سويقانعا قارسى شىققان سۋجيكوۆ
بۇگىن ەلىمىزدىڭ ەركىندىك جاعدايىندا كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ زوبالاڭدارى تۋرالى از جازىلىپ جاتقان جوق. باسقانى بىلاي قويعاندا, سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟
…1958 جىلدىڭ قاڭتارىنداعى سارى ايازدا اقتوبە, قىزىلوردا وبلىستارىندا ءبىرىنشى حاتشى, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولعان مۇحامەدعالي الەنۇلى سۋجيكوۆ سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا اۋىسقاندا ەجەلگى قازاق جەرى, ۇلىلار مەكەنى, قازاق الەمىنە اباي, شاكارىم مەن مۇحتاردى بەرگەن قاسيەتتى وڭىردەگى قاسىرەتتەن ەش حابارى جوق ەدى. ال كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزىنىڭ جوعارى پارتيالىق قىزمەتتەن كەتۋىنە نەگىزگى سەبەپ وسى سەمەيدىڭ سىناق پوليگونى بولاتىنى ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرە قويماعان ەدى.
ءبىلىم دە, تاجىريبە دە جەتەتىن مۇحاڭ جاڭا جۇمىسقا ەرەكشە جىگەرمەن كىرىستى. وبلىسقا كەلىسىمەن ءوڭىردىڭ نەگىزگى كاسىپ-ماشىعىنىڭ ءبىرى – مال شارۋاشىلىعىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا, ءسۇت ءوندىرىپ, مال بورداقىلاۋ كەشەندەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارادى. وبلىس 1958 جىلدارى مەملەكەتكە 70 ملن پۇت استىق تاپسىرسا, بۇل وبلىستىڭ بۇرىنعى جەتى جىلدا تاپسىرعان استىعىنىڭ كولەمىنە تەڭ ەدى. ەت, ءجۇن ونىمدەرى وتكەن ءۇش جىلداعى كورسەتكىشتەردى قوسقانمەن بىردەي بولاتىن. سوڭعى ەكى جىلدا ءىرى قارا 50 مىڭ باسقا وسسە, قوي 555 مىڭ, جىلقى 15600 باسقا كوبەيدى, ت.ب.
الايدا, وسىلاي قىسقا مەرزىمدە وبلىستا كەلەلى ىستەردىڭ يەسى بولعان, بۇرىن دا جالپى قازاقستاننىڭ مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان, ەڭبەك قىزىل تۋ, ەكى رەت «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرى مەن كوپتەگەن مەدالداردىڭ يەگەرى, رەسپۋبليكامىزدا وزىندىك بەدەل مەن كۇرمەتكە يە بولعان, بارلىق قىزمەتتە ۇيىمداستىرۋشىلىق تالانتى جارقىراي كورىنگەن سۋجيكوۆ مۇحامەدعالي الەنۇلى وبلىستا باس-اياعى ەكى جارىم جىل عانا قىزمەت ەتتى. جوعارى بيلىك ونىڭ ماڭايىندا ايقاي-شۋ ۇيىمداستىرىپ, ورنىنان الدى.
جاعداي بىلاي بولعان ەدى. ول كەزدە سەمەيدەگى سىناق پوليگونىنىڭ زارداپتارى جونىندە ماتەريال وڭىردەگىنىڭ بارلىعىن اشسا الاقانىندا, جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ وتىرعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە دە جوق بولاتىن. ءبارى جاسىرىن, ءبارى قۇپيادا ۇستاپ, ءتيىستى مەكەمەلەر قاتاڭ قاداعالايتىن. سول سەبەپتى اۋەلى كەزدە سۋجيكوۆ تا ەشتەڭە بىلە قويعان جوق. بىراق حاتشى كوپ ۇزاماي بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن وقيعاعا تاپ بولادى. كەيدە ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جۇمىستا وتىرىپ, ەرتەڭگىسىن كەلگەندە وبكوم ءۇيى تەرەزەسىنىڭ ساۋ تامتىعى قالماعانىن كورەدى. جەر شايقالعاندا جىلۋ قازاندىقتارىنداعى پەشتەردەن شوق توگىلىپ, سودان ءورت شىققان كەزدەر دە بولعان. سونان سوڭ جۇمىس بارىسىندا اۋدانداردى ارالاعاندا ادامداردىڭ دەنساۋلىعىمەن تانىسادى, بايقايدى. ءوز بەتىنشە اقپارات جينايدى. بىراق, بىردەن تىكەلەي ارەكەتكە بارا قويمايدى. قولدا ناقتى مالىمەتتەر جوق ەدى.
ايتۋلى راديولوگ مامان, كەيىن اكادەميك بولعان سايىم بالمۇحانوۆ ءوزىنىڭ «اتومنىي پوليگون مويمي گلازامي» دەگەن ماقالاسىندا سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى م.ءا.سۋجيكوۆتىڭ كابينەتىندە ءبىرىنشى كەزدەسكەندە پوليگون وكىلى بۇرىن دايىندالعان مالىمەتتەرىن ايتىپ, سول كەزدەگى بايقالعان سيمپتومدار مەن سيندرومداردىڭ نەگىزگى سەبەبىن ۆيتاميندەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىمەن, تۇرعىن حالىقتىڭ برۋتسەللەز, تۋبەركۋلەز, ت.ب. سىرقاتتارعا بەيىمدىگىمەن ءتۇسىندىرىپ, سىناقتىڭ تىكەلەي زاردابىنا شاڭ جۇقتىرماعانىڭ جازادى. قارسى جاقتىڭ بۇعان ول كەزدەرى دالەلدەرى بولا قويمايدى. ويتكەنى, قولدا تۇرعىنداردىڭ تاماقتارىنداعى ۆيتاميندەردىڭ جەتەر-جەتىمسىزدىگى تۋرالى ەشقانداي مالىمەت جوق ەدى. ارنايى قۇرىلعان, كەيىن جوعارعى جاقتىڭ قىسىمىمەن تاراتىلعان ەكسپەديتسيانىڭ ارقاسىندا قاراعاندى وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ جانە اقتوعايمەن سالىستىرا وتىرىپ, سارجال, قاينار, قاراۋىل ەلدى مەكەندەرىندەگى سىرتقى دالانىڭ, تاماق ونىمدەرىندەگى راديواكتيۆتىلىكتى زەرتتەگەندە, ونىڭ مولشەرى, اسىرەسە, قوي ەتتەرىندە, ءسۇت ونىمدەرىندە ەرەكشە جوعارى ەكەندىگى بايقالادى. وسىلاردى جانە باسقا مالىمەتتەردى رەسپۋبليكانىڭ جەتەكشى مامانى س.بالمۇحانوۆتان بىلگەن م.ءا.سۋجيكوۆ زورعا دەپ وبكومنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ كەلىسىمىن الىپ, سەمەي پوليگونىنداعى اتوم جانە تەرمويادرولىق قارۋدى سىناۋدىڭ زارداپتارى تۋرالى 1959 جىلى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.س.حرۋششەۆ پەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.ي. بەلياەۆكە قۇپيا اشىق حات جولداعان بولاتىن. مۇحاڭنىڭ ءوزى ايتقانداي, «حالىق ءولىپ جاتقاندا ۇندەمەي, ءۇنسىز كەلىسىپ, ارەكەت ەتپەي وتىرا الماعان». ويتكەنى, مۇحامەدعالي الەنۇلىنىڭ ار-وجدانىن اركەز حالىق قامى, سونىڭ مۇددەسى باسقاراتىن.
الايدا, حاتقا ەش جاۋاپ كەلگەن جوق, تەك كسرو مينيسترلەر كەڭەسى سەمەيدىڭ جەرگىلىكتى حالقىنا از دا بولسا ماتەريالدىق جانە مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ جونىندە قۇپيا قاۋلى قابىلدايدى. بۇل سىناق باستالعاننان 10 جىل وتكەننەن كەيىن قابىلدانعان ءبىرىنشى شارا بولاتىن.
حات ماسكەۋ مەن الماتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشى جونىندەگى كوزقاراسىن كۇرت وزگەرتەدى. ونى مىنادان بايقاۋعا بولادى. 1959 جىلى سەمەي وبلىسى مەملەكەتكە ەت جانە باسقا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ مەن وتكىزۋدە جوعارى كورسەتكىشتەرگە جەتىپ, سوتسياليستىك مىندەتتەمەسىن ورىنداپ شىققاندا مۇحامەدعالي الەنۇلى «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» («زا تۋدوۆۋيۋ دوبلەست») مەدالىنە عانا يە بولادى. ول كەزدە مۇنداي جەتىستىكتەر ءۇشىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى ەڭ كەمى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالاتىن.
بىزدەر وسى حاتتى اسا قۇپيا بولسا دا, جازىلعانىنان بەرى كوپ ۋاقىت ءوتتى عوي, «بالكىم, تابىلىپ قالار» دەگەن ۇمىتپەن كوپ ىزدەدىك. سەمەيدە, الماتى مۇراعاتتارىندا بولدىق. رەسەي مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك-ساياسي تاريحى جانە رەسەي مەملەكەتتىك جاڭاشا تاريح مۇراعاتتارىنىڭ ديرەكتورلارىنىڭ اتتارىنا سۇراۋ سالدىق. بىراق ولاردان مۇنداي قۇجاتتىڭ جوقتىعى تۋرالى جاۋاپتار الدىق. 2009 جىلى ماسكەۋدە بولعاندا رەسەي مەملەكەتتىك جاڭاشا تاريح مۇراعاتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ماعان «بۇل قۇجاتتار پرەزيدەنتتىڭ مۇراعاتىندا قۇپيا ساقتالۋى مۇمكىن. ول ءبىزدىڭ قولدا جوق» دەدى. سونىمەن حاتتى تابۋ ءۇمىتى اقتالمادى. بىراق, ونىڭ جازىلعانى تۋرالى م.ءا.سۋجيكوۆ 1991 جىلعى شىلدەنىڭ 20-سى كۇنى شىققان «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ساياسي شولۋشىسى ل.ۆايدمانعا بەرگەن «ءۇشىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىسقا ارنالعان بومبا» اتتى سۇحباتى مەن 2001 جىلعى 23 تامىزدا «انا ءتىلى» گازەتىندە باسىلعان «حرۋششەۆكە حات جازعان سەبەبىم» دەگەن ماقالادا ايتقان ەدى. وسى حاتتىڭ تاريحى تۋرالى اڭگىمەنى اكادەميك سايىم بالمۇحانوۆ اعامىزدان دا ەستىدىك.
سەمەي سىناق پوليگونى تۋرالى جازىلعان حات مۇحاڭنىڭ تاعدىرىن شەشكەن ەدى. بىراق, قۇپيا ماسەلەمەن قايسار حاتشىنى ورنىنان بوساتا سالۋدىڭ ول كەزدە رەتى كەلمەدى. سوندىقتان ەكى ورتالىق م.ءا. سۋجيكوۆتەن قۇتىلۋدىڭ امالىن ىزدەستىرۋمەن بولادى. ونىڭ «قازاقستان ماگنيتكاسى» اتالعان تەمىرتاۋداعى قۇرىلىستا بولعان اتىشۋلى وقيعامەن ورايى كەلدى.
تەمىرتاۋ تراگەدياسى 1960 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ارنايى جابىق پلەنۋمىندا «قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتى قۇرىلىسىنداعى ءىستىڭ جاعدايى تۋرالى» دەگەن كۇن تارتىبىمەن قارالادى. پلەنۋمدا ءسوز سويلەگەن م.ءا. سۋجيكوۆ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىن ءپرينتسيپتى ماسەلەدە پارتيالىق پايىمدىلىق تانىتپاعانى ءۇشىن قاتتى سىنايدى. ول بيۋرونىڭ باستى كىناسى, ەڭ الدىمەن, وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىن ءساتسىز تاڭداۋىندا بولعانىن, ونىڭ تىپتەن شيكى ەكەنىن اتاي وتىرىپ, قازاقستاننىڭ اسا ءىرى ايماعىنىڭ باسشىلىعىنا ءتيىستى مەكتەپتەن وتپەگەن, ءبىرىنشى باسشىلىق قىزمەتتەن تاجىريبەسى جوق, باسقا ۇيىمنان شاقىرىلعان, رەسپۋبليكانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلمەيتىن, تازا فۋنكتسيونەردىڭ باسشىلىققا قالاي كەلگەنىن جانە كىمنىڭ ىقپالىمەن كەلگەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى دەيدى. وسى ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ كىناسىنەن بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا الاۋىزدىق پەن جىكشىلدىك پايدا بولىپ, وبلىس پارتيا ۇيىمىندا تەرىس جاعداي قالىپتاسقاندا دا ورتالىق كوميتەتتىڭ بيۋروسى ءتيىستى شەشىم جاساي الماعانىن اتاپ كورسەتەدى.
كەڭەس كەزىندە قازاقستانعا كەلگەن ورىس تەكتى باسشىلار قازاقتىڭ تاريحىن, سالتىن, ادەت-عۇرپىن, ونىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن بىلۋگە تىرىسپايتىن, بىلگىلەرى دە كەلمەيتىن. وعان قاجەتتىلىك بولمادى. بۇل سياقتىلاردىڭ اڭسارى ماسكەۋگە اۋاتىن دا تۇراتىن. بۇلار جوعارى لاۋازىمنان بوساي سالا, ماسكەۋگە تارتاتىن. يساەۆ تا سونداي كادر بولاتىن.
قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىنداعى «سەمەي وبكومى حاتشىسىنىڭ ۇلتشىلدىق سيپاتتاعى ءسوزى» جايىنداعى حابار ماسكەۋگە جەدەل جەتەدى. اپتا وتكەندە ءتيىستى نۇسقاۋلار العان, كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى ماسكەۋدەن اسىعىس ۇشىپ كەلىپ, «ۇلتشىلدى» قىرىنا الادى. ونىڭ بۇرىنعى قىزمەت ىستەگەن وبلىستارىنىڭ بارىندە بولادى. ءۇش ايعا سوزىلعان تەكسەرىستەن سۋجيكوۆتى ايىپتاۋعا, جۇمىستان بوساتۋعا نەگىز بولاتىنداي قوماقتى ەشنارسە قولعا تۇسە قويمايدى. سودان ماسكەۋلىكتەر مەن الماتىلىقتار قايتا-قايتا جينالىپ, قايتا-قايتا اقىلداسىپ, ءدال وسى كەزدەگى وبلىستاعى مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى سوتسياليستىك مىندەتتەمەلەردىڭ ورىندالۋ بارىسىن نەگىزگى نىسانا ەتىپ الۋدان باسقا امال تابا المايدى.
راسىندا دا, 1959 جىلدىڭ جازى مەن 1960 جىلعا قاراعان قىسى جالپى اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن وتە قولايسىز بولعان ەدى. جاۋىن-شاشىننىڭ از بولۋىنا بايلانىستى قۋاڭشىلىقتان كوپ اۋدان, شارۋاشىلىقتار مالعا ءشوپ دايىنداي المايدى. قىستىڭ اسا قاتال بولۋىنان مال قىرىلدى. ول تىپتەن كوپ بولۋى دا, بۇل جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنان سوتسياليستىك مىندەتتەمەسىن ورىنداي الماۋى دا مۇمكىن ەدى. الايدا, م. سۋجيكوۆ قىستىڭ زارداپتارىنا قارسى جان-جاقتى ۇيىمداستىرۋشىلىق شارالاردى جۇزەگە اسىرادى. تىنبايدى, مالشىلار اۋىلىن تۇگەل دەرلىك ارالاپ, ماماندارمەن كەزدەسىپ, كۇش بەرىپ, وبلىستىڭ مۇمكىندىگىن تولىق پايدالانادى.
ارينە, مۇنداي قىستان شىققان مالدىڭ ونىمدىلىگى دە ءدال تەكسەرىس كەزىندە جوسپارداعىدان تومەن بولادى. ونىڭ ۇستىنە, ماۋسىم-شىلدە-تامىز ايلارىندا مال دا تويىنىپ, ءتيىستى ءونىم بەرە المايتىنى بەلگىلى. بىراق, «تابيعاتتان راحىم كۇتىپ وتىرا المايتىن, ونى تارتىپ الۋ مىندەتىنە اينالعان» كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەيبىر باسشىلارى ءوزىنىڭ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مۇنداي اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىمەن ساناسپايتىن. سۋجيكوۆتى ورنىنان الۋدىڭ بۇدان باسقا سىلتاۋى جوق ەدى. سوندىقتان, تەكسەرىستىڭ قورىتىندىسىن دەرەۋ كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى «پراۆدا» گازەتىندە «ءسوزى ىسىنە سايكەس ەمەس» دەگەن ماقالا ەتىپ شىعارىپ, كۇن ىلگەرى ۇكىم شىعارىپ قويادى. وندا شىققان ماقالانى ەشكىم تەرىس دەپ ايتا المايتىن. «پراۆداعا» شىقساڭ بولدى, «باستىق بولساڭ, ورىنتاعىندى بوساتا بەر, اۋرۋ بولساڭ, كورگە تۇسەر كيىمىڭدى دايىندا, باسقا جول جوق» دەگەن قاتاڭ ءپرينتسيپتىڭ بەت قاراتپاي تۇرعان كەزى ەدى. اتى «پراۆدا» بولعانىمەن, جازعانىنىڭ بارلىعى شىندىق ەمەس ەدى. سودان 1960 جىلعى 27 تامىزدا وتكەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى «سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋدى كوبەيتۋ جونىندەگى جانە وبلىس كولحوزدارى مەن سوۆحوزدارىنىڭ 1960 جىلعا قابىلداعان سوتسياليستىك مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋداعى قاناعاتتانعىسىز جۇمىسى تۋرالى» جانە وسى ماسەلە جونىندەگى كپسس ورتالىق كوميتەتى اپپاراتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ حاتتارىن قاراپ, وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن باسقارۋداعى ەلەۋلى كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلىكتەرى ءۇشىن م. سۋجيكوۆتى وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانە بيۋرو مۇشەسى مىندەتىنەن بوساتادى. بيۋرو وسى شەشىم مەن «پراۆدا» گازەتىندەگى «ءسوزى ىسىنە سايكەس ەمەس» اتتى ماقالا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا تالقىلانسىن دەگەن قاۋلى قابىلدايدى. بۇل ىلە-شالا قىركۇيەكتىڭ 3-ىندە سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا قارالىپ, بيۋرودا قابىلدانعان شەشىم كۇشىنە ەنەدى. الايدا, مۇحامەدعالي الەنۇلى جۇمىستان بوساعاننان ءۇش ايدان كەيىن رەسپۋبليكالىق, وبلىستىق گازەتتەر سەمەي وبلىسى سوتسياليستىك مىندەتتەمەلەرىن مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداعانى جونىندە راپورتتى جاريالاپ جاتتى.
ءسويتىپ, كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تۇسىنىگى بويىنشا «ۇلتشىل» اتالعان, ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزشا – ءوز ۇلتىن سۇيگەن, حالقى ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنباعان قايسار قايراتكەر مۇحامەدعالي الەنۇلى سۋجيكوۆ كۇش-جىگەرىنىڭ تولىپ, اقىل-ويىنىڭ كەمەلدەنگەن كەزىندە, ەردىڭ جاسى ەلۋگە تولۋىنا ون شاقتى كۇن قالعاندا سەمەي وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان وسىلاي بوساعان ەدى.
ابدىجالەل باكىر,
ساياسي عىلىمدار دوكتورى,
پروفەسسور