بيىل ۇلتىمىزدىڭ كوگىنەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ وتكەن عۇلاما عالىم, كورنەكتى شىعىستانۋشى, تاريحشى, فولكلورشى, ءبىر سوزبەن ءتۇيىپ ايتقاندا, حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولىپ وتىر. ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە, وسى ءبىر ارداقتى تۇلعانىڭ ەسىمى بىزگە جىلدار وتكەن سايىن جاڭارىپ, جاڭعىرىپ, ءوزىنىڭ ازات ەلىمەن بىرگە ەرتەڭگە, بولاشاققا جول باستاپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. وسىنداي الىپ ازاماتتىڭ تورقالى تويى اياسىندا ەلوردالىق ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى بەلگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ پەن كورنەكتى ساۋلەتشى شوتا ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە «شوقان» دراماسىنىڭ پرەمەراسىن ۇسىندى. قويۋشى رەجيسسەرى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى نۇرلان جۇمانيازوۆ.
ءسابيت سالعان سۇرلەۋ ەدى
ءسابيت مۇقانوۆ – شوقان ءومىرىن زەرتتەۋگە العاشقى تۇرەن سالعان ساناتكەرلەر قاتارىندا اتالاتىن قالامگەر. بالا كۇنىندە ەستىگەن عالىمنىڭ ەسىمى ونىڭ بويىنا قانات ءبىتىرىپ, قيالىن شارىقتاتىپ, ادەبيەت الەمىنە كەلۋىنە دە ىقپالى بولعان. ول تۋرالى جازۋشى ءوزىنىڭ «ءومىر مەكتەبى» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق ءبىرىنشى كىتابىندا بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن جازادى. كەيىنىرەك, قالامگەر بۇگىنگى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا وقىپ جۇرگەن شاقتا, سول كەزدەگى كسرو عىلىم اكادەمياسى ارحيۆىنەن ش.ءۋاليحانوۆتىڭ قولجازبالارى مەن ومىرىنە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەردى تاۋىپ, ىندەتە زەرتتەيدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1941 جىلى شوقان ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىنەن سىر شەرتەتىن «اريادنانىڭ ارقاۋى» دەپ اتالعان پەسا تۋادى. شىعارمانىڭ اتاۋى ميفولوگيادان الىنعان. قويىلىم 1956 جىلى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىندا ساحنالانادى. ودان كەيىن دە اۆتور اتالعان تۋىندىنى قايتا وڭدەپ, ويشىل عالىم بەينەسىن بايىتا تۇسەدى. جالپى, كورنەكتى سۋرەتكەر ءومىرىنىڭ ۇزاق بەلەسىندە «شوقان» تاقىرىبىنا اينالىپ سوعىپ وتىرعان. ول تۋرالى «جارقىن جۇلدىزدار» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەك شىعارادى. جازۋشىلىق شەبەرلىگى كەمەلىنە كەلگەن شاقتا «اققان جۇلدىز» اتتى رومان جازادى. العاشقىدا اۆتوردىڭ ءوزى ءتورت توم بولادى دەپ جوبالانعان قوماقتى دۇنيەنىڭ ەكى تومى عانا جارىق كورىپ, تۋىندى جازۋشى دۇنيەدەن وزۋىنا بايلانىستى تولىق اياقتالماي قالادى.
بولار بالا بەينەسى
راسى كەرەك, اسىل تەكتى شوقان بابامىزدىڭ بەينەسى ءبىزدىڭ جادىمىزدا كورنەكتى كينو تارلاندارى نۇرمۇحان ءجانتورين مەن ساعي ءاشىموۆ سومداعان فيلمدەردەگى سىمباتتى دا سىرباز, وتتاي جانىپ تۇرعان جىگەرلى جىگىت رەتىندە قالعان ەدى… وسى ويمەن جاڭا پرەمەراعا كەلدىك. شىمىلدىقتىڭ تەزىرەك ءتۇرىلۋىن كۇتىپ وتىردىق. ءبىر ءسات… قويىلىم توسىننان باستالدى. ادامنىڭ جان جۇرەگىن سۋىرىپ الاتىنداي مۇڭلى مۋزىكا ويناپ, ورتادا ايبارلى دا ارداقتى كەنەسارى بابامىزدىڭ باس سۇيەگىنىڭ جانىندا بالا شوقاننىڭ سۇلباسى كەلگەندە وعان قاھارلى حان «ەلىڭ ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەت» دەگەن ويدى ايتقانداي كورىنىس پايدا بولادى… بۇل, ءبىر جاعىنان, شوقاننىڭ كورىپ جاتقان ءتۇسى سەكىلدى بەينەلەنەدى. ودان كەيىن ساحناعا شوقاننىڭ ومبىداعى ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزى شىعادى. ورىمدەي بوزبالانىڭ تۇلا بويىنداعى قايسارلىق, ءوز ۇلتىنا دەگەن جاڭاشىرلىق قاسيەتى وسى جەردە انىق بايقالادى. اسىرەسە, وزىمەن بىرگە كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن ءبىر قازاق بالاسىنىڭ وزگە ۇلت وكىلى 2-3 جاس كەزىندە قالاعا الىپ كەتىپ, تاربيەلەپ, وزگە دىنگە وتكىزىپ, شوقىنىپ كەتكەن ايانىشتى بەينەسى بەدەرلەنەدى. سونداي-اق, اقسۇيەك, بەكزادا بولسا دا شوقاندى «كوشپەندى ەلدىڭ بالاسى» دەپ مەنسىنبەي قارايتىن قاتارلاستارىنىڭ مەنمەندىگى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگۋگە دەيىن بارعان, قىساستىققا شىداماعان باس كەيىپكەردىڭ جان-دۇنيەسى بارىنشا اشىلادى. شوقاننىڭ بوزبالا شاعىن سومداعان جاس اكتەر جانات وسپانوۆتىڭ شەبەرلىگى ءتانتى ەتەدى. ءتۇر-تۇلعاسى كەلىستى جىگىتتىڭ بويىندا جىگەرى مول, كەيىپكەردىڭ ەپتەپ ازىلگە مويىن بۇرىپ تۇراتىن قاسيەتى دە, داۋىسىنىڭ انىقتىعى دا اسەرلى… باستىسى, باس كەيىپكەردى نانىمدى بەينەلەگەن.
شىڭعىس سۇلتاننىڭ
ءۇش ارمانى
شوقاننىڭ اكەسى – شىڭعىس سۇلتان ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى ادامى بولعان. ول 1834 جىلى ومبىداعى ءسىبىردىڭ كازاك اسكەري ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ, ورىس ارمياسىندا جوعارى اسكەري شەن – پولكوۆنيك اتاعىن العان. ودان كەيىن قۇسمۇرىن وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى, ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ وبلىستىق باسقارماسىنىڭ كەڭەسشىسى, كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولعان. قويىلىم بارىسىندا شوقان كادەت كورپۋسىندا بىرگە وقىعان دوسى گ.ءپوتانيندى تۋعان ەلىنە ەرتىپ كەلىپ, اكە-شەشەسىمەن, اعايىندارىمەن تانىستىرعان جانە دالالىق قازاق تۇرمىسىن كورسەتەتىن ساتتەر ايشىقتى بەينەلەنەدى. اسىرەسە, شىڭعىس سۇلتاننىڭ (سۇلتان رولىندە – ج.تولەنباەۆ) بالاسىنا ايتقان ءۇش ارمانى ونەگەلى جاستىڭ ومىرىنە اينالعان قازىعى سەكىلدى كورىندى. «بالام, ءبىرىنشى – ءوز ءتىلىڭ مەن ءوز حالقىڭدى ۇمىتپاسا دەيمىن, ەكىنشى – ويعا جۇيرىك, تىلگە شەشەن بولسا دەيمىن, ءۇشىنشىسى – پاتشاسىنىڭ نە ىستەپ, نە قوياتىنىن كۇن ىلگەرى بىلەتىندەي ورىس جانىن تەرەڭ بىلسە دەيمىن» دەپ ايتقان اۋزى دۋالى سۇلتاننىڭ وسيەتى بۇگىنگى ۇرپاققا ايتىلعانداي اسەر بەردى. سپەكتاكلدە سول كەزدەگى كوشپەندى ءداۋىردىڭ تۇرمىستىق ناقىشتارى, كەيىپكەرلەردىڭ ءسوز قاعىستارى, كيىم كيىستەرىنىڭ ءوزى كورەرمەندەردى سول زامانعا جەتەلەپ اپارعانداي شىنايى شىققان. ەلگە كەلگەن بوزبالا شوقان مەن ايجان اراسىنداعى العاۋسىز ماحاببات تا جۇرتشىلىقتى نازىك سەزىمگە بولەيدى.
شىمىر شەشىم,
شىنايى قويىلىم
شوقان – ومىردەن وتىز جاسىندا وزدى. وسىنداي قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرىن ول حالقىنىڭ جارقىن كەلەشەگىنە ارنادى. سول ءۇشىن دە اق پاتشانىڭ الدىندا يلىكپەي, تۋرالىقتان تايماي, ۇلتى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگە ءبىلدى. قويىلىمنىڭ سوڭعى شيرەگىندە وسى قيلى جاعدايلار شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. شوقاندى ءار قىرىنان بەينەلەگەن تەاتر ارتىستەرى قۋاندىق قىستىقباەۆ پەن ەرجان نۇرىمبەتوۆ باستى كەيىپكەردىڭ جان كۇيزەلىسى مەن مۇڭلى بولمىسىن نازىك يىرىمدەرمەن اشا بىلگەن. باس كەيىپكەردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىن كورگەندە جۇرەگىمىز تەبىرەنىپ, كوڭىلىمىز ەگىلىپ كەتكەنىن جاسىرا المايمىز. ءبىر باسىنا تاۋداي تالانت بەرگەن الىپ تۇلعانىڭ عۇمىرى قىسقا بولعانى دا جانىمىزدى اۋىرتتى. سونداي-اق, سپەكتاكل بارىسىندا تىلەكتەس مەيراموۆ, ءلايلا بەكنازار-حانينگا, نۇركەن وتەۋىلوۆ, سىرىم قاشقاباەۆ سەكىلدى دارىندى ونەرپازدار سومداعان رولدەردە دە ءوز شەبەرلىگىمەن كورەرمەندەردى تارتا ءبىلدى.
– وسى درامانى قويۋ ءۇشىن ۇزاق دايىندالدىم. ءسابيت اتامىز بەن شوتا اعامىزدىڭ شوقان جايىندا جازعان دۇنيەلەرىن وقىپ شىعىپ, بۇگىنگى ۋاقىتقا ساي كەلەتىن جاڭا رەجيسسەرلىك نۇسقا جاسادىم. الايدا, اۆتورلار شىعارمالارىنىڭ تۇپنۇسقاسىنان اۋىتقىعان جوقپىن. داڭقتى بابامىز شوقان جونىندە ازات ەل اتانعاننان بەرى درامالىق دۇنيە جازىلعان جوق. وسى جاعداي مەنىڭ جانىما باتاتىن. سوندىقتان, حالقى ءۇشىن قانداي جاعدايعا دا بارا بىلگەن سۇڭقار ازاماتتىڭ بولمىسىن اشىپ كورسەتكىم كەلدى. ءبىز شوقاندى جەتە بىلمەي, تۇپتەپ تانىماي, ەگەمەندىك رۋحىن بويىمىزعا تەرەڭ سىڭىرە المايمىز, – دەدى قويۋشى رەجيسسەر نۇرلان جۇمانيازوۆ.
ازامات ەسەنجول
