الداعى كۇزدە كورەرمەن قاۋىممەن ءجۇز ون ەكىنشى رەت جۇزدەسەتىن م. گوركي اتىنداعى اكادەميالىق ورىس دراما تەاترى وسى كۇنى قازاقى قويىلىمدارمەن بايىپ, ىرىلەنىپ ءھام تۇرلەنىپ كەلەدى.
قۇلاندى قىپشاق دالاسىنان قۇبا قىپشاقتىڭ قالاسىنا بارعان «بەيبارىس سۇلتان»
ەلوردالىق وسى تەاتر ءوز ەلىمىزدە عانا ەمەس, شەت ەلدەردە دە كەڭ تانىمال. پەتەربورداعى تەاتر بايقاۋىندا بىرنەشە رەت جۇلدە الىپ قايتتى. قىتاي, ۇلىبريتانيا, يتاليا, وڭتۇستىك كورەيا, پولشا مەن رەسەيدەگى بايقاۋلارعا قازاقستان اتىنان قاتىستى. وتكەن جىلى كۇزدە داعىستان استاناسى ماقاشقالادا قارا تەڭىز بەن كاسپي ايماعى جانە سولتۇستىك كاۆكاز ەلدەرى دراما تەاترلارىنىڭ فەستيۆالى ءوتتى. وعان بىزدەن باسقا رەسەيدىڭ ون ەكى تەاترى ءھام يزرايل مەن گەرمانيا كەلدى. سول جولعى حالىقارالىق ءىىى فەستيۆالدە ءوزىمىزدىڭ ورىس تەاترىمىز م.بۋلگاكوۆتىڭ «ماستەر ي مارگاريتاسىنا» قول سوقتىرىپ, «استانا – كوسموس!» دەگەن قوشەمەت ارقالاپ قايتقان. بۇعان دەيىن بەرتولد برەحتىڭ «كراح ترەتەگو رەيحا» سپەكتاكلى «الەمدىك كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى مەڭگەرگەنى ءۇشىن» اتالىمى بويىنشا جۇلدە الدى.
تارازداعى تەاتر دوداسىندا «ۇلتتىق دراماتۋرگيانى يگەرگەنى ءۇشىن» الىمبەك ورازبەكوۆتىڭ «ودينوكايا يابلونيا» جانە راحىمجان وتارباەۆتىڭ «سۋلتان بەيبارس» پەساسىنىڭ 
قويىلىمى جوعارى باعالاندى.
اناۋ جىلدارى مادەنيەت جاناشىرلارى «ورىس تەاترلارى قازاق تاقىرىپتى دۇنيەلەردى نەگە قولعا المايدى؟» دەگەن ماسەلە كوتەرگەن. بۇلار اۋەلدە جۇرە تىڭدادى ما, الدە جۇرەكسىندى مە, ءا دەگەندە ءىلىپ اكەتە قويماعان. دەگەنمەن, كوپ كۇتتىرگەن جوق, الماتى مەن استانا كوش باستادى. ەلوردالىق ەڭ كونە تەاتر 2009 جىلى ناۋ رىز ايىندا قالامگەر راحىمجان وتارباەۆتىڭ «بەيبارىس سۇلتان» پەساسىن ساحنالادى. وتكەن كۇزدە, 111-ماۋسىمنىڭ شىمىلدىعىن وسى قويىلىممەن اشتى. بۇل سپەكتاكل استانا مادەنيەتىنىڭ قازىناسىن ەسەلەپ, ءورىستىلدى كورەرمەننىڭ ءبىر تىنىسىن كەڭەيتتى. ال, وزدەرىنە ەۋروپاعا جاڭا, جارقىن جول سالدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا ۆەنگرياعا ونەر ساپارىمەن باردى. قۇلاندى قىپشاقتىڭ دالاسىنان قۇبا قىپشاقتىڭ قالاسىندا تۇركى تەكتى دەشتى قىپشاق قانداسى, جايىقتا تۋعان جاماق بالاسى, قۇلدان سۇلتان شىعىپ, الىستاعى اراب ەلىندە تاق يەسى دارەجەسىنە جەتكەن ءال-مالىك از-زاكىر رۋح-اد-دين بەيبارىس ءال- بۋندۋكداري ءال-ساليحلي تۋرالى اڭىز جەلىستى اقيقاتتى ايتىپ قايتتى. سپەكتاكل قاراشانىڭ 15-ءى كۇنى سولنوك قالاسىنداعى ابا نوۆاك مادەني ورتالىعىنىڭ ساحناسىندا قويىلدى. «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن», سپەكتاكلدى ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جەتكەن قۇبا قىپشاقتار, مەملەكەتتىك حاتشى ميحاي ۆارگا مەن مادەنيەت ءمينيسترى گەزا سوچ باستاعان رەسمي وكىلدەر دە كەلىپ, تاماشالادى. ۆەنگريادا وقيتىن قازاق جاستارىمەن يىقتاسىپ, ىرگەدەگى ەلدەرگە كوشىپ كەتكەن قازاقستاندىقتار دا وتىردى.
تەاتردىڭ بۇل ساپارى «قانعا سىڭگەن» قاشانعى گاسترول ەمەس-ءتى! دەشتى قىپشاقتىڭ ءبىرى ۇرىمدا, ءبىرى قىرىمدا عۇمىر كەشكەن ۇلدارىنىڭ ءبىر تۇياعى ارابتىڭ ەلىن باسقارعانى حاقىندا ۆەنگرياداعى قانداستارعا ساحنا تىلىمەن تانىتۋدى ماقسات ەتتى. ونىڭ تاريحي مانىنە دەن قويعان استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ ىقپالى ەرەكشە. سونداي-اق, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆەنگرياداعى ەلشىسى راشيت يبراەۆ پەن قازاقستانداعى ۆەنگريا ەلشىسى يمرە لاسلوتسكي زور قولداۋ جاسادى.
سپەكتاكلدىڭ ءماتىنىن ۆەنگر تىلىنە ەلشىنىڭ جۇبايى ۆالەنتينا لاسلوتسكايا اۋدارىپ, قىپشاق بالالارىن باۋراپ, باۋىرلاستىردى. ويىن, ارينە, ورىسشا ءوتتى. ال, ەگەر قازاقشا قويىلسا, ءتىلماشسىز-اق تۇسىنگەندەي ەدى. ويتكەنى, كونەدەن كونەرمەي كەلە جاتقان بەس ءجۇز ءسوزدىڭ قازاق پەن ۆەنگر تىلىندەگى ايتىلۋى دا, ماعىناسى دا جويىلماعان.
ەكى جۇرتتا دا ەجەلگى قىپشاق ءداستۇرىنىڭ نىشانى ءالى بار. ياس-نادكۋن-سولنوك وبلىستىق اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسى شاندور كوۆاچتىڭ قازاقشاسى مۇلتىكسىز.
ۆەنگرلەردىڭ قازاقشا سويلەۋى وسى كۇندە تاڭ ەمەس. بۇدان قىرىق التى جىل بۇرىن, 1965 جىلى تورعايعا قازاق پەن ۆەنگردىڭ ءتۇر-سيپاتىن زەردەلەۋگە كەلگەن انتروپولوگ تيبور توت تۋىستان كەيىن ات شالدىرعانداردىڭ قاراسى از ەمەس. اراعا ءبىر مۇشەل سالىپ, 1977 جىلى ەلىمىزگە قازاق, قىرعىز جانە تاتار تىلدەرىن تازا مەڭگەرگەن يشتۆان قوڭىر ماندوكي كەلدى. ول ءوزى بۇرىنعى قۇمان (قىپشاق) ءتىلىن تىرىلتۋگە كوپ ەڭبەكتەندى. ايتپاقشى, تاريحشىلار بەيبارىس بابامىزدىڭ سۋسىندى قازاقى توستاعانمەن ءىشىپ, ءومىر بويى تەك قىپشاق تىلىندە سويلەپ وتكەنىن ايتادى. ال, 1970 جىلداردىڭ سوڭىندا باشقۇرت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن تاۋىسقان تۇركىتانۋشى يوجەف تورما قازاق ءتىلىن وتە جەتىك يگەرگەن. قازاقستانعا العاشقى ەلشى بولىپ كەلگەن ول «انا ءتىلى» گازەتىنە ءجۇسىپ تورما دەپ قول قويىپ, قازاقشا عىلىمي ماقالا جازىپ تۇردى. كۇنى كەشە, 2003 جىلدىڭ كۇزىندە قۇبا قىپشاقتىڭ جانە ءبىر بالاسى بەنكو ميحاي فولكلورلىق جانە لينگۆيستيكالىق دەرەكتەردى ساراپتاي كەلە, ءوز مەملەكەتىنىڭ حۋنگاريا دەپ اتالۋى «عۇن» دەگەن سوزدەن شىققان دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. ءداۋىت قارا, ءتىپتى, كومەيمەن جىر توگەدى. مىنە, قىپشاق تەكتىلەردىڭ ءبىر تۇياعى وسىنداي. ارعى-بەرگى زامانعى قىپشاقتىڭ رۋحىن, قىپشاقتىڭ داڭقىن مويىنداعان اكتەرلار سپەكتاكلدىڭ سوڭىندا كوك تۋدى جەلبىرەتىپ «مەنىڭ قازاقستانىمدى» شىرقادى. ءانۇراندى تىك تۇرىپ ءبىر كىسىدەي قول سوعىپ تىڭداعان كورەرمەننىڭ شاراسىنا شىق تۇندى. قارساق قالاسىنا بارعاندا مۇراجايعا شاڭىراق پەن ۇلتتىق كيىمدەردى تارتۋ ەتتى. بۋداپەشتى ارالاپ, ءوزى الماتىدا, «كەڭسايدا» جاتقان قوڭىر ماندوكيدىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل قويدى. قارساقتىڭ مەرى شاندور فازەكاش اكتەرلارعا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن 1991 جىلعى جەلتوقساننىڭ 21-ىندە تانىعان ۆەنگرياعا قىپشاق رۋحىن قوندىرىپ كەتكەنى ءۇشىن العىس ايتىپ, ءوزىنىڭ دە ءبىر باباسى بەيبارىستىڭ داڭقىنا باس ءيدى.
«كوكەلەگەن» داۋسى كوككە جەتتى, ءوزى تاباندىلىعىمەن تاققا جەتتى
بەيبارىس سۇلتان جايىندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا شىم-شىمداپ تاني باستادىق. قاراپايىم قالىڭ ەلدى قويعاندا, قاعاز-قالام, جازۋ-سىزۋ تانىمىنىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەندەردىڭ دەنى دەندەپ بىلگەن جوق. گەرولد بەلگەر وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنا دەيىن بەيبارىس تۋراسىنان بەيحابار بولعانىن ايتادى. «موريس سيماشكونىڭ «ەمشان» پوۆەسىن وقىپ, قاتتى تاڭعالدىم. جۋسان ءيسى اڭقىعان وسى شىعارمادان كەيىن «سۇلتان بەيبارىس» ءفيلمى شىقتى. كەيىنىرەك, 2003 جىلى بەكەت قاراشيننىڭ «بەيبارىس: ءداۋىر جانە تۇلعا» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋى قولىما ءتۇستى. سونسوڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «سۇلتان بەيبارىس» دەگەن, ەتەكتەي, تانىمدىق ماقالاسى جارىق كوردى» دەپ ەسكە الادى.
ال, بۇل كەزدە بەيبارىس سۇلتان تۋرالى اراب الەمىنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل حاباردار-دى. سيريادا سۇلتان بەيبارىس تۋرالى تاريحي تەلەحيكايا تۇسىرىلگەن. ول بىرنەشە تىلدەرگە اۋدارىلىپ, تارالدى. ءال-مالىك از-زاكىر رۋح- اد-دين بەيبارىس ءال-بۋندۋكداري ءال-ساليحلي سۇلتان سيريا مەن مىسىر ەلدەرىنىڭ تاريحي تۇلعاسى رەتىندە قاراستىرىلعان كىتاپتار ءالى دە جازىلىپ, جارىققا شىعىپ جاتىر. ارابتار مەن حاليفاتتار تاريحىنىڭ بىلگىرى ي. م. فيلشتينسكي بەيبارىستىڭ اۋەلى سيرياداعى اسكەري مەكتەپتە وقىعاننان كەيىن, ماملۇك جاساقتارىنا جازىلعانىن, ءال-مانسۋر دەگەن جەردە بولعان العاشقى شايقاستا-اق ول ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەنىن حاتقا جازىپ كەتكەن.
…اراب ەلىندە سوناۋ 1271 جىلدان باستاپ يسلامنىڭ سوپىلىق باعىتقا كوشۋىنە بايلانىستى, اسكەرگە تۇرىكتىڭ ۇلدارى ىرىكتەلىنىپ الىنا باستادى. سولاردىڭ بىرەگەيى بەيبارىس 1250 جىلى قاڭتار ايىندا ءال-مانسۋر قالاسى تۇبىندە فرانتسۋز كورولى-كرەستشى IX ليۋدوۆيككە قارسى شايقاستا ماملۇك اسكەرىن باسقاردى. ايۋبي اۋلەتىنەن شىققان سۇلتانداردىڭ ۇلكەن-ۇلكەن ءۇش قالاسىن تارتىپ الىپ, ولاردى سيريا جەرىنە قيا باستىرتپاعان, وسى كۇنگى گۇلدەنگەن اراب دۇنيەسىنىڭ ءبىر باستاۋىندا بەيبارىس تۇرعان. سول ۋاقىتتا كرەستشىلەر مەن موڭعولداردى جەڭگەنى ءۇشىن ايتىلعان «بەيبارىس سۇلتان» اڭگىمەسى اراب اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارىنا اينالعان. ەگيپەت تاريحىندا يسلام زاڭىنا سايكەس ءتورت ساتىدان تۇراتىن قازىلار سوتى تۇڭعىش رەت بەكىدى.
مىسىردا تاريحي ادەبيەت دامىپ, التىن وردامەن بايلانىس جولعا قويىلدى. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق مالىمەتتەرىن تولىق تۇزگەن ەنتسيكلوپەديالار پايدا بولدى. بەيبارىستىڭ ءومىر- دەرەگىنە ارناپ جازعان حاتشىسى ابد-از-ءزاحيردىڭ تاريحي ەڭبەگى دۇنيەگە كەلدى. بەيبارىس سۇلتان اراب الەمىن بيلەگەن تۇستا ارابتاردىڭ ساياسي-مادەني جۇيەسى, اسكەري ستراتەگيالىق سوعىس قيمىلى, ونەرى ەرەكشە دامىدى. مىسىردىڭ تۇركى تەكتى قىپشاق سۇلتانى ەل ىرىسى ءۇشىن ەگىن شارۋاشىلىعىن وركەندەتىپ, سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنە دەيىن قالپىنا كەلتىرتتى. قىپشاق تەكتى كوپتەگەن اسكەرباسىلارعا سيريا مەن ەگيپەتتەن جەر ءبولىپ بەرىلگەن. ءال-يسكانداريا ياعني الەكساندريا, داميەتتا, ءال-قاھيرا سەكىلدى قالالارى ءىرى-ءىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالىپ, ۆەنەتسيا سيتسيليا, گەنۋيا, ينديا, ورتا ازيانىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى مەن كەمەلەرى كەلىپ تۇردى.
بەيبارىستىڭ ەسىمى 786—809 جىلدارى ءومىر سۇرگەن حاليفا ھارۋن ار-راشيد سەكىلدى اڭىزعا اينالدى. بەيبارىس جايلى ريۋاياتتاردا ونىڭ بۇقارا ءۇشىن جاساعان قايىرىمدىلىعى مەن قاراپايىمدىلىعى جىر ەتىلگەن.
اراب حالقى شىعارعان بەيبارىس جايلى اڭىزدار, قيسسا, اڭگىمەلەر وتە كوپ. بەيبارىسپەن تۇستاس قىپشاق باتىرىنىڭ حاتشىسى ءارى ونىڭ عۇمىرناماسىن جازعان مۋحي اد-دين يبن ءابد از-زاحير, كەيىن 1362—1442 جىلدارى عۇمىر كەشكەن تاريحشى-شەجىرەشىلەر ءال-ماقريزي مەن ودان كوش كەيىن, 1409—1470 جىلدارى جاساعان يبن تاگريبەرديلەر مول ماعلۇمات قالدىرعان. كوپ جىل ەگيپەتتە ءومىر سۇرگەن اعىلشىن شىعىستانۋشىسى ە.ۋ. لەين «كاير كالاسىندا وتىزعا جۋىق قيسساشىلار بار دەسەدى. ولاردىڭ ءبارى دە تەك «از-ءزاحيردىڭ» («سيرات از-زاحير» نەمەسە «اس-سيرا از-زاحيريا») عۇمىرناماسى اتتى شىعارمانى جاتقا ايتادى» دەپ كەتكەن. ەگيپەتتىڭ وسى زامانعى, 1889 جىلى تۋىپ, 1975 جىلعا دەيىن كەلگەن تاماشا عالىمى, كلاسسيك جازۋشىسى تاحا حۋسسەين «ايام» («كۇندەر») دەپ اتالاتىن ومىرباياندىق جازبالارىندا بالا كەزىندە ءوزىنىڭ ەڭ كوپ ەستىگەنى بەي- بارىس باتىر جايلى ريۋاياتتار ەدى دەپ ەسكە الادى.
بەيبارىس زامانىندا ءومىر سۇرگەن تاريحشى ۆيلگەلم تايپولسكي دە وعان: «بەيبارىس— جاۋىنگەرلىگى جاعىنان گاي يۋلي تسەزارمەن تەرەزەسى تەڭ تۇراتىن قاھارمان» دەپ باعالاعان. وسىلاردىڭ ءبىر نۇسقاسىن شىعىستانۋشى ۆ. ن. كيرپيچەنكو اراب تىلىنەن ورىسشاعا ءتارجىمالاپ, 1975 جىلى ماسكەۋدە باسىپ شىعارعان.
سولايشا, الاساپىران ءحىى عاسىردا ەسىن بىلەر-بىلمەس, ەلەڭ-الاڭ شاعىندا جايىق جاعاسىنان موڭعول شاپقىنشىلارى «كوكەلەگەن» دا- ۋسىن كوككە جەتكىزە شىرقىراتىپ الىپ كەتكەن بالا وسە كەلە, ەگي- پەت پەن سيريا سۇلتاندارىنىڭ ىشىندە ەڭ اتاقتىسى, ەڭ سىيلىسى بولدى. ءيا, «جاقسى – اي مەن كۇندەي, الەمگە بىردەي» ەكەنى راس. دەگەنمەن, ەگيپەتتى 1260 پەن 1277 جىلدار ارالىعىندا 17 جىل بيلەپ, ماملۇك مەملەكەتىنىڭ ءتورتىنشى سۇلتانى بولعان ءباھادۇر بابا تۋرالى ايتىپ, ناسيحاتتاۋدىڭ شەگىنە جەتكەن جوقپىز. ماقالا, مونوگرافيا سيپاتتى زەرتتەۋلەر عىلىم الەمى ءۇشىن اسا قۇندى. دەگەنمەن, بۇقارانىڭ باعىتۇستارى رەتىندە تانىپ, ارقاتۇتار تۇلعا تۋرالى بۇقارالىق ناسيحات شارالارى كەمدەۋ. «بەيبارىس سۇلتان» ءفيلمىنىڭ قاتارىنا ساحناداعى «سىڭارى» تۋدى. جازۋشى راحىمجان وتارباەۆتىڭ ورىس تەاترى قويىپ جاتقان پەساسى – «اراب اسپان بولعاندا, قىپشاق – جۇلدىز» عانا سىندى سپەكتاكل…
التىن تاققا, اتاق-داڭققا ايىرباستاماس ءبىر ءتۇپ جۋسان…
مىسىردا مادەنيەت پەن ساۋلەت ونەرىن دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن بەيبارىس مەشىت-مەدرەسەلەردى سالدىرعاندا قازاقى ويۋ-ورنەكتەردى ارالاستىرىپ, اراب مادەني الەمىندە توسىن دا, ايرىقشا ساۋلەت ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاعان. ونىڭ الدىنداعى سالاحاددين تۇسىنداعى, ودان كەيىنگى ايايدتەر تۇسىندا ساۋلەت ونەرىندە مۇنداي سيپات مۇلدە باسقا بولعان. سونىڭ ءبىرى – مىسىردىڭ استاناسى كايرداعى 700 جىلدان بەرى كەلە جاتقان سۇلتان ءاز-زاحير بەيبارىس مەشىتى. 2005 جىلى ەلىمىز وسى مەشىتتى جاڭعىرتۋدى قولعا العانى – قيىرداعى كايرداعى بابا مۇراسىن ساقتاۋعا نيەت قويعانى. مەشىتتىڭ ءمارماردان جاسالعان 180 باعاناسى, يمام-شەيحتاردىڭ جەكە-جەكە وتى- راتىن بولمەسى مەن ءتۇرلى ءمىناجات بولمەلەرى بار.
ال, سيريا استاناسى داماسك قالاسىندا سالدىرعان ۇلكەن مەدرەسەسى دە قازىر حالىققا جاقسى تانىس. تاريحي كەشەندە ءدارىسحانا, كىتاپحانا, مۇراعات پەن بەيبارىس سۇلتان جانە ونىڭ ۇلىنىڭ قابىرحاناسى ورنالاسقان. تاريحشى عالىمدار كەشەننىڭ ىشىندە ورنالاسقان كىتاپحانادا كەزىندە 205 مىڭعا دەيىن كىتاپ قورى بولعانىن العا تارتۋدا. وندا پلاتون مەن اريستوتەلدىڭ كىتاپتارىنان باستاپ, اراب عالىمدارىنىڭ كىتاپتارى بولعان. مۇنداي كىتاپحانا سول كەزدە وركەنيەتتىڭ شىڭىنا شىققان مەملەكەتتەردە بولماعانى انىق. بەيبارىس سۇلتان بيلىك قۇرعان تۇستا ناقىشتاردى ساقتاۋعا باسا ءمان بەرىلدى. ساۋلەت ونەرىندە كۇن جانە ءتۇن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن اق جانە قارا جولاق بەيبارىس سۇلتان بيلىك قۇرعاندا اراب ەلدەرىنە كەڭىنەن تارادى. سونداي-اق, تاريحي- مادەني كەشەننىڭ ەسىكتەرى التىنمەن اپتالىپ, سىرتىنا قازاقتىڭ قىمىز ىشەتىن توستاعانى مەن بارىس بەي- نەلەنگەن.
ەگيپەت سۇلتانى بولىپ جاريالانعان كەزدە ءال-مالىك ءاز-زاھير رۋكي-ءاد-دۇنيە ءۆا-د-دين بەيبارىس ءال-بۋندۋكداري ءال-ساليحي دەگەن ەسىممەن تاققا وتىرادى.
سپەكتاكلدە تاڭىربەردى دەگەن اتپەن قاۋىرسىن قالام ۇستاعان شەجىرە ءتۇزۋشى بەيبارىسقا تاققا وتىرعانىن ءمالىم ەتىپ, ەسىمىنە قۇرمەت بەلگىسى رەتىندە قوسىمشا جالعاناتىن, اراب الەمىنە ساي ءال-مالىك از-زاكىر رۋح-اد-دين بەي- بارىس ءال-بۋندۋكداري ءال-ساليحي قۇرمەتتى ەسىمىن ەستىگەندە: «مىناۋ ءبىر بۇيداعا تىزىلگەن كەرۋەندەگى ىركەس-تىركەس تۇيەلەردەي ەكەن. بۇدان گورى مەنىڭ انام ايتاتىن جالعىز عانا «بەيبارىس» دەگەن اتىما نە جەتەدى» دەگەن تولقىنىسى ءسوز ويناتۋدىڭ شەبەرى راحىمجاننىڭ ءوز كوكەيىنەن قايناپ شىققانىن تانيسىڭ. «بەيبارىستىڭ بەيبارىس ەكەنى راس بولسا, شاعالالى جايىقتى ساعىنعان جاماق بالاسى قانىنا تارتىپ, شامىرقانعاندا ءدال وسىلاي ايتقان-اق شىعار» دەگەنگە سۇيەگەن بولار. وسى ارادا اناسىنىڭ ارۋاعى الىستاعى اراب جەرىنە جەتىپ ەلدەن, جەردەن شالعاي كەتكەن جەتىمەگىمەن تىلدەسەدى. بۇل – كىندىگى تۋعان ەلىنەن قىل ەلى اجىراماعانىن تانىتادى.
شاڭىراق, ۋىق, كەرەگەنىڭ قادىرىن ۇلدارى سايد پەن احمەتتىڭ, جارى ءتاج-باقىتقا تانىتقانى – جازۋشىنىڭ اڭىزدى اقيقاتقا سۇيەپ ايتقىسى كەلگەن بەيبارىستىڭ ىشكى ساعىنىشى.
وسى سپەكتاكلدىڭ جۇمىر تۇزىلگەنىن ساحنالىق كورىنىستەردىڭ جيناقىلىعىنان تانيسىڭ. بەيبارىستىڭ اراب الەمىنە جاساعان يگىلىكتەرىنىڭ ءبارىن تاڭىربەردىنىڭ ءتىزىپ, ءتۇزىپ وتىرعانى جالقى سوزدەن كورىنەدى. سونداي-اق, بەيبارىستىڭ جولىنا كولدەنەڭ قويىلعان كورەالماۋشىلىقتى دا جالت ەتكەن كورىنىستەر جاقسى ايقىندايدى.
…اراب ەلىنە ايقاسسىز بەرىلۋ تۋرالى سالەمدى الىپ كەلگەن موڭعول ەلشىسىنىڭ بىرىنەن سوناۋ زاماندا ءوزىن ۇرلاپ كەتكەن شاپقىنشىنى تانيدى. اراب الەمى ءۇشىن ماملۇكتەردەن ارتىپ ەشكىم ەڭبەك سىڭىرمەگەنىن وسى سپەكتاكلدى كوكىرەگى ساۋلەلى كورەرمەن كوكەيىنە توقىپ ۇلگەردى.
ال, بەيبارىس وسىنشاما اتاق-داڭق پەن اسا زور بيلىك الەۋەتىنە يە بولا وتىرسا دا, ونىڭ جۇرەگىن سىزداتقان قىپشاق دالاسى ەسىنەن ءبىر ساتكە شىققان ەمەس. ول سۇلتاندىق بيلىككە قول جەتكىزگەن كەزدە قىپشاق جەرلەرى موڭعول حانى بەركە قۇلاعۋ بيلەپ وتىرعان التىن وردانىڭ يەلىگىندە ەدى. بەيبارىس ولارعا اۋەلى دوستىق نيەتتى حات جىبەردى. بۇل 1262 جىل ەدى. ر. وتارباەۆتىڭ پساسىندا ءدال وسى كورىنىس ايرىقشا نازارعا تار- تىلادى. حاتشىسىنا حات جازدىرتقان بەيبارىستىڭ ءىشى ساعىنىشتان الا- ۋلاپ جۋسان, قىمىز, قوس بۇرىمدى, قاراقات كوز قىزدار, قايىڭنىڭ
بەزىندەي, ەمەندەي بەرىك جىگىتتەر مەن بولات تۇياقتى جىلقىلاردى اڭساعانى انىق-اق قوي. حاتقا قوسىپ ساردالاعا سارتاپ ساعىنىشىن جولدايدى, ساعىنىشى – ءبىر ءتۇپ جۋسان ەدى… ەلشىسىن اتتاندىرادى. بۇل كەزدە ءوزى مىسىردى «مىڭ ءبىر ءتۇن ەرتەگىسىندەي» گۇلدەندىرىپ جاتقان كەزى ەدى. «جان تارتپاسا دا, قان تارتقانىنىڭ» بەلگىسى, بەركەدەن جاۋاپ كەلگەندە ايرىقشا ەلەڭدەگەنى وسىدان-ءدۇر…
التىن وردا ەلشىسىن ءوزى قابىلداپ, سۇراتقانىن سۇرايدى. ون ەكى تۇيەگە ارتقان اسىل تاستار, ات باسى التىن مەن تايتۇياق التىن, گاۋھار, ءىنجۋ, اقىق, مەرۋەرتتىڭ بىردە-ءبىرى قاجەت ەمەس. ولاردىڭ مىڭ پۇتى ءبىر ءتۇپ جۋسانعا جەتپەيدى…
ەكاتەرينبۋرگتىڭ مەملەكەتتىك تەاتر ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى دەنيس اننيكوۆ باستى ءرولدىڭ باعىن دا, بابىن دا تابۋعا تىرىسقان. جات ەلدە جان تەڭگەرمەي سۇلتان بولعان, تاقتا وتىرىپ دالاسىن اڭساعان, ات باسى التىنعا ەمەس, ءبىر ءتۇپ جۋسانعا دىلگىر بولعان بەيبارىستىڭ ءىشى-باۋىرىن سىزداتقان سارتاپ ساعىنىشتى تولعاپ-تولعاپ, جۋسان يىسكەپ, شەر تارقاتقان ءساتى ويناپ جۇرگەن ەمەس, شىنداپ جۇرگەنىن كورەسىڭ…
وسى تۋىندىنىڭ اۆتورى قابىرعالى قالامگەر راحىمجان وتارباەۆتىڭ «شەر», «جۇلدىزدار قۇلاعان جەر», «جايىق جىرى», «قاراشا قازدار قايتقاندا», «داۋىسىڭدى ەستىدىم», «وتۆەرجەننىي مير» اتتى پروزالىق جيناقتارى شىققان. رەسپۋبليكالىق جانە شەتەل تەاترلارىندا ساحنالانعان «بەيبارىس سۇلتان», «باس», «ناشاقور جايلى نوۆەللا», «نۇرجاۋعان- عۇمىر», «سىرىم باتىر», «مۇستافا شوقاي» سىندى پەسالارى قويىلىپ ءجۇر.
سونىڭ ىشىندە م. گوركي اتىنداعى ورىس دراما تەاترى قويعان «سۇلتان بەيبارىس» سپەكتاكلىن استانا قالالىق مادەنيەت باسقارماسى ادەبيەت جانە ونەر سالاسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2012 جىلعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا مۋزىكا, تەاتر جانە كينو سەكتسياسى بويىنشا ۇسىندى. شىعارمانى ساحنالاعان اۆتورلىق ۇجىم ەركىن قاسەنوۆ, قانات ماقسۇتوۆ, دەنيس اننيكوۆ, ۆلاديمير يۆانەنكو سىندى ازاماتتاردىڭ ەڭبەگى ايرىقشا. ارينە, تالاي جىلعى تەاتردىڭ ورنى ءاردايىم وزگەشە. دەگەنمەن, ولاردىڭ تەاتر ونەرىندەگى ەڭبەگىن رەسمي تۇردە تانىپ, باعالاۋ دەگەن ءسوز. تسەلينوگراد, اقمولا كەزىنەن بەرى ساحناسى سۋىپ كورمەگەن كاسىپقوي تەاتر اكادەميالىق دەڭگەيىنە استانا تۇسىندا, قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى تۇسىندا قول جەتكىزدى. وعان ورىس تەاترى رەپەرتۋارىنىڭ تەك ورىس جانە الەمدىك كلاسسيكا عانا ەمەس, سوڭعى كەزدە ۇلتتىق تاقىرىپتاعى تۋىندىلاردى يگەرە باستاعانى ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. تەاتردىڭ بۇلايشا تۇرلەنۋىنە تەاتردىڭ ديرەكتورى ءھام كوركەمدىك جەتەكشىسى ەركىن قاسەنوۆ دەم بەردى. تالايلاعان تەاتر دوداسىندا جۇلدە الىپ كەلگەن سپەكتاكلدەردىڭ رەجيسسەرى قانات ماقسۇتوۆتىڭ شەبەرلىگى وسى جولى ايقىن تانىلدى. ول سپەكتاكلدىڭ تاريحي سيپاتىن اشۋدا كوپ ەڭبەكتەندى.
ايتپاقشى, بۇل سپەكتاكل وسى كۇنگە دەيىن قوسىمشا رولدەردە ويناپ كەلگەن دەنيس اننيكوۆتىڭ باعىن اشتى. وعان بەيبارىستى سەنىپ تاپسىردى. كەيىپكەردىڭ سان قىرىن ساناۋلى ۋاقىت ىشىنە سىيعىزىپ الىپ شىقتى. كوپشىلىك ريزا. ال, الپىس جىل بويى «اتتان تۇسپەي» كەلە جاتقان تەاتردىڭ ابىزى ۆلاديمير يۆانەنكو حۋاننىڭ بەينەسىن اسقان شەبەرلىكپەن, كوپ جىلعى تاجىريبەنىڭ قىرىمەن دە, جۇزىمەن دە ويناپ ءجۇرىپ, كورەرمەننىڭ كوز الدىندا قالدى.
توقسان اۋىز ءسوزدى ءتۇيىپ ايتقاندا, ساحنانىڭ بارىسىنا اينالىپ كەلە جاتقان «سۇلتان بەيبارىستىڭ» بابى دا, باعىتى دا – بيىكتىك!
راۋشان تولەنقىزى
