شىمكەنت قالاسىنىڭ مەرەيلى مەرەكەسىنە وراي ۇيىمداستىرىلعان پرەسس-تۋر اياسىندا رەسپۋبليكالىق باق-تىڭ ءبىر توپ وكىلى قاراشانىڭ باسىندا شىرايلى شىمقالاعا اتتاندىق.
ءار توبەسىنىڭ, ءار تاسىنىڭ تاريحي ماڭىزى بار شەجىرەلى قالاداعى كوزبەن كورىپ, كوڭىلگە تۇيگەندەرىمىزدى قويىن داپتەرىمىزگە ءتۇسىرىپ قايتتىق…
* * *
شىمكەنتتىكتەردىڭ اۋزىندا ءجيى ايتىلاتىن قاناتتى ءسوز بار: «ادامعا ءومىر ءبىر-اق رەت بەرىلەدى, ونى جانعا جايلى شىمكەنتتە وتكىزۋ كەرەك» دەگەن. بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحىن اركىم ءارتۇرلى ايتىپ ءجۇر. ءبىرى وڭتۇستىككە جاساعان ساپارى كەزىندە ەلباسىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم دەسە, ەندى ءبىرى, وبلىستى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا باسقارعان مارس ۇركىمباەۆ, زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆتەر ايتقان دەسەدى. ەندى بىرەۋلەر بۇل ءسوزدىڭ اۆتورى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ العاشقى باسشىسى, ەڭبەك جولىن وسى وڭىردەن باستاعان سەرگەي تەرەششەنكو ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيدى. كىم ايتسا دا, تەگىن ايتپاعان بولار.
ەل اۋزىندا, وڭتۇستىك — تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن, قويناۋى قازىناعا تولى, جوقتان بار جاسايتىن ەڭبەكقور حالقى, باي تاريحى بار, ۇلتتىڭ رۋحاني التىن بەسىگى سانالاتىن كيەلى مەكەن اتالادى.
قاشان كەلسەڭ قازانى بۇرقىراپ, ساماۋرىنى قايناپ تۇراتىن قالا بۇل جولى دا قوناقجاي قالپىنان جازعان جوق. استانا مەن الماتىدان كەلگەن جۋرناليستەردى اۋەجايدان اياعىن جەرگە تيگىزبەي كۇتىپ الدى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان ساپارىمىزدا باسشىسى دا, قوسشىسى دا جانىمىزدان تابىلدى.
بايدىبەك ءبيدىڭ باسىندا
ارنايى دايىندالعان باعدارلاما بويىنشا العاش ايالداعان جەرىمىز بايدىبەك ءبيدىڭ ەسكەرتكىشى بولدى. «يۋجنىي كازاحستان» وبلىستىق قوعامدىق-ساياسي گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى كەڭەس يسمايلوۆ اعامىز جول باستاپ كەلەدى. ءوزى كاسىبي گيدتەن كەم ەمەس ەكەن. «جەرگىلىكتى تاريحتى كەڭەس اعادان ارتىق بىلەتىن ادام از» دەيدى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى. اڭگىمەشىل كىسى. تىڭداپ وتىرىپ, ءتىرى ەنتسيكلوپەديانىڭ ءوزى مە دەرسىڭ.
تاياۋدا عانا تۇعىرىنا قوندىرىلعان بايدىبەك ءبيدىڭ ءمۇسىنى ەلىمىز بويىنشا ەڭ بيىك نۇكتەدە ورناتىلعان ەسكەرتكىش سانالادى. شىعىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازبالارىندا ونى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىندا ەرەكشە ورنى بار ەجەلگى ءۇيسىن ءبىرلەستىگىنە كىرەتىن البان, سۋان, دۋلات, ءسارىۇيسىن, شاپىراشتى, ىستى, وشاقتى رۋ تايپالارىنىڭ ءتۇپ اتاسى دەپ كورسەتەدى. ءوز زامانىندا كوشپەلى ەلدىڭ باسىن ءبىرىكتىرىپ, ەلدى, جەردى سىرتقى جاۋدان قورعاعان قولباسشى, اقىلمان رەتىندە كوزگە تۇسكەن اسا ءىرى تاريحي تۇلعا دەپ جازىلادى.
ەسكەرتكىشتىڭ تۇعىرى 9 مەتر, ءمۇسىننىڭ بيىكتىگى 10 مەتردەي, ورناتىلعان نۇكتەسى قالادان 200 مەتر جوعارىدا جاتىر. ەسكەرتكىشتىڭ جانىنا كوتەرىلگەن جانعا بۇكىل شاھار الاقانداعىداي كورىنەدى ەكەن.
– ەندى ءۇش جىلدان كەيىن كەلسەڭىزدەر, قالا كۇنى مەرەكەسىن مىنا تۇستا بوي كوتەرەتىن جاڭا اكىمشىلىك ورتالىعىندا دۇرىلدەتىن تويلايتىن بولامىز, – دەدى, كەڭەس اعامىز ەرەكشە ماقتانىشپەن قالانىڭ سولتۇستىگىن نۇسقاپ.
استانا داڭعىلىنىڭ ايشىقتارى
قالانىڭ بيىل بەكىتىلگەن باس جوسپارى بويىنشا استانامەن اتتاس داڭعىلدىڭ بويىندا قالانىڭ جاڭا ىسكەرلىك ورتالىعىنىڭ نەگىزى قالانىپ جاتىر ەكەن. اتالعان اۋماقتا كىتاپحانا, تەاتر, كورمە كەشەنى, كينو-كونتسەرت زالى, وبلىستىق اكىمدىكتىڭ عيماراتى, 5 مىڭ ادام سياتىن مەشىت, 9-10 قاباتتى تۇرعىن ءۇيلەر, بيزنەس ورتالىقتارى, مەكتەپ, بالاباقشا, وزگە دە ساۋلەتتى نىساندار بوي كوتەرمەكشى. الداعى 3-5 جىلدا جاڭا اكىمشىلىك ورتالىق قالانىڭ ەڭ كورىكتى ورىندارىنىڭ ءبىرىنە اينالماق.
باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا ترانزيتتىك ءدالىزى قالانىڭ وسى بولىگىنەن وتەدى. بولاشاقتا جاڭا اكىمشىلىك اۋماقتا «شىمكەنت-2» تەمىرجول ۆوكزالى بوي كوتەرەدى دەگەن جوسپار دا بار.
قالا اكىمى قايرات مولداسەيىتوۆتىڭ ايتۋىنشا, باس جوسپارعا سايكەس قالاعا ىرگەلەس جاتقان ءۇش اۋداننىڭ بىرقاتار ەلدى مەكەندەرى قوسىلىپ, قازىرگى 40 مىڭ گەكتار اۋماعى 117 گەكتارعا ۇلعايماقشى.
كەزىندە قالانىڭ قازىرگى بولىگى 600 مىڭداي تۇرعىنعا شاقتاپ سالىنعان ەكەن. الايدا, رەسمي دەرەك بويىنشا, بيىلدىڭ وزىندە حالىق سانى 650 مىڭعا جەتىپتى. ال, بەيرەسمي دەرەكتەر مۇندا ميلليوننان استام ادام تۇراتىنىن كورسەتىپ وتىر. دەموگرافيالىق جاعىنان ءبىر دە ءبىر وبلىس ىلەسە المايتىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ حالىق سانى كۇن ساناپ كوبەيۋدە.
ەلىمىزدەگى ءاربىر ءۇشىنشى بالا وڭتۇستىكتە دۇنيەگە كەلەدى. بىلتىر تەك شىمكەنت قالاسىنىڭ وزىندە 67 مىڭ بالا دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى باحادۇر نارىمبەتوۆ شاھارداعى ءبىر جىلعى تۋ كورسەتكىشىنىڭ وبلىس اۋماعىنداعى ءبىر اۋداننىڭ حالقىمەن پارا-پار ەكەنىن ايتادى. دەمەك, جىل سايىن قالاعا كەم دەگەندە ءبىر اۋداننىڭ حالقى قوسىلىپ وتىرادى دەگەن ءسوز, بۇل. بيىل 8 مىڭ وقۋشى مەكتەپ ءبىتىرىپ, جاڭا وقۋ جىلىندا 14 مىڭنان استام بالا مەكتەپ تابالدىرىعىنان اتتاعان.
تاريحقا تاعزىم
سوڭعى جىلدارى شىمكەنتتە بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى اياسىندا قالاداعى 20-دان استام كاسىپورىننىڭ قارجىسى ەسەبىنەن بىرنەشە تاريحي ورىندار جاڭارتىلىپ, جاڭادان نىساندار بوي كوتەرگەن.
سونداي نىساننىڭ ءبىرى «قاسىرەت» مەموريالى دەپ اتالادى. كۇنى كەشەگە دەيىن مەموريال ورنالاسقان ساي ەل اۋزىندا «الباستىساي», «قايتپاس» دەپ اتالىپ كەلىپتى. جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا, قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى وسى سايعا ايداپ اكەتكەندەردىڭ بىردە-بىرەۋى كەرى قايتپايتىن كورىنەدى. كۇن ۇياسىنا باتىسىمەن سايدان شىعاتىن تارسىلداعان مىلتىق داۋسى بۇكىل قالانى جاڭعىرتىپ تۇرادى ەكەن. زۇلمات جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان 7 مىڭ ادام تۇتقىندالىپ, ولاردىڭ ءۇش مىڭعا جۋىعى وققا ۇشادى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى مۇندا مەموريال ورناتىلادى. ءىشى كيىز ءۇيدى, سىرتقى كورىنىسى اسپاننان تۇسكەن نايزاعايدى بەينەلەيتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايى اشىلادى.
قالاداعى تاعى ءبىر تاريحي نىسان – «داڭق» مەموريالى.ۇلى جەڭىستىڭ 65 جىلدىعى قارساڭىندا سالىنىپتى. كەشەننىڭ ورتاسىنا «جۇلدىز» ەسكەرتكىشى ورناتىلىپ, اينالاسىنداعى گرانيت قابىرعاعا وبلىستان شىققان كەڭەس وداعىنىڭ 51 باتىرى مەن داڭق وردەنىنىڭ 8 يەگەرىنىڭ ەسىمى جازىلعان. ودان ارىرەكتەگى تاقتايشالاردا وڭتۇستىكتەن سوعىسقا اتتانعان 140 مىڭعا جۋىق مايدانگەردىڭ اتى-ءجونى تاسقا قاشالىپتى. مەموريالعا جاقىن ماڭدا اۋعانستان سوعىسىندا وپات بولعان جاۋىنگەرلەردىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان اسكەري تەحنيكالاردىڭ اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايى ورنالاسقان.
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي اشىلعان تاعى ءبىر نىسان – تولە, قازىبەك جانە ايتەكە بي كوشەلەرىنىڭ توعىسقان تۇسىنداعى «تاۋەلسىزدىك» ساياباعى. 8,2 گەكتار اۋماقتا “ەل بىرلىگى” مونۋمەنتى, “تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى” اللەياسى ورنالاسقان. وندا ەلىمىزدىڭ ءار جىلدارداعى تاريحي وقيعالارى ءمارمار تاسقا ويىپ جازىلعان. ساياباق “التىن كوپىر” ارقىلى ەلىمىزدىڭ كارتاسى بەينەلەنگەن مەملەكەتتىك رامىزدەر الاڭىمەن جالعاسىپ جاتىر. مىنا قىزىقتى قاراڭىز, جۋرناليستەر توبى الاڭعا كەلگەن ساتتە شايداي اشىق اسپان تورىندە ءدال قازاقستاننىڭ كارتاسىن بەينەلەيتىن شوكىمدەي بۇلت پايدا بولدى. جول باستاۋشىمىز بۇل ورىننىڭ تەگىن جەر ەمەس ەكەنىن ايتىپ قالدى. ساياباقتىڭ ورنىندا كەزىندە اسا ءىرى ساۋدا, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىق سانالعان ەجەلگى شىم قالا ورنالاسقان ەكەن.
جاسىل جەلەگى جايقالعان جەر
شىمكەنتتە كوزى تىرىسىندە اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعالار بار. سولاردىڭ ءبىرى – كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى, كەزىندە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان اسانباي اسقاروۆ. ونىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن وركەندەتۋدەگى ىزگى تىرلىكتەرىنىڭ ءىزى اتتاپ باسقان سايىن سايراپ جاتىر. قالاداعى حايۋاناتتار باعى, جاساندى «تۇلپار» كولى اسقاروۆتىڭ تۇسىندا حالىق يگىلىگىنە بەرىلەدى. 1979 جىلى وسى كىسىنىڭ تىكەلەي باستاماسىمەن قالا سىرتىنداعى كۇل-قوقىسقا تولىپ, شاڭى اسپانعا شىعىپ جاتقان 117 گەكتار جەر يگەرىلىپ, دەندروساياباق سالىنادى.
ساياباققا كەڭەس وداعىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن اكەلىنگەن اعاش تۇقىمدارى وتىرعىزىلادى. 1985 جىلدارى جازىقسىز جالانىڭ قۇربانى بولىپ, تۇرمەگە جابىلعان كەزدە اپتال ازامات ارتىندا قالعاندارعا وسى ساياباقتىڭ تاعدىرىن ەرەكشە اماناتتاپ تاپسىرعان دەسەدى. الايدا 1990 جىلداردىڭ باسىنداعى ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق پەن قۇلدىراۋ كەزەڭىندە ساياباقتىڭ كۇيى كەتەدى. تەك, بىلتىرعى “جول كارتاسى” باعدارلاماسى بويىنشا بيۋدجەتتەن قارجى ءبولىنىپ, ساياباقتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ءجۇرگىزىلىپ, ءوڭى كىردى.
دەندروساياباقتا 600-گە جۋىق اعاش ءتۇرى بار ەكەن. بالقاراعاي, سامىرسىن, ماگنوليا, ءتىپتى اتاۋىن بۇرىن ەستىپ بىلمەگەن اعاشتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كەزدەستىرەسىز. ءبىرازىن تانىمال تۇلعالار وتىرعىزىپتى. مىڭنان استام اعاشى بار سول ساياباقتىڭ قاق تورىندەگى قوناەۆتىڭ قولىمەن وتىرعىزىلعان الىپ ءبايتەرەك ەرەكشە كوزگە تۇسەدى ەكەن. ەكى ادامنىڭ قۇشاعى ازەر جەتەتىن اعاش قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلىنىڭ الىپ تۇلعاسىن ەلەستەتكەندەي.
ونەركاسىبى ورلەپ تۇر
شىمكەنت – ونەركاسىپكە بەيىم قالا.
قالاداعى ەڭ كونە كاسىپورىن – «حيمفارم» زاۋىتى سوناۋ حVIII عاسىردىڭ سوڭىندا تسەح بولىپ اشىلادى. تسەحتا دەرمەنەدەن ىشەك قۇرتىن ەمدەيتىن دارىلەر جاسالىپ, سول كەزدىڭ وزىندە ەۋروپاعا ەكسپورتتالعان دەسەدى. كەيىننەن لەنيننىڭ بۇيرىعىمەن تسەح «حيمفارم» زاۋىتى بولىپ قۇرىلادى. قالادا بۇدان وزگە تەرى وڭدەيتىن تسەحتار, ديىرمەندەر دە كوپ بولىپتى.
كەڭەس زامانىندا شىمكەنتتە ءىرى-ءىرى ءۇش ءوندىرىس ورنى جۇمىس ءىستەيدى. ولار – فوسفور, شينا جاساۋ جانە قورعاسىن زاۋىتى بولاتىن. بۇگىندە فوسفور مەن شينا زاۋىتىنىڭ اۋماعىندا يندۋستريالدى ايماق قۇرىلعان. ال قورعاسىن زاۋىتىنىڭ جۇمىسى كۇن سايىن جاندانىپ كەلەدى. نارىقتا زاۋىتتىڭ ءوندىرگەن قورعاسىنىنا سۇرانىس وتە جوعارى. 30-شى جىلدارى كسرو-داعى وندىرىلگەن قورعاسىننىڭ 70 پايىزى, سوعىس جىلدارىندا جاۋعا اتىلعان 10 وقتىڭ 7-ەۋى شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىندا وندىرىلگەنىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەس.
قازاقستانداعى موتور مايىن شىعاراتىن العاشقى زاۋىت تا جاقىندا شىمكەنتتە ىسكە قوسىلدى. ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى اياسىندا سالىنعان «Hill» كورپوراتسياسىنىڭ جاڭا كاسىپورنى موتور مايلارىن ءوندىرۋدە الەمدەگى قازىرگى زامان تالابىنا ساي زاۋىتتار قاتارىنا قوسىلدى. مۇندا جىلىنا 70 مىڭ توننا ءونىم شىعارىلادى.
وتاندىق كولىكتەر ويقاستاپ ءجۇر
مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەتەلدىك قىمبات كولىككە قۇمار شەنەۋنىكتەردى قاتتى سىناعانى بار. ولاردىڭ بۇل ءىسىن مادەنيەتسىزدىككە, ساۋاتسىزدىققا, ەلىكتەگىشتىككە بالاعان بولاتىن. وتاندىق ماشينالاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە ارنايى تاپسىرما دا بەرگەن. بىراق, بۇل ايتىلعانداردىڭ شىمكەنتتىك شەنەۋنىكتەرگە قاتىسى جوق. قالا اكىمى قايرات مولداسەيىتوۆ باس بولىپ ءوزىمىزدىڭ وسكەمەندە قۇراستىرىلعان «كيا كادەنزا» كولىگىن تىزگىندەپتى. بۇل ۇردىستەن سوڭعى كەزدە وزگە دە شىمكەنتتىك شەنەۋنىكتەر ۇلگى الىپ ءجۇر.
شىنار دوسان
