ بىزگە دە بىردەڭە دەۋگە شاماسى كەلمەدى. ات, تۇيە مىنگەن قالپىمىز ءبىز ونى قورشاپ ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز تۇردىق. بۇل كەزدە شاكارىمنىڭ سەرىكتەرى زىم-زيا جوق بولىپ كەتتى. …سول ۋاقىت ىشىندە ءوزىنىڭ قورقىتىپ جاز­دىرعان بارىنە «شاكارىم باندىنى ۇيىمداس­تىرۋشى بولدى» دەگىزىپ ۇلگەرگەن. گاۋپتۆاحتادان شىققاننان كەيىن مەن دە سول سارىندا جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. ال حاليتوۆتى باسقا جاققا شىعارىپ جىبەردى». قاراسارتوۆ بارىنشا بۇل وقيعادا شاكارىمدى كىنالى ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن. بەلگىلەنگەن جەرگە چەكيس­تەر شاكارىمنىڭ كوپكە بەلگىلى ۆينچەس­تەر ۆينتوۆكاسىن تاستايدى, اتىپ ولتىرىلگەن شاكارىمنىڭ استىنداعى جىعىلعان قوڭىر توبەل اتىن وسىنىڭ الدىندا عانا ­كوتەرى­لىسشىلەردىڭ قولىنان قازا تاپقان جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى شالاباەۆ ولجابايدىڭ تورى اتىنا الماس­تىرادى. وسى وقيعاعا تىكەلەي قاتىستى ­ز.وسپانوۆ «…بايلاردىڭ اراسىندا شوقتىعى بيىك شاكارىم كوتەرىلىسشىلەردىڭ قاراۋىلعا قاراي بارۋىنا ­باتاسىن بەرىپتى دەگەن ءسوز تارادى… وسىعان بايلانىستى ءبىز شاكارىمدى ىزدەستىرە باستادىق… ۆينچەستەر ۆينتوۆكاسىن كوردىم. ۆينتوۆكا كوزىمە تۇسكەندە, مەن سونشالىقتى تاڭعالدىم. ويتكەنى مەن ابىرالى اۋدانىنداعى تايلاق اۋىلىنا وبلىستىق گپۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى باك جولداسقا پاكەت اپارعان ەدىم. باك سول جەردە ءىسساپاردا جۇرگەن بولاتىن… سوندا وگپۋ قىزمەتكەرى يۋرەۆ وسى ۆينتوۆكانى بەرگەن ەدى… ءىسساپاردان كەلىسىمەن مەن ۆينتوۆكانى گپۋ-ءدىڭ شىڭعىستاۋ بولىمشەسىنە تاپسىردىم». مىنە, ۆينتوۆكا جايى وسىلاي بولسا, بەردەشتىڭ ەستەلىگى بويىنشا «شاكارىمنىڭ استىندا ءوزىنىڭ قوڭىر توبەل اتى بولاتىن» (جارالانعان شاكارىمنىڭ جانىنان ولجاباي شالاباەۆتىڭ تورى جورعاسىنىڭ ولىگى تابىلعان ەدى).

جاۋ قولىنان قاپىدا قازا تاۋىپ, جەر قوينىنا قاسىرەتپەن كەتكەن شاكارىم قالدىرعان اسىل مۇرالار قانشا عاسىر وتسە دە ءوز قۇندىلىعىن جوعالتقان جوق. عۇلامانىڭ «اجالسىز اسكەر» اتتى سىر سوزىندە ايتىلعانداي, ونىڭ ولەڭدەرى مەن سوزدەرى – ماڭگىلىك ءومىرىنىڭ كەپىلى. تەك دانانىڭ سوزدەرىن وقىپ-ۇيرەنىپ, عيبراتىن عۇمىرىمىزعا سەرىك ەتۋ ارقىلى شاكارىم مەن ول قالدىرعان ار ءىلىمىنىڭ جولىن جالعاستىرا بەرەتىنىمىز اقيقات.

دياس بيسەنعاليەۆ, تاريحشى, ولكەتانۋشى

تاعىدا

admin

«استانا اقشامى» گازەتى

ۇقساس جاڭالىقتار

پىكىر ۇستەۋ

Back to top button