سماعۇلدىڭ سىرلى سازدارى
سماعۇل باۋىرىمىزبەن العاش قولىمىزعا قاۋىرسىن قالام ۇستاپ, ءباسپاسوز بەتىندە ءبىردى-ەكىلى ولەڭدەرىمىز قىلتيىپ كورىنە باستاعان جاس قالامگەرلەردىڭ جيىندارىندا تانىسقان ەدىك. ول كەزدە ەركەش يبراھيم, نۇرعوجا ورازوۆ, تولەگەن قاجىباەۆ, نۇرمياش كوبەنوۆ, جايىق بەكتۇروۆ سىندى سىيلى اعالارىمىز بارىمىزگە جول كورسەتىپ, ءجون سىلتەپ جاتاتىن. سماعۇل قالاي دەگەنمەن دە ايماقتاعى ىرگەلى ورتا, ءوزى تۋىپ-وسكەن وبلىس ورتالىعى اقمولاعا تابان تىرەدى. راديو, ودان ءارى تەلديدار سالاسىندا ەڭبەك تورىسى بولىپ, ەرىنبەي-جالىقپاي قىزمەت جاسادى. راديو تورابىنداعى قاۋىرت جۇمىسى ونى ەلمەن ەتەنە ارالاستىرىپ, ءتۇرلى تاعدىرلارعا جولىقتىرىپ, كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىگىمەن شىڭداي ءتۇسىپ, وسى جانردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن جازۋ مانەرىن بەيىمدەپ, قالامگەرلىك قارىمىنا, شىعارماشىلىق شىرقاۋىنا يگى اسەر ەتتى عوي دەيمىن. اسىرەسە, اسكەن نابيەۆ, حاجىمۇرات راحيموۆ, نۇرعوجا ورازوۆ, ءمادي حاسەنوۆ, نوگەربەك ماعزۇموۆ, تولەگەن قاجىباەۆ, الدان سمايىل, جاراسباي نۇرقانوۆ, امانتاي كاكەنوۆ جانە باسقا اعالارىنان كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ, تالابى زور دا, قالامى جورعا جازۋشى بولىپ شىققانى انىق.
كەڭەستىك كەرەعار ساياسات كەنەگەسىن كەپتىرگەن, تىڭ يگەرۋ ناۋقانى تىنىسىن تارىلتقان ۇلتتىق رۋح تۇرعىسىنداعى اقمولانىڭ ول كەزدەگى جاعدايى مۇشكىل ەدى. بۇكىل تۇستىكتەگى وڭىرلەرگە ءتان زامانانىڭ سول قيىندىقتارىن سەرپۋ ءۇشىن, الاش ايبىنىن الاسارتپاي, حالقىمىزدىڭ رۋحاني بولمىسىن جوعارى ۇستاپ ءجۇرۋ ءۇشىن جوعارىدا اتالعان ازاماتتاردان باستاپ, جۋرناليستيكا, ادەبيەت, مادەنيەت, ونەر, ءبىلىم جانە باسقا سالالارىندا جۇرگەن كوپتەگەن جەرگىلىكتى ازاماتتار تالماي قايرات قىلدى, كۇرەسە ءبىلدى. سول قاھارمانداردىڭ بەل ورتاسىندا باياعى الاش ارداگەرلەرىنىڭ اتى مەن زاتىن ميراس ەتكەن ءبىزدىڭ سماعۇلدىڭ دا جۇرگەنى انىق.
سماعۇلدىڭ شىعارمالارى سول ءبىر رۋحاني بولمىس ءۇشىن «كۇرەستىڭ», شىنايى تىرلىك پەن شىرايلى تابيعاتتى شاڭ قاپتىرماي, تارلان تۇلعالارىمىزدى, تاريحي مۇرالارىمىز بەن تاماشا داستۇرلەرىمىزدى ساقتاپ قالۋدىڭ, ادامزاتتىڭ ىزگى مۇراتتارىن كوزدەۋدىڭ شەجىرەسى دەۋگە دە بولادى. ونىڭ تۋعان جەر, وسكەن ەل, سۇيىسپەنشىلىككە ارنالعان العاشقى ولەڭ-جىرلارى دا جۇرەگىن شىن تولعانتىپ, تەبىرەنتكەن ساف تازا سەزىمدەرگە سۋارىلعان. ارينە, اۆتوردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ اۋقىمدى بولىگى سىرلى سازدارعا, مۇڭدى سەزىمدەرگە تولى اڭگىمەلەردەن, ەسسەلەردەن, كوركەم وچەركتەر مەن تانىمدىق ماتەريالداردان تۇرادى.
سماعۇل راحىمبەك – بىرنەشە جىر جيناقتارىنىڭ, «ارۋ مەن ارلان», «كوڭىل شۋاعى», «تەمىر تورداعى تىرشىلىك», «ايدىنداعى اق جەلكەن» ت.ب. پروزالىق كىتاپتاردىڭ اۆتورى. ءبىرتالاي پروزالىق, پوەزيالىق دۇنيەلەردى انا تىلىمىزدە سويلەتكەن شەبەر اۋدارماشى. تالاي تەلەحيكايالار مەن تەلەحابارلاردىڭ شوعىرىن جاساپ جۇرگەن تانىمال قالامگەر. قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ پۋبليتسيستەرگە ارنالعان باۋبەك بۇلقىشەۆ اتىنداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى.
اۆتور ءوزى تاڭداعان تاقىرىپتان رۋحاني ءماندى, تانىمدىق ءداندى ءدال تاۋىپ الىپ, ءوز شىعارماسىنا التىن ارقاۋ ەتەدى. وتكەن زاماننىڭ ياكي قازىرگى كۇننىڭ جاي ادام بايقاي بەرمەيتىن سۋرەتتەرىن قولمەن ۇستاعانداي ەتىپ, كوز الدىڭا الىپ كەلەدى. تاريحي وقيعالاردى قايتا قورىتىپ, شەبەرلىكپەن قىرناپ, ەكشەپ الادى. شىعارما وزەگىنە اينالعان تاريحي تۇلعامىز, تانىمال كەيىپكەرىمىز جايشىلىقتا ەسكەرىلە بەرمەيتىن جاڭا ءبىر قىرىنان اشىلىپ, سول ءبىر ساتتەگى, جارق ەتكەن كادردەگى قالپىمەن ەستە قالادى.
بۇل ورايدا, جازۋشىنىڭ جاياۋ مۇسا, ماعجان, ساكەن, اسەت, قۇلتۋما, ءماشھۇر ءجۇسىپ, قاسىم, مۇقاعالي, ەرزاكوۆيچ, ءىليا جاقانوۆ جانە باسقا دا قاس تالانتتارىمىز بەن ونەر ادامدارى جايلى, «ا.س. پۋشكيننىڭ ماحابباتى», «ەح, ناتالي, ناتالي», «لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي جايلى تولعانىس», «بارونەسسانىڭ باقىتى» شىعارمالارىن, تەزەك تورە, سەيىلبەك جانايداروۆ, مارشال يازوۆ, جاقىپ اقباەۆ اۋلەتىنەن شىققان, قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان دارىگەر زۇفنۋن تۋرالى تانىمدىق دۇنيەلەرىن اتاپ ايتقان ورىندى.
قۇت قونعان قورعالجىننىڭ قۇس قاناتتى قالامگەرى, قاراشالعىننىڭ تۇلەپ ۇشقان قارشىعاسى قيادان شالىپ, تاعدىردىڭ تالقىسىنا تاپ بولعان ونەرپاز جۇرەكتەردىڭ ولمەس رۋحىمەن سىرلاسادى: «تايگا ءىشىنىڭ ايازى بۇگىن ەرەكشە شاڭىتىپ تۇر. باراكتان بارىنشا جىلى كيىنىپ شىققان قاريا قۋاتى قايتا باستاعانىن بويىنىڭ لەزدە قالتىراپ قويا بەرگەنىنەن اڭعارعانداي بولدى. قالىڭ وپپا قاردان مالتىعىپ, بىرەر اتتاپ ۇلگەرگەنى سول ەدى, جايدىڭ وتى تۇسكەندەي الدەنە جاقىن ماڭنان شاتىر ەتتى. قاراعاي, سامىرسىندار سەلك ەتىپ, اعاشتاردىڭ ءون بويلارىنان قار كوشكىنى ساۋلاپ قويا بەردى. ەڭسەگەي بويلى قاريا ءوزىن باسىپ قالا جازداعان اق ۇلپادان ءۇستى-باسىن قاعىنىپ, ارىلىسىمەن-اق قارسى الدىنا كوز سالدى. الگىندە عانا تۇلعاسى اسپانداي زورايعان الىپ قاراعاي ايازعا شىداماي قاق ايىرىلعان ەكەن. وزەگىنىڭ قىزعىلت بەتتەرىنەن سارى التىنداي شىرىنى بۇلاق بولىپ اعىپ جاتىر. عۇمىرى بىتكەن سوڭ, قاراعاي دا جىلايدى ەكەن-اۋ دەپ, تەبىرەندى اقىن جانى. دۇشپاندارىنىڭ جالاسىمەن قيىر شىعىسقا ايدالىپ كەلگەلى ۇكىلى ىبىراي بولمىسى بوركەمىكتىككە اۋىسقانداي ما قالاي. كوزىنە جاس الدى…جو..جوق! اقىننىڭ ايىرتاۋداي ارداعىن, كوكشەتاۋداي قىمباتىن, ءوزىن ءاز كوتەرگەن اسىل جۇرتىن ساعىنعانى بۇل…».
اۆتور «شاكارىم قاجى مەن گوللاندىق الۆين بيمبوەس» اتتى اڭگىمەسىندە دانا اقىننىڭ دارا تۇلعاسىن بەينەلەي وتىرىپ, قاتپار-قاتپار تانىمدىق تىڭ دەرەكتەردى دە ءۇستى-ۇستىنە قوسا ۇسىنادى: «شاكارىم اقىننىڭ تەك شىعىستىڭ عانا ەمەس, ەۆروپا فيلوسوفتارىنىڭ دا ەڭبەكتەرىنەن حاباردارلىعى تاڭداندىرادى, – دەدى الۆين كەشكىلىك سەرۋەنگە وزىمەن ەرە شىققان, ءبىرازدان بەرى «مۋزىكالىق ەتنوگرافيا» ەڭبەگىنە قازاق مۋزىكاسى تۋرالى دەرەكتەر جيناپ جۇرگەن ومبىلىق عۇلاما فيندەيزەنگە ءجۇزىن بۇرىپ, ماناعى قالاداعى كۋبرين كوپەستىڭ ۇيىنە ورنالاسقان اقمولا سوۆدەپىنەن شىعا باستالعان اڭگىمەنىڭ جەلىسىن قايتا جالعاپ. 1926 جىلى گوللاندىق مۋزىكا تانۋشى الۆين بيمبوەس نوتاعا تۇسىرگەن شاكارىمنىڭ ەكى ءانى فيندەيزەننىڭ رەداكتسيالاۋىمەن شىققان «مۋزىكالىق ەتنوگرافيا» جيناعىنا قازاقتىڭ وزگە دە 25 ءانىنىڭ قاتارىندا ەندى. كەيىن وسى جيناقتى الۆين تۋعان ەلى گوللاندياعا الا كەتتى». مىنە, بۇل دا سماعۇل شىعارماشىلىعىنىڭ اڭگىمە وزەگىنە وي-ءورىسىن قوسا ءورىپ وتىراتىن وزىنە ءتان ءبىر قىرى. تاعى ءبىر دەرەكتى اڭگىمە جەلىسى مىناداي: «اقان سەرى… سۇلتانعازى تورە قولىنداعى ۇلكەن گاۋھار تاستى التىن جۇزىگىن شەشىپ, مۇنىڭ سۇق ساۋساعىنا كيگىزگەندە عانا ونى انىق بايقاپ, قۇشاعىنا الىپ, تەبىرەنىپ ۇزاق تۇرىپ قالدى. بۇل – كەلىپ قالعان قارتتىق ەمەس, تاعدىرىنىڭ اياۋسىز سوققىلارى قالجىراتقان اياۋلى اقان سەرىنىڭ حالقىنان كورگەن سوڭعى سىيلارىنىڭ ءبىرى ەدى!..». مۇنداي دەرەك حالقىمىزدىڭ قالاۋلى ۇلى اقان سەرى تۋرالى ەستەلىكتەردە كەزدەسەدى. بىراق وعان جان ءبىتىرىپ, شىنايى سۋرەتتەي ءبىلۋ تالانت يەسىنىڭ تەرەڭ تۇيسىنە بىلۋىنە بايلانىستى ەكەنى انىق. ونىڭ ۇستىنە بۇل – اۆتوردىڭ مامبەتالى جايىندا كوبىرەك بىلەتىن قارىمدى قالامگەر, تالىمگەر اعاسى نوگەربەك ماعزۇموۆپەن سىيلاس, سىرلاس بولىپ جۇرگەندە زەردەسىنە ۇيالاعان اسەرلەردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.
قالامگەردىڭ تۋعان اۋىل جايىندا, بىرگە وسكەن باۋىر جايىندا جازىلعان جان سىرلارى دا ەشكىمدى سەلقوس قالدىرمايدى: «تۋعان اۋىلىما جەتتىم!.. اكە-شەشەمنەن قالعان قوڭىر سالقىن, ۇلكەن سامان ۇيدە وتىرعان بۇرىنعى مەحانيزاتور شورتان اعام قۋانا قارسى الدى. كەلىنشەك كەزىندە دالا مەن قالانىڭ اراسىنا تالاي «سوقپاق» سالىپ, اۋىلداستارى تاراپىنان «ساياحاتشى-تۋريست» اتانعان اقكوڭىل, دابدىرلاعان جەڭگەم جانى قالماي, اپامنىڭ كوزىندەي, ءبۇيىرى مايىسىپ قالعان جەز ساماۋرىنعا قۇدىقتان مۇزداي سۋ قوتارىپ, ەتەگىنە سۇرىنە ءجۇرىپ, ءشاي قويدى…ساماۋىر مۇرجاسىنان جان انامنىڭ ءتىرى كەزىندەگىدەي, كوك شۋدا ءتۇتىن كوڭىلدەنە كوككە كوتەرىلە جونەلدى» دەپ, اركىمنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى اۋىلعا دەگەن ساعىنىش سەزىمىن وياتىپ, تاعىلىمدى ءتۇيىن جاسايدى.
تاۋەلسىزدىك تاعىلىمدارىمەن بىرگە, ادامداردى الدى-ارتىنا قاراتپاي, ءبىر داۋىردەن ەكىنشىسىنە اۋىسا جونەلگەن قاۋىرت زامانانىڭ جۇرەكتەرگە تۇسىرگەن ءجۇز باتپان جۇكتەرىنىڭ زاردابى دا جازۋشىنىڭ نازارىنان تىس قالمايدى. سونىڭ ءبىرى – بىرگە وسكەن بوراش جايلى مۇڭدى حيكايا. زور تالاپپەن ەر جەتىپ, اقىر سوڭىندا تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ, بولمىسى بورداي توزعان بوراش تاعدىرى وتە ايانىشتى, ول ءبىر ادامنىڭ عانا ەمەس, بۇكىل قوعامنىڭ دا جان جاراسى. جازۋشى الگىندەي بەينەلەردى دە وقىرمانمەن جۇزدەستىرە, تالايلى تاعدىرعا ورتاقتاستىرا وتىرىپ وي تۇيەدى. قاراشالعىننىڭ قارلىعاشى قۇتتى ۇياسىن قيا الماي, قاتارلاسىنا پانا بولا الماي, قاناتىمەن سۋ بۇركەدى…
سماعۇل باۋىرىمىز سياسى كەپپەگەن شىعارمالارىنىڭ بىرىندە اتوم بومباسى, ونىڭ سىرىن اشقان عالىمدار تۋرالى ءسوز قوزعايدى. اتوم بومباسىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى تۋرالى بايانداي كەلە, ونىڭ ادامزات بالاسى ءۇشىن زور قاسىرەتىن ايتا وتىرىپ, حرونيكالىق تارتىمدى شولۋ جاسايدى. اسا قاۋىپتى قارۋدىڭ زارداپتارىن كورە بىلگەن اتاقتى كيۋريلەر, ەنريكو فەرمي, البەرت ەينشتەين, روبەرت وپپەنگەيمەر, لەو ستسيلارد پەن نيلس بور سياقتى تانىمال عالىمداردىڭ وي-پىكىرلەرىن, ارەكەت-پيعىلدارىن قىسقا كادرلارمەن كوز الدىمىزعا اكەلىپ, ادامزات بالاسىنىڭ ءبىر وكىلى رەتىندە ءوزىمىزدى سول وقيعاعا ەلىكتىرە تارتا وتىرىپ, تاعدىر-تالايىمىزدان بەيتاراپ قالدىرمايدى.
ساكەڭ بۇگىندە الپىس دەگەن اتاۋلى جاسقا تولىپ, ازاماتتىڭ اسقارالى بيىگىنە ورلەگەن شاعىندا شىعارماشىلىعىندا جاقسى جەتىستىكتەرگە جەتىپ, قالامگەرلىك قىزمەتتە باس رەداكتور دەگەن باقانداي بيىك لاۋازدى يەمدەنىپ, ءومىر بەلەسىندە ازاماتتىق تۇلعاسىمەن ۇلكەن ورتاعا تانىلىپ, وتباسىندا بالا-شاعاسىنىڭ ءوسىپ-ونگەن يگىلىگىن, نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىن كورىپ جاتقان جاعدايى بار. سول جەتىستىكتەر مەن يگىلىكتەر ۇزاعىنان ءسۇيىندىرىپ, قالامداس دوسىمىزدىڭ قاناتى تالماي, جاڭا بيىكتەرگە سامعاي بەرسە ەكەن دەپ تىلەيمىز.
تورتاي سادۋاقاس,
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى