قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىمىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, اكادەميك ن.ورالبايقىزى – سوزدەردىڭ اناليتيكالىق فورماسى تۋرالى تەوريانى قازاق ءتىل بىلىمىنە تۇڭعىش رەت ەنگىزىپ, وسى سالانىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى. ونىڭ قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنداعى اناليتيكالىق قۇرىلىم ماسەلەسىنە ارنالعان مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرى («قازىرگى قازاق تىلىندەگى ەتىستىكتىڭ اناليتيكالىق فورمالارى», 1975; «قازىرگى قازاق تىلىندەگى اناليتيكالىق فورمانتتاردىڭ قۇرىلىسى مەن ماعىناسى», 1979) تۇركولوگيا عىلىمىندا كەڭ تانىمال بولىپ, ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەورياسىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس رەتىندە جوعارى باعالانۋى – وعان دالەل.
ونىڭ 250-دەن استام عىلىمي ەڭبەگى گرامماتيكا مەن ءسوزجاسام, گرافيكا, ورفوگرافيا, قازاق جازۋى تاريحى, ءتىلدى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ قيلى ماسەلەلەرىنە ارنالعان.
اتالمىش ەڭبەكتەر قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىسىنىڭ سينتەتيكالىق-اناليتيكالىق سيپاتىن دالەلدەگەن عىلىمدا مۇلدەم جاڭا باعىت بولدى. عالىم – قازاق ءتىل ءبىلىمىندە تۇڭعىش رەت قيمىلدىڭ ءوتۋ سيپاتى كاتەگورياسىنىڭ نازاريالىق نەگىزىن قالاپ, ونى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋشى دە. نۇرجامال ورالبايقىزىنىڭ زەردەلەۋىنىڭ ءناتيجەسىندە بۇل كاتەگوريا جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان ا.ىسقاقوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن شىققان «قازىرگى قازاق ءتىلى» (مورفولوگيا) وقۋلىعىنا 1974 جىلى ەنگىزىلىپ, كەيىنگى باسىلىمداردا دا نىق ورىن الۋدا.
ن.ورالبايقىزى – قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ءسوزجاسام سالاسىنىڭ جەكە سالا رەتىندە تانىلۋى مەن قالىپتاسۋىنىڭ العاش نەگىزىن قالاۋشى. 1989 جىلى جارىق كورگەن «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسام جۇيەسى» اتتى مونوگرافيادا عالىم ءسوزجاسامنىڭ جالپى تەوريالىق ماسەلەلەرىن تۇڭعىش رەت جازىپ, وسى سالانىڭ ىلىمدىك نەگىزىن بەلگىلەدى. اكادەميك ن.ورالبايقىزى اتالعان ەڭبەكتە تۋىندى ءسوز جاساۋدىڭ اناليتيكالىق ءتاسىلى, كۇردەلى ەتىستىكتەر ماسەلەسىن قوزعاپ, وسى تىلدىك كاتەگوريانىڭ جاسالۋى جونىندەگى عىلىمدا قالىپتاسقان ءتۇرلى قاتە تۇيىندەر كورسەتىپ, كۇردەلى ەتىستىك ءماسەلەسىن جاڭا باعىتتا سارالاعان. ىزدەنىمپاز-عالىم ءسوزجاسام ماسەلەسىن زەرتتەۋدى جالعاستىرا كەلە, ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ 1997-1999 جىلدارداعى جوسپارى بويىنشا «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسامى» اتتى ءبىر تومدىق ەڭبەكتىڭ جەتەكشىسى ءارى نەگىزگى ورىنداۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. سونداي-اق, عالىم قازاق تىلىندەگى سان اتاۋلارىنىڭ جاسالۋ جولىن, ۇلگىلەرىن ارنايى زەرتتەپ, ول تۋرالى 1988 جىلى العاش رەت مونوگرافيا جاريالادى.
اكادەميك ن.ورالبايقىزى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكالىق تەوريالارى بويىنشا ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزە كەلە, قازاق تىلىندەگى گرامماتيكالىق بىرلىكتەردى انىقتاۋ, ونىڭ جۇيەلىك سيپاتىن بەلگىلەۋدە ءىرى تابىستارعا قول جەتكىزدى. بۇل باعىتتاعى زەردەلەۋ جۇمىستارىنىڭ تۇجىرىمى رەتىندە 1986 جىلى «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ مورفەمالار ءجۇيەسى» (ا.قالىباەۆامەن اۆتورلىق ءبىرلەستىكتە) اتتى مونوگرافيانى شىعاردى. ال, 1980 جىلى باسپا بەتىن كورگەن «قازاق تىلىندەگى ەتىستىكتىڭ كاتەگوريالارى» اتتى ەڭبەگى دە – گرامماتيكا تەورياسىنا قاتىستى زەرتتەۋ. وندا ءسوز قۇرامىنداعى گرامماتيكالىق كورسەتكىشتەردىڭ سىيىسۋ ماسەلەسى كورسەتىلگەن.
تانىمال عالىم ن.ورالبايقىزى ءتىل تاريحى, گرافيكا, ورفوگرافيا ماسەلەلەرى جونىندەگى ءالى كۇنگە دارا ەڭبەكتەردىڭ بىرەگەيى – «قازاق گرافيكاسى مەن ورفوگرافياسى» (1968;) زەرتتەۋىنىڭ ءتول يەسى. عالىمنىڭ عىلىمي تىڭ تابىستارى, سونى تۇجىرىمدارى دۇنيەجۇزىلىك تۇركولوگيالىق كونفەرەنتسيالاردا (الماتى, 1976, تاشكەنت, 1980, قازان, 1984; انكارا, 1993; كيپر, 1993;) باياندالىپ, عىلىمي-لينگۆيستيكالىق ماقالالارى انكارادا, نوۆوسيبيرسكىدە, تاشكەنتتە, باكۋدە, قازاندا جارىق كوردى. الەم ءتۇركولوگتارىنا تانىمال لينگۆيست عالىم انكارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاقىرۋىمەن تۇركيادا ەكى جىل قىزمەت ەتىپ قايتتى.
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز قىزمەتىن تولىق اتقارۋى ءۇشىن قازاقستاندا مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ ونى ءبىلۋى پارىز دەسەك, وزگە ۇلتتاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋى ءۇشىن ارناۋلى ماماندار قازاق ءتىلىن شەبەر وقىتۋ قاجەت. بۇل مىندەتتى ابىرويمەن ورىنداۋ ءۇشىن, جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ماماندارى, وقۋلىقتارى, وقۋ قۇرالدارى, تەحنيكالىق قۇرالدارى جەتكىلىكتى بولۋى قاجەتتىگىنە اسا ءمان بەرەتىن اكادەميك ن.ورالبايقىزى وسى باعىتتاعى وي-تۇيىندەرىن ايتىپ قانا قويماي, وزگە اۆتورلارمەن بىرلەسە وقۋ باعدارلامالارىن جاساپ, «قازاق ءتىلىن ءۇيرەنەمىز», «پراكتيكالىق قازاق ءتىلى» وقۋلىقتارىن شىعاردى.
ن.ورالبايقىزى – قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ دە شەبەر مامانى. عالىم ۇلتتىق مەكتەپتە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى ءىلىمىنىڭ ماسەلەلەرىن جان-جاقتى قاراستىرا كەلىپ, وسى باعىتتا ماماندار دايارلايتىن ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان «ورىس تىلىندەگى مەكتەپتە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى» (1996) اتتى تۇڭعىش وقۋلىقتى باسپادان شىعارىپ, ۇلتتىق مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى.
عالىم ن.ورالبايقىزى تەوريالىق ىزدەنىستەرىن, زەرتتەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىلارىن ۇنەمى قازاق ءتىلى ماماندارىنىڭ ءبىلىمىن كەڭەيتۋ ىسىنە, ءتاجىريبەگە باعىتتاپ وتىرۋدى استە ەستەن شىعارمايدى. بۇگىندە زور تالانتتى ادىسكەر عالىمنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتارى-ستۋدەنتتەردىڭ اسا قاجەتتى, قولدان قولعا تۇسىرمەيتىن دۇنيەلەرى. ماسەلەن, «قازاق ءتىلىنىڭ پراكتيكالىق كۋرسىنا» ارنالعان «قازاق ءتىلى» – (1964, 1982, 1993) فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ءى كۋرس ستۋدەنتتەرىن دۇرىس ءسويلەۋگە, ساۋاتتى جازۋعا داعدىلاندىرۋعا, ءتىلشى ماماندىعىنا يكەمدەپ, بەيىمدەۋگە ارنالعان وقۋلىق. وسى كەزگە شەيىن ءۇش رەت باسىلىم كورسە دە, ءالى دە قاسقالداقتىڭ قانىنداي ستۋدەنتتەردىڭ تاپتىرماس وقۋ قۇرالى بولۋى – وقۋلىقتىڭ قۇندىلىعىنا دالەل. اكادەميك ن.ورالبايقىزى – عىلىمي جۇمىس پەن ۇستازدىقتى ۇنەمى قاتار ۇستاعان, ەكى سالانى وتە شەبەر بايلانىستىرا بىلەتىن عالىم. سول سەبەپتەن دە, عىلىمداعى جاڭالىقتى قازاق تىلىنەن مامان دايارلاۋ ىسىنە ەنگىزۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن ىزدەستىرىپ وتىرۋى – كەيىنگى ءىزباسار ءارىپتەستەرىنە ۇلگى.
انا ءتىلىن قۇرمەتتەۋدى ۇلتقا سىن تۇرعىسىندا تۇسىنەتىن عالىم انا ءتىلىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى, كەلەشەگى تۋرالى كوكىرەگى قارس ايىرىلا تولعانادى. ءمادەنيەتى ەرتەدەن قالىپتاسقان, قازىرگى زاماندا دامىعان ەلدەر سانالاتىن مەملەكەتتەردىڭ بارىندە دە انا ءتىلىن وقىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرەدى.
اكادەميك ن.ورالبايقىزى جاس عالىمداردى دايارلاۋ ىسىندە دە ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزدى. عالىمنىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن ءتىل ءبىلىمى تەورياسى مەن قازاق ءتىلىن وقىتۋ ءادىستەمەسى ءىلىمى بويىنشا سانداعان عىلىم كانديداتتارى مەن عىلىم دوكتورلارىن دايارلادى. بۇل ورايدا عىلىمدا اكادەميك ن.ورالبايقىزى مەكتەبى جاسالدى, قالىپتاستى («ە.ق.», 1998, 14 مامىر, №23) دەگەن پىكىر ەش كۇمان تۋدىرماسى انىق.
ابات قىدىرشاەۆ,
م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
