سۇلتان سارتاەۆ, زاڭگەر-عالىم, اكادەميك: «194 مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان 194-ءشى ادام مەن بولدىم»
تامىزدىڭ 30-ىندا رەسپۋبليكا قر كونستيتۋتسياسىنىڭ قابىلدانعانىنا 17 جىل تولۋىن اتاپ وتەدى. وسى ورايدا ءبىزدىڭ قويعان ساۋالىمىزعا ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىن جاساۋداعى ۇلەسى جانە ونىڭ قازاقستان ازاماتتارى ءۇشىن ءرولى تۋرالى قر ۇعا اكادەميگى, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور سۇلتان سارتاەۆ قىسقا قايىرىپ جاۋاپ بەردى.
«ءبىز كونستيتۋتسيالىق كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز»
– ەلىمىزدەگى كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ باسى–قاسىندا جۇرگەن زاڭگەر–عالىم رەتىندە اتا زاڭىمىزدىڭ وتكەن تاريحى تۋرالى ەسىڭىزگە الا تاعى ءبىر ايتىپ بەرسەڭىز.
– ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىز بوس جاتقان جەردە, ەن دالادا قابىلدانعان جوق. ول – ءومىر تالابىنا ساي كەلەتىن باعدارشام قۇجات. سوندىقتان دا ءبىز كونستيتۋتسيانى جاساعان كەزدە ازاماتتاردىڭ وي-ورىسىنە, ەلدىڭ العا قويعان ماقسات-مىندەتتەرىنە سۇيەندىك. ءار ازامات كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن ىستەردى جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتى. كونستيتۋتسياعا جاي قاعاز دەگەن قاساڭ تۇسىنىكپەن قارايتىن بولساق, ءىس العا باسپايدى. ەندەشە, وعان جان بەرۋ – ءار ازاماتتىڭ مىندەتى. بۇل رەتتە ءبىز كونستيتۋتسيانىڭ ءار تاراۋىن جاقسى بىلۋگە مىندەتتىمىز.
مەن 1978 جىلعى قازاق كسر كونستيتۋتسياسى مەن 1993 جىلعى قر كونستيتۋتسياسىن جاساۋعا قاتىستىم. ال 1995 جىلعى كونستيتۋتسيانى جاساۋدا كوميسسيا قۇرامىنا تىكەلەي قاتىسقان جوقپىن. دەگەنمەن, وسى كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا بەلسەنە ارالاستىم. بۇدان باسقا, مەن نەگىزگى زاڭنامالىق اكتىلەردى جاساۋعا ارالاستىم, ولاردىڭ تۇجىرىمدارى 1995 جىلعى كونستيتۋتسيادا ءارتۇرلى فورمادا كورىنىس تاپتى.
سونداي-اق, وسى اڭگىمە ۇستىندە ءوزىمنىڭ كوپتەگەن ىرگەلى زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ جوباسىن جاساعانىمدى ايتۋعا ءتيىسپىن. ولاردىڭ اراسىندا مىسالعا, 1990 جىلعى 24 ساۋىردەگى قر پرەزيدەنتى لاۋازىمىن بەلگىلەۋ تۋرالى زاڭ بار. بۇل زاڭدا ءبىز پرەزيدەنتتىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن سارالاۋعا تىرىستىق. الايدا, ءبىز ونىڭ قۇقىقتارىن تولىق كورسەتە الماعان سياقتىمىز. ويتكەنى, كەيىن بايقاعانىمدا وندا رەسپۋبليكا دامۋىنىڭ وتپەلى كەزەڭىندەگى مىندەتتەرى جەتكىلىكتى دارەجەدە ءجىتى كورسەتىلمەگەن بولىپ شىقتى. مۇنداي كۇردەلى كەزەڭدە مەملەكەت باسشىسى ەل الدىندا تۇرعان پروبلەمالاردى جەدەل شەشۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى وكىلدىكتەرى بار كۇشتى كوشباسشى بولۋعا ءتيىس ەدى. بۇل جاعىنان ءبىزدىڭ ويلاعانىمىز بولدى دەسەك, ەش قاتەلەسپەيمىن.
ال 1993 جىلعى كونستيتۋتسياعا قاتىستى ايتار بولساق, ول سول كۇننىڭ تالاپتارىنا تولىقتاي جاۋاپ بەرە المادى. سوندىقتان دا 1995 جىلى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋ نەگىزىندە ەگەمەن تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكىنشى كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. بۇل كونستيتۋتسيادا ءبىز مەملەكەتتىك وكىمەت بيلىگىن ءۇش تارماققا ءجىتى بولدىك: زاڭ شىعارۋشى, اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى. وندا پرەزيدەنتىمىزدىڭ اۋقىمدى وكىلەتتىگى ناقتى بەلگىلەندى. وتپەلى كەزەڭدە پرەزيدەنت ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەردى تەز جانە دەر كەزىندە شەشۋى ءتيىس. وسى قۇجاتقا سايكەس ءبىزدىڭ پرەزيدەنت مەملەكەتتىڭ بارلىق ماڭىزدى پروبلەمالارىن شەشەتىن ادام عانا ەمەس, سونىمەن قاتار رەسپۋبليكامىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ كەپىلى بولدى.
كونستيتۋتسياعا ءارتۇرلى جاعدايدا ەنگىزىلگەن باسقا نەگىزگى زاڭدار – قر-نىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا مەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭ بولدى. بۇل قۇجاتتاردا ءبىز بۇكىل الەمگە, ەڭ الدىمەن دەموكراتيالىق, قۇقىقتىق, زايىرلى جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇرۋ تالابىمىزدى كورسەتتىك.
«كونستيتۋتسياسى جوق ەل جوق»
– جالپى, قازاق تاريحىندا بىرنەشە اتا زاڭ بولعانى بەلگىلى…
– ءيا, ءبىزدىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىمىزدا, جالپى, بەس كونستيتۋتسيامىز بولعان. بۇنىڭ ءبىرىنشىسى – 1924 جىلى ورىنبوردا قابىلداندى. بۇل اۆتونومدى رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسى ەدى. ودان كەيىنگى 1937 جىلى قابىلداندى. بۇل سول كەزدە وداقتىق دەڭگەيدە جاسالعان «ستاليندىك كونستيتۋتسيا», «جەڭگەن سوتسياليزم كونستيتۋتسياسى» دەپ اتالعان كونستيتۋتسيانىڭ كوشىرمەسى ەدى. 1937-1977 جىلدار ارالىعىندا 40 جىل ءومىر سۇرگەن وسى كونستيتۋتسيامىزعا 500-دەن استام وزگەرىس ەنگىزىلدى. بۇل بىردە-ءبىر ەلدىڭ تاريحىندا بولماعان. ول وزگەرىستەر مىنانداي جايتتارعا بايلانىستى ەنگىزىلدى. مىسالى: وندا اۋداندار, مينيسترلىكتەر, وبلىستار ءتىزىمى ەنگىزىلگەن. كەيىن وسىلاردىڭ اتاۋى وزگەرگەن كەزدە كونستيتۋتسياعا دا وزگەرىس ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولدىق. بۇل توتاليتارلىق جۇيەدەگى 2-ءشى كونستيتۋتسيا ەدى. ال وسى تارتىپتەگى 3-ءشى كونستيتۋتسيا 1978 جىلى قابىلداندى. بۇل كونستيتۋتسيا كسرو-نىڭ 1977 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسياسى نەگىزىندە قابىلداندى. سودان كەيىنگىسى تاۋەلسىز ەل رەتىندەگى ەكى كونستيتۋتسيا.
– ءبىزدىڭ قازاق ەرتە زاماننان باستاپ تاۋەلسىزدىكتى ارمان ەتكەن حالىقتاردىڭ ءبىرى. ءبىرىنشى رەت تاۋەلسىزدىگىمىزدى ءبىز 1456 جىلى جانىبەك پەن كەرەي التىن وردادان ءبولىنىپ, قازاق حاندىعىن جاريالاعاندا الدىق. سودان كەيىن جوعالتىپ العان تاۋەلسىزدىگىمىزدى 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا وزىمىزگە قايتادان ورالتتىق. سول وقيعالاردى كوز الدىما ەلەستەتسەم, كوڭىلىمە قۋانىشىم سىيماي, جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازداپ تۇرادى. سەبەبى, بوستاندىقتى, تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ اركىمنىڭ ۇلەسىنە تيە بەرمەيدى. ونى جاريالايتىن ءبىر-اق ادام بولادى. ماعان ءبىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ءسىز وسىنداي باياندامامەن مىنبەرگە كوتەرىلىپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالايسىز» دەگەندى ايتتى. دۇنيەجۇزىندە 7 ملرد حالىق ءومىر سۇرەدى. جانە 194 مەملەكەت بار. سول 194-ءشى مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان 194 ادامنىڭ ءبىرى مەن بولدىم. مۇنى مەن تاعدىردىڭ ۇلكەن سىيى دەپ قابىلدايمىن. ەل اۋزىندا «ريزامىن وسى ءومىردى بەرگەنىڭە, ازدى-كوپتى قىزىقتى كورگەنىمە» دەگەن ءسوز بار. وسى ءسوزدى ءجيى ايتامىن.
– سۇلتان اعا, كونستيتۋتسياسى جوق ەلدەر بار دەگەندى ەستيمىز. بۇل ءسوز قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى?
– جوق, قىزىم, بۇل قاتە ايتىلعان پىكىر. بۇگىندە كونستيتۋتسياسى جوق ەل جوق. دالىرەك ايتار بولسام, دۇنيەجۇزىندە جازىلعان جانە جازىلماعان زاڭدار دەگەن بولادى. جازىلماعان زاڭدار دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قۇرىلىمى ءبىر عانا زاڭدا كورسەتىلمەگەن دەگەندى بىلدىرەدى. كەرىسىنشە, كوپتەگەن زاڭداردان تۇرادى. مىسالى, انگليا سونداي ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. دەمەك, بۇل ەلدە نەشە عاسىرلار بويى قابىلدانعان زاڭدار بار. مىنە, سول زاڭداردىڭ جيىنتىعى ەلدىڭ اتا زاڭى بولىپ ەسەپتەلەدى. ياعني, بۇل ەلدەردەگى زاڭ ءبىر قۇجاتقا توپتاستىرىلىپ جازىلماعان. جانە بۇل بارلىق انگلو-ساكسوندىق ەلدەرگە ءتان.
– ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونستيتۋتسياسى قاي ەلدىڭ اتا زاڭىنا ۇقساس؟
– ەستۋىمشە, كەيبىر ساياساتكەرلەر ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى فرانتسيا ەلىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ۇقساس دەپ جاتادى. مەنىڭشە, ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونستيتۋتسياسى ەش ەلدىكىنە ۇقسامايدى. ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىز ءوزىمىزدىڭ وي ءورىسىمىزدىڭ, ءوز وركەندەۋىمىز بەن ومىرلىك تالاپتار نەگىزىندە جاسالعان دۇنيە. سوندىقتان, مەملەكەتىمىزدىڭ باس زاڭى بىرەۋدىكىنە ۇقساس, يا بولماسا ءبىر ەلدەن كەم نەمەسە ارتىقشىلىقتارى كوپ دەپ ايتۋدان باس تارتامىن. ويتكەنى, بۇگىنگى اتا زاڭىمىز ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا نەگىزدەلگەن زاڭدار جيىنتىعى.
«كونستيتۋتسيادا ەلدىڭ تۋى «جالاۋ» دەپ كورسەتىلگەن»
– تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى كونستيتۋتسياعا ەكى رەت وزگەرىس ەنگىزىلگەندىگى ءمالىم. كەيىنگى وزگەرتىلگەن كونستيتۋتسيا كوڭىلگە قونىمدى ما؟
– ەگەر ومىردە ءبىر نارسەنى وزگەرتۋ كەرەك دەسە, كونستيتۋتسياعا دا وزگەرتۋ مىندەتتى تۇردە ەنەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي, كونستيتۋتسيا جاسالعان كەزدە ازاماتتاردىڭ وي-ءورىسى, ەلدىڭ العا قويعان ماقسات-مىندەتتەرى ەسكەرىلەدى. ماسەلەن, ءبىزدىڭ كەيىنگى كونستيتۋتسيادا ەلدىڭ تۋى «جالاۋ» دەپ جازىلعان. مىنە, سونى وزگەرتۋ كەرەكتىگىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ ءجۇرمىن. جالاۋ ەمەس, تۋ دەپ جازىلۋ كەرەك. ورىستاردا «فلاگ» نەمەسە «زناميا» دەپ كورسەتىلگەن. جالاۋ مەن تۋدىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. پالەنشە ەلدىڭ جالاۋى دەپ ايتپايمىز, پالەنشە ەلدىڭ تۋى دەپ ايتقان الدەقايدا دۇرىس. سوسىن «جالاۋ» دەگەنىمىز – كىشكەنتاي بالالاردىڭ قولىندا كۇندەلىكتى ۇستاپ, جەلبىرەتىپ جۇرەتىن جالاۋدى ايتامىز. وسى ەسكەرىلسە دەگەن وي بار.
– سۇلتان اعا, اتا زاڭنىڭ جاسالۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقانداردىڭ قاتارىندا بۇگىندە دۇنيەدەن وتكەن سالىق زيمانوۆ, قايرات ساپارعاليەۆ سىندى قايراتكەرلەر بار. وسى عالىمدارعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلىپ ءجۇر مە؟
– مارقۇم بولعان سالىق زيمانۇلى, قايرات ساپارعاليەۆ ەلىمىزدىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرى. بىزدەر, عالىمدار, شامامىز كەلگەنشە ءوز ارامىزدا كوپتەگەن ءىس-شارالار اتقارىپ جاتىرمىز. سولارعا ارنالعان كونفەرەنتسيالار, دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزۋگە تىرىسامىز. ۇيىمداستىرىپ ءجۇرمىز دە. بىراق, مەملەكەت تاراپىنان ارنايى شارالار ۇيىمداستىرىلا قويعان جوق. بۇل كىسىلەردىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە كوپ ۋاقىت بولعان جوق. دەسەك تە, الداعى ۋاقىتتا حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇلكەن كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلادى دەپ سەنەمىن. جالپى, ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ زاڭىنىڭ قۇراستىرىلۋىنا كوپتەگەن ادامدار اتسالىستى. سولاردىڭ بارلىعىنىڭ اتى تاريحتا قالاتىنداي ءىس-ارەكەتتەر, ءتۇرلى مادەني-شارالار جاسالسا يگى. ويتكەنى, مەملەكەت ءوز-وزىنەن قۇرىلا قالعان جوق.
– قازىر جازىپ جاتقان جاڭا دۇنيەلەرىڭىز بار شىعار؟ – كوپ ەلدە بولدىم. سونىڭ بارىندە كورگەنىمدى ارنايى قويىن داپتەرگە جازىپ وتىردىم. ناتيجەسىندە «الەم قۇرلىقتارىنا ساپار» اتتى كىتاپ جازىلدى. سونداي-اق, 500-گە جۋىق عىلىمي ەڭبەك جازىپ, ەلۋدەن استام مونوگرافيام جارىق كوردى. نەگىزىنەن, جازىپ ۇيرەنىپ قالعان كوڭىل توقتامايدى ەكەن. قازىر دە ءبىرتالاي ەڭبەكتەردى جازۋ ۇستىندەمىن.
– كونستيتۋتسيا كۇنىندە حالىققا قانداي تىلەك جولدايسىز؟
– بۇكىل رەسپۋبليكا حالقىن تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز كونستيتۋتسياسى كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن. ءبىز كونستيتۋتسيالىق كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ال, كونستيتۋتسيانى ەشكىمنىڭ بۇزۋعا قاقىسى جوق. سوندىقتان دا بولار, ءبىز ءوزىمىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدى وتە قۇرمەتتەيمىز, ونى باعالايمىز. ارينە, بۇل جەردە ەلباسى ءرولىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
كونستيتۋتسيانى وقىعان ۋاقىتتا قولعا قارىنداش الىپ, كەرەك دەپ كوڭىلگە تۇيگەن تۇستارىن سىزىپ وتىرۋدى ۇسىنار ەدىم. ول وي تۋعىزادى. وي ناقتى ىسكە جەتەلەيدى. كونستيتۋتسيانىڭ ومىرلىك قولدانىسقا ەنۋى دەگەن ماسەلە وسىدان كەلىپ شىعادى. كونستيتۋتسيانىڭ نۇسقاۋىن, وكىلەتىن جۇزەگە اسىرۋشى – ازاماتتار. سوندىقتان دا, ءار ازاماتتى كونستيتۋتسيانى اراعا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت سالىپ وقىپ وتىرۋعا شاقىرامىن. كونستيتۋتسيانى بىلمەۋ – قۇقىقتىق وي-ءورىستىڭ تارىلۋى دەگەن ءسوز. ماسەلەن, امەريكالىقتار كونستيتۋتسياسىن جاقسى بىلەدى. ءبىر جاعداي بولا قالسا ولار «ءسىز مەنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىما قول سۇعىپ تۇرسىز» دەپ, وزدەرىن جاقسى قورعاي الادى. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ادام قۇقىعىنىڭ ساقتالۋى, دەموكراتيالىق بالانستىڭ ورناۋى – ءبارى-ءبارى قۇقىقتىق ساۋاتتىلىققا, ياعني, وزىمىزگە بايلانىستى.
سۇحباتتاسقان, مانشۇك بەكبوسىن
